ضميمون سترھون
مان سمجھان ٿو تہ بنگال ڏانھن ٽي سو يا ساڍا ٽي سو گھوڙا موڪليا ويا ھئا. گھوڙا پڙي اٽڪل ھڪ ھزار گھوڙا ھئا، گھوڙن جي ساليانو کپت بہ ايتري ٿيندي. پر گھوڙن جي واپارين کي ڪي شڪ ۽ گمان ٿي پيا ھئا تہ سکر جي گھوڙا پڙيءَ تي ڪو ڪاپاري اثر پئجي رھيو آھي. عام طور تي ھر سال فوجي مقصدن لاءِ گھوڙن جي طلب ڇھن سون کان وڌيڪ ڪانہ ھوندي آھي. مان جيڪي گھوڙا ھارس آرٽيلري ۽ يورپي Dragoons لاءِ خريد ڪندو ھوس تن جي قيمت في گھوڙو ساڍا چار سو روپيا ھوندي ھئي. اھي وھٽ ھو مٿو ڀلا ھوندا ھئا. فيلڊ بئٽري لاءِ ڪم ايندڙ گھوڙا بہ خريد ڪيا ويندا ھئا. جنھن مقصد لاءِ في گھوڙو ٽن سون ۾ پلئھ پئجي ويندو ھو. ھي گھوڙا ھن فوجي مقصد لاءِ تمام ڀلا ھئا. جن جھڙا مان ڪٿي ڏٺا ئي ڪونہ ھئا. ھي بندر ٽٽون گھوڙن کان قد ۾ اڇھرا آھن پر توبن ڇڪڻ واري ڪم ۾ استعمال ڪري ڪونہ سگھبا. سندن قيمت بہ قداور گھوڙن کان گھٽ آھي.
ھر سال تعداد ۽ معيار جي لحاظ کان طلب وڌندي رھندي آھي. جنھن جي مون کي پڪ ھوندي آھي. پھرئين سال مان ايترا گھوڙا خريد ڪيا، جو فوسٽرس بامبي بئٽري مڪمل ٿي وئي ھئي. ٻئي سال مان ايترا گھوڙا خريد ڪيا جو سمٿ جي بئٽري، بندي کنڊ ليجن ۽ 7 بنگال ڪئويلري جو پورائو ٿي ويو. ان کان سواءِ مان اسي گھوڙا ھندستان ڏانھن واپس ويندڙ فوج سان موڪلي ڏنا ھئا. مان گھوڙن جو ڏاڍو شوقين آھيان ۽ اتر جي گھوڙن جي واپارين جي مزاج ۽ روايتن کان بہ واقف آھيان. منھنجو خيال ھو تہ سکر جي گھوڙن جي وڏي پڙي بڻايان ۽ جيستائين لارڊ ايلنبرو گورنر جنرل رھي تيستائين سکر ھن قسم جي واپار جو مرڪز ھجڻ گھرجي. ھي ماڻھو جيستائين ھندستان ۾ رھيو تہ ھن موضوع تي ڪيترائي خط مون ڏانھن لکيا ھئا پر ھن جي ھلئي وڃڻ کانپوءِ ڪلڪتي مان، ھن موضوع تي ھڪ بہ خط ڪونہ آيو آھي. ٽئين سال توھان جي طرفان ملندڙ سھائتا ڪنرل بينسن جي حڪم ڊانواڊول ڪري ڇڏي ھئي. ھن اھو حڪم لارڊ ھارڊنج جي ھدايت تي جاري ڪيو ھو تہ بنگال فوج لاءِ گھوڙا خريد نہ ڪيا وڃن. توھان فقط ممبئي جي ان فوج لاءِ گھوڙن خريد ڪرڻ جي موڪل ڏني ھئي جيڪا سنڌ اندر موجود ھئي. مون کي يقين آھي تہ جيڪي گھوڙا واپاري سکر کان ڪاھي ممبئي پھچندا ھئا، سي اتي پنجن ۽ ڇھن سون ۾ في گھوڙي جي حساب سان وڪامندا ھئا. ان کان پوءِ اھي گھوڙا سکر ايندا ھئا. پر اھو اوھان جي اچڻ کان اڳ ٿيندو ھو. مون کي اھڙو پتو ڪونہ آھي تہ سکر کي وڏي گھوڙا پڙي طور ڇو نہ تسليم ڪيو ويو ھو. ان جو ڪارڻ ڇا ھو تنھن جو بہ مون اڄ تائين پتو پئجي ڪونہ سگھيو آھي. اسان کي اھو بہ يقين آھي تہ بندي کلنڊ واري نائين پائونڊرس ليجين جي لائيٽ فيلڊ بئٽري جا گھوڙا بہ سکر جي گھوڙا پڙي مان خريد ڪيا ويا ھئا. الفورٽس جڏھن ھندستان مان ھتي پھتو ھو تہ ھن سان فقط ستر گھوڙا ھئا مان گھوڙن جو ساڳيو تعداد خريد ڪيو ھو. اسان ھنن گھوڙن کي بنا سکيا ڏيڻ جي وڃي ڪم سان لاتو. بگٽين واري جابلو علائقي ۾ جنگي مھم کي ٻاونجاھھ ڏينھن لڳي ويا ھئا. ھنن گھوڙن اتي بھترين ڪم ڪيو ھو. ھڪ بہ ڪونہ مئو نہ وري پٿريلي زمين تي ھلندي ڪو منڊو ٿيو. ھي گھوڙا ان فوجي حصي ۾ شامل ھئا، جيڪو مووٽ جي ماتحت ھو. (ھي نوٽ سر چارلس جو لکيل آھي). ڪئپٽن مووٽ (ھاڻي ڪرنل) سکر پھچي مون ڏانھن خط لکيو ھو تہ جيڪي گھوڙا کيس ڏنا ويا ھئا سي بي انتھا شاندار ھئا. گھوڙن جي واپارين اھا بہ شڪايت ڪئي ھئي تہ اڳيئن سال سندن ٻارھن سون مان ھڪ گھوڙو بہ وڪامي ڪونہ سگھيو ھو. ان باري ۾ مان بہ اوھان ڏانھن خط لکيا ھئا. اھا ھڪ وڏي غلط ھئي، جنھن ڪري گھوڙن جي ھڪ وڏي پڙي تباھہ ٿي وئي. ان واپار ۾ اتر جي ھنن ماڻھن کي ھڪ ڏوڪڙ بہ ملي ڪونہ سگھيو ھو. مان بہ جيڪي گھوڙا خريد ڪيا تن جي قيمت بہ ھندستاني ڪپڙن ۽ ٻين شين جي شڪل ۾ ڏني ھئي.