ضميمو پندرھون
7 نومبر 1845ع
اسان کي پنھنجا ميڊل ملي ويا آھن. جيڪي اسان ڏانھن رسد گاھھ جي سامان سان گڏ ڳٺڙين ۾ ٻڌي موڪليا ويا آھن. انھن ۾ ربن يا ڪو ٻيو ٽوڙھو ٻڌل ڪونہ ھو. جنھن سان سيني تي لڙڪائي سگھجن. ھنن ميڊلن کي ٺھرائڻ لاءِ لارڊ رپن پورا ٽي سال لڳائي ڇڏيا، تڏھن مس وڃي تيار ٿيا ھئا. اھي مون کي بنگال کان ٿيندا پوءِ مليا ھئا ۽ ڏاڍي شريفاڻي طريقي سان ڪمانڊر ان چيف پنھنجي ائڊ جوٽنٽ جنرل معرفت موڪليا ھئا جيڪو ھڪ راسخ العقيده دھريو آھي. اھڙي ريت ليفٽيننٽ ڪرنل پيني فادر منھنجو ميڊل مون ڏانھن روانو ڪيو ھو. ھتان جي ڪن عملدارن کي پنھنجا ميڊل ڪن خانگي ماڻھن وسيلي ھن کان گھڻو عرصو اڳ ملي چڪا ھئا. انھن ماڻھن سڀ کان پھريان مون کي ٻڌايو ھو تہ ميڊل پھچي چڪا آھن. اھي ماڻھو ڪاوڙجي پنھنجا ميڊل مون وٽ کڻي آيا ھئا. خبر، ميڊلن ڏيڻ جو اھو ممبئي وارو طريقو آھي، جنھن مطابق اعزاز ڏيڻ کي ڪا اھميت ڪانہ ھوندي آھي.
----------
سر چارلس جي گورنر جنرل ڏانھن لکيل خط جو اختصار جيڪو ھن ڏانھن ٽالپرن ۽ انھن جي زالن جي ڳجھن منصوبن بابت لکيو ھو.
9 سيپٽمبر1845 ع
مون کي شير محمد ۽ شھداد وچ ۾ ٿيندڙ لکپڙھہ جو پتو پيو آھي جڏھن تہ پوئين نالي وارو مير سورت ۾ رھندو آھي. مذڪوره لکپڙھہ ميرن جي عورتن وسيلي ھلندي ھئي. انھيءَ منصوبي ۾ مرزا خسرو بہ شامل ھو. جيڪو ڏاڍو تيز فھم ماڻھو آھي. مرزا خسرو زنانھ خاني ۾ وڃي خزانو انھن ماڻھن جي حوالي ڪرڻ وارو ھو، جيڪي سورت وڃي مير شھداد کي پھچائي اچڻ جا ذميوار ھئا. انھيءَ ڪم لاءِ کين انعام بہ آڇيو ويو ھو. مرزا پنھنجي لاءِ مشڪلاتون پاڻ پيدا ڪري رھيو ھو. ان لاءِ مٿس ڪو ڏوھھ بہ مڙھي ڪونہ ٿو سگھجي. ٽالپر عورتون کيس خزانو حوالي ڪري ويون ھيون جنھن کي لڪائي کڻي وڃڻ جي ضرورت ھئي. مرزا ٿوري ٿوري وقت کان پوءِ انھن ماڻھن سان بحث ڪري رھيو ھو جيڪي اھا رقم پھچائڻ جا ذميوار ھئا. ان کان پوءِ ھڪ حوالدار ”اچ اچ“ جا لفظ چئي خسروءَ کي ٻانھن کان جھيلو. بعد ۾ خسيرو ليفٽيننٽ ڪرنل مئڪ فرسن کي ڳٿڙ کان جھلي کيس گھٽا ڏيڻ لڳو. جنھن کي جھلي قيد ڪيو ويو. بامبي ٽائيمس جو چوڻ آھي تہ مان کيس ڦٽڪن ھڻڻ جي سخت سزا ڏني ھئي. پر حقيقت اھا آھي تہ ما کيس اھڙي سزا ماڳھين ڏني ئي ڪانہ ھئي. مان تہ کيس پاڻ وٽ گھرائي چيو ھو تہ توکي اھڙيون ڳالھيون ڪونہ ٿيون سونھن. ان کانپوءِ کيس آزاد ڪيو ويو ھو. کيس فقط ايتري ڇنڊ پٽي ھئي، جنھن کي ھو سزا ٿو سمجھي. اتي بيٺل سپاھيءَ جڏھن مئڪ فرسن جي اھا توھين ڏٺي تہ ھن پنھنجي بندوق جي بئنٽ سان مرزا خسرو تي حملو ڪيو. پر کيس مئڪ فرسن بچائي ورتو ھو. ھن ماڻھوءَ کي ٽالپر سازشن ڪرڻ لاءِ پٺيان ڇڏي ويا ھئا. مجنونءَ نالي ھن غلام سان نوروءَ جي بيوھھ بہ ٻٽ ۽ جھٽ ھئي. جنھن جو نالو ڪرين ھو. ھن مير نصير کي بہ جنگ لاءِ ست لک رپيا ڏنا ھئا۽ کانئس واپس ورتا ھئا. ڪي چون ٿا تہ ھيءَ رقم ست لک نہ پر ڇھھ لک ھئي. مير شھداد ڏانھن موڪلي ويندڙ قم بہ ڇھھ لک ھئي، ليڪن ھن عورت جي سامان کي کولي ڏسڻ جو حڪم ڪونہ ڏنو ويو ھو.
ھن کان سواءِ محبوب نالي ھڪ غلام کي گرفتار ڪيو ويو ھو، جنھن جي تلاشي وٺڻ کان پوءِ سندس قبضي مان سونيون مھرون ھٿ لڳيون ھيون جن جي قيمت ٽي ھزار روپيا ھئي. ھن وٽان تلوار جو ھڪ قيمتي مٺيو بہ مليو ھو، جيڪو لاجورد پٿر جو ھو. ھن جو مير شھداد سان ڳجھو لاڳاپو ھو. سندس صندوق مان مير شير محمد جو شداد ڏانھن لکيل خط بہ ھٿ لڳو ھو. محبوب جو چوڻ آھي تہ سونيون مھرون مرزا خسروءَ جون آھن. جڏھن تہ مرزا خسرو چوي ٿو تہ اھي ميرن جي عورتن ڏنيون آھن. اھڙي ڳالھہ ثابت ڪرڻ مشڪل آھي. پر ھنن ماڻھن وسيلي اڳي بہ مير شھداد ڏانھن اٺ ھزار روپيا موڪليا ويا آھن. ٿي سگھي ٿو تہ اھا رقم گھٽ وڌ بہ ھجي. مان اھا ساري رقم ميرن جي عورتن ڏانھن موڪلي ڇڏي آھي. اسان کي ڪجهہ ڪشميري شالون ۽ پٽ جا ڪپڙا بہ مليا آھن. مون کي شڪ آھي تہ اھي ميرن جي خزاني مان چورايا ويا آھن جنھن کي توشا خانو سڏيو ويندو آھي. اھي شيون ڌوٻين وٽان مليون ھيون. سندن چوڻ آھي اھي کين ميرن ڏنيون ھيون. اھو ممڪن بہ ٿي سگھي ٿو. شڪ انھيءَ ڪري آھي تہ اھي شيون ڏاڍيون قيمتي آھن. ھنن مان ھڪ ماڻھو پنھنجون ٽي ڌيئرون مير نصير ۽ ٻين ميرن کي ڏنيون ھيون. ھنن ميرن مان مير شھداد پنھنجي شخصيت ۾ وڌيڪ سھڻو ھو.
مان سوچي رھيو آھيان تہ اھي شيون مالڪن کي موٽائي ڏيان. ڇاڪاڻ تہ اھي انگريز سرڪار جي ڪنھن ڪم جون ڪونہ آھن. مير دل جا سخي ھئا، جيڪي پنھنجي ماڻھن کي دل کولي انعام بہ ڏيندا ھئا. وري اھو بہ سوچيان ٿو تہ انھن جي جاچ پڙتال ڪرڻ بہ ضروري آھي.
شير محمد جي مير شھداد سان ٿيندڙ لکپڙھہ ھڪ جدا معاملو آھي ليڪن مان ٻڌو آھي تہ شھداد ڏاڍي مزي سان زندگي گذاري رھيو آھي. کيس ھيڏي ھوڏي ڦرڻ گھرڻ جي کلي ڇوٽي مليل آھي. انگريز عملدار سندس دوست آھن. مان ھن باري ۾ سر آرٿر ڏانھن لکيو آھي تہ ھن سان ايتريون رعايتون ڇو پيون ڪيون وڃن. ھي انگريز دشمن ماڻھو آھي، جيڪڏھن کيس ايڏي ڇڙواڳي ملي وئي تہ نقصان جو انديشو آھي. منھنجي مرضي آھي تہ کيس بنگال موڪليو وڃي، جتي ھن مٿان پوري چڪاس رھندي ۽ سنڌ کان بہ پري ھوندو. مرزا خسرو ايراني ۽ ميرن جو غلام آھي. بھتر اھو ٿيندو کيس بہ ميرن ڏانھن موڪليو وڃي. ميرن جون عورتون سنڌ ڇڏڻ لاءِ راضي ڪونہ آھن، پر ھتي رھنديون تہ سازشن کان ڪونہ مڙنديون. اھڙين ڪروڌي ڳالھين کي جيڪڏھن ٻنجي ڏيڻ لاءِ جاکوڙبو تھ، ماڻھو مون لاءِ ڪيئي گٿيون ڳالھيون چئي وڃي پار پوندا. ممبئي جي ڌر کي زبان ۾ تہ نہ آ ڪنڊو نہ منڊو. ٻي بہ ھڪ ڪھٽي ڄاڻ ملي آھي تہ علي مراد جي نيت ۾ ڪجهہ کھنڊو آھي ۽ پير اوڻا پيو کڻي. اولھہ وارن ماڻھن سان سندس کپڙھھ جاري آھي. مٿس تکيءَ نظر سان تاڙ جاري آھي. مون کي جيڪڏھن مناسب لڳو تہ ضرور چوندومانس تہ سڌري ھل. مان سمجھان ٿو تہ ھن جي نيت ۾ کوٽ ڪونہ آھي، پر سندس درٻارين جا ارادا اويڙا آھن، جن جي فرنگي ڪافرن سان تہ مورئون ڪانہ پئي.
منھنجو مشورو آھي تہ شھداد کي بنگال جي ڪنھن قلعي ۾ وڃي قيد ڪجي. جيڪڏھن ھو ممبئي پريزيڊنسي ۾ رھندو تہ چڱو نہ آھي. خوف آھي تہ متان ڪو ڀنڻ ٻاري وجھي ٻيا ماڻھو تہ ٺھيو پر ممبئي جو گورنر پاڻ ھن کي چئي رھيو آھي تہ تو شھيد (مجاھد) آھي ڪو باغي ڪونہ آھين. ھو کيس ائين ناوا ۽ ڏھيون الٽي وڃي پار پيو آھي.
بلوچ جاگيردار جو تہ ويجھي ڇڪ ۾ ڪو نانءُ نشان بہ ڪونہ آھي. جيڪو ”مان“ ڪري ڳالھائي، ڪارا ڪپرا سڀ گڏ پيا ھلن. ھاڻي ھر شي سان مري ويا آھن. اھي قبائلي سردار بہ ٽالپرن کان ائين پيا وئن وڃن ڄڻ گنجو پاڪيءَ کان. ھنن جي حڪمراني پڄاڻي کي پھتي آھي تہ سندس ننھن نيڻ ٺري پيا آھن. معلوم ائين ٿي رھيو آھي ٽالپرن کي ڦاھيءَ لڙڪايو وڃي يا کين تخت تان لاٿو وڃي تہ ھنن لاءِ ڀنجھر بہ ڪونہ ڀرندو. سنڌي ھندو ۽ سنڌي مسلمان تہ ٽالپرن کان نفرت ڪندا ھئا. بلوچ ھنن کان پاسيرا ھئا. ھر قبيلي جو ماڻھو پنھنجي سردار جي ويجھو ٿيڻ چاھيندو ھو. کين ھٽڪٽو ھو تہ انگريز کانئن جاگيرون کسي سندن پڙ ئي پالھا ڪري ڇڏيندا. پر ھنن جڏھن ڏٺو تہ اسان سندن جاگيرداريءَ کي ڌيڪ پڪو ڪري رھيا آھيون تہ ھو ڏاڍا خوش ٿي ويا ھئا تہ ھاڻي تہ سندن ڏھھ ئي آڱريون گيھھ ۾ آھن. جيڪڏھن ڪو اوپرو ماڻھو اوک ڊوک واري اک سان اچي وايو منڊل کي ڏسندو تہ سمجھندو تہ بروبر بگھڙ جو پير آھي. سنڌ ۾ رھندڙ يورپي بہ ائين ائي سمجھندا آھن. جيڪڏھن مان غلط نہ آھيان تہ بلوچ ٻئي ڪلھا وھندا ھئا. پاڻ ۾ ٻوڙو ٻڌي سنڌي کي بہ ڦريندا ھئا تہ انگريزن سان بہ ٺڳي ڪندا ھئا. جابلو علائقي خلاف جنگي مھم اسان لاءِ ھڪ پرک ھئي. جيڪڏھن پنجاب خلاف جنگ لڳي تہ اھا اسان لاءِ ٻي پرک ھوندي، جيڪا ھن جي مقابلي ۾ وڏي ھوندي.