سنڌ شناسي

سنڌ جي انتظامي تاريخ

سر چارلس نيپئر سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ سنڌ جو پھريون انگريز گورنر مقرر ٿيو ۽ چار سال ھن عھدي تي رھڻ بعد 1847ع ۾ سنڌ کي ڇڏي ولايت روانو ٿيو، جتي سندس ڀاءُ وليم نيپئر سنڌ جي حوالي سان ڪتاب لکيا.  ھي ڪتاب History of General Sir Charles Napier’s Administration of Seinde and Campaign in the Cutchee Hill   جي نالي سان 1851ع ۾ لنڊن مان ڇپيو. سنڌ ۾ نيپئر جي انتظامي تاريخ نالي ھي ڪتاب 13 بابن، ھڪ اضافي ۽ 20 ضميمن تي مشتمل آھي. ھي ڪتاب رڳو سنڌ جي انتظامي تاريخ نہ آھي، پر ان سان گڏ گهڻن حوالن سان سنڌ جي باري ۾ اسان جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪري ٿو. نيپئر سنڌ ۾ پراڻي نظام جي جاءِ تي نئين انتظامي سرشتي جا بنياد رکيا. ڪتاب ۾ زمين جي ورڇ، ڍل، زراعت، آبپاشي جي نظامن، سنڌ جي معدنيات ۽ ھنرن جي سنڀال، جنگ جي انتظامن، انتظامي جوڙجڪ سميت مختلف عنوان شامل آھن. 

Title Cover of book سنڌ جي انتظامي تاريخ

ضميمون سورھون

سر چارلس جي انھن خطن جو اختصار جيڪي ھن مير نصير خان جي بيواھھ ڏانھن لکيا ھئا.
17 آڪٽوبر 1846ع

معزز خاتون
توھان چيو آھي تہ مان اوھان کي مير شھداد ڏانھن چئن ماڻھن موڪلڻ جي اجازت ڏيان جيڪي ان ڏانھن ڪجهہ خط ۽ ڪپڙا بہ کڻي ويندا، جن جو تفصيل بہ ڏنو ويو آھي. مون کي ھن سمجھڻ ۾ ڪيترا ئي سبب بہ آھن تہ توھان انھن شين سان گڏ وڏي رقم بہ ڏانھن موڪلي رھيا آھيو. اھو شڪ مون کي ٽن ڳالھين ڪري آھي جيڪي ھي آھن: پھريون تہ اوھان اھو ذڪر ڪونہ ڪيو آھي تہ اوھان ان ڏانھن پئسا ڏوڪڙ بہ موڪلي رھيا آھيو. ٻي ڳالھہ تہ اوھان کي ڄاڻ ھوندي تہ قيدي ميرن ڏانھن سرڪار جي معرفت کان سواءِ وڏي رقم موڪلي ڪانہ ٿي سگھجي. ٽين ڳالھہ تہ ان وقت کي ڪو ڊگھو عرصو ڪونہ ٿيندو جو اوھان ۽ ٻين معزز عورتن مون ڏانھن لکيو ھو تہ ”اسان بس لنگھڻ تي ويٺيون آھن. پر معزز خاتون، مان اوھان جي ماڻھن کي روڪيو ھو ۽ پوليس انھن جي تلاشي ورتي ھئي جنھن مان معلوم ٿيو ھو تہ وٽن سون جون ڏٽيون، سونا سڪا ۽ چاندي جا سڪا بہ ھئا. اھو سارو خزانو اوھان قيدي ميرن ڏانھن موڪلي رھيا ھئا. مان حڪم ڪيو ھو تہ اھا ساري رقم اوھان ڏانھن (واپس) موڪلي وڃي. توھان لکيل خط مان کولي ڪونہ پڙھيا ۽ جيئن جو تيئن اوھان ڏانھن موڪلي ڇڏيا ھئا. جيڪڏھن اوھان رقم موڪلي رھيا آھيو ۽ ان لاءِ ڪي خاص ھدايتون آھن تہ اوھان مھرباني ڪري اھڙيرن ھدايتن کي ڪجهہ تبديل ڪريو اوھان تازا ۽ واپس ڪيل خط بہ روانا ڪري سگھو ٿا، پر اوھان جي موڪلي ويندڙ رقم فقط سرڪار معرفت ميرن وٽ پھچي سگھي ٿي.
چارلس نيپئر
گورنر
28 آڪٽوبر 1846ع
معزز خاتون
مان چڱيءَ ريت سمجھي سگھان ٿو تہ اوھان کي پنھنجي پٽ لاءِ ڪھڙا امنگ ۽ اڌما ھوندا، مون کي انھن جو احساس آھي. جيڪڏھن اوھان ان ڏانھن پئسا ڏوڪڙ موڪليندا تہ مون کي ڪوبہ اعتراض ڪونہ آھي. پر اھا ظاھر ظھور موڪليو. اوھان چانورن جي ڳوڻ ۾ پئسا لڪائي موڪلي رھيا آھيو. ٻئي پاسي اوھان چئي رھيا آھيو تہ اوھان بکن تي ويٺا آھيو. پر اوھان کي ايسٽ انڊيا ڪمپني طرفان وڏا وظيفا ملي رھيا آھن. اوھان وٽ آمدني جا وڏا وسيلا موجود آھن ۽ توھان ڪافي عرصي کان مسلسل مير شھداد ڏانھن رقمون موڪليندا رھيا آھيو. مون کي خبر آھي تہ اھو ڪو پھريون ڀيرو ڪونہ آھي. ھيءَ رقم اوھان جي پٽ ڏانھن ضرور موڪلي ويندي، پر گورنر جنرل جي اجازت سان پر جيڪڏھن رقم ٿوري ھوندي تہ پوءِاھو جيءَ تي جوکو کڻڻ لاءِ مان تيار آھيان. پر جيڪڏھن گھڻي رقم ھوندي تہ موڪلڻ لاءِ گورنر جي موڪل ضروري آھي. شھداد اتي جوکو ڪونہ ٿو گذاري جنھن جي اوھان کي الف کان وٺي ي تائين ساري خبر آھي. توھان ھن ڳالھہ کان پوريءَ طرح باخبر آھيو ۽ ساري حيدرآباد ڄاڻي ٿي تہ جيڪڏھن لوٽي کان اٻنگ ڳورو ٿي وڃي ھا ۽ انگريز جنرل فتح ماڻڻ بدران شڪست کائي ھا ۽ اھو تنھنجي پٽ جي ائين ھٿ وس ھجي ھا جيئن ھو اسان جي تاريءَ تڳي رھيو آھي تہ ان انگريز جنرل جا ڪھڙا نہ حال بڇڙا ھجن ھا. معزز خاتون اوھان کي اھا چڱيءَ طرح خبر آھي ۽ ٻيون بہ معزز عورتون ڄاڻن ٿيون تہ مان اوھان جي بي انتھا عزت ڪئي آھي ۽ ڪندو رھندس. ان جو ڪارڻ اھو آھي تہ اوھان عورتون آھيو ۽ اوھان جا مڙس ۽ پٽ جنگي قيدي آھن. اوھان جي پٽن جي پرگھور سرڪار ڪري رھي آھي. مون کي ھڪ ڳالھہ جو افسوس ضرور آھي تہ ھڪ معزز خاتون اھڙي ڳالھہ ڪئي آھي، جيڪا مان سمجھان ٿو تہ صحيح ڪانہ آھي. مان ان حڪومت تي بي انصافيءَ جو الزام ڪونہ ھڻندس، جنھن جو مان ملازم آھيان. مون کي خبر آھي تہ اوھان جا ڏينھن ڏکيا ڇو ٿا گذرن. اوھان کي تہ ڪير بہ تڪليف ڪونہ ٿو پھچائي. توھان کي سرڪار طرفان وڏو وظيفو ملي رھيو آھي. جڏھن تہ اوھان قيدي بہ ڪونہ آھيو. جيڪڏھن اوھان چاھيو تہ وڃي پٽ سان بہ ملي سگھو ٿا. مان سمجھان ٿو ماڻھو اوھان سان ڪوڙ ڳالھائن ٿا ۽ اوھان سان ٺڳيون ڪن ٿا. تنھن ڪري ھيءُ خط اوھان کي اوھان جي ھٿن ۾ ملي ويندو. مان تہ اوھان جو نھايت گھڻي عزت ۽ حد کان وڌيڪ احترام ڪندو آھيان.
اوھان جو فرمانبردار ۽ ناچيز نوڪر
چارلس نيپئر