ضميمو چوٿون
سکر 19 ڊسمبر 1844ع
مان اڄ ھتي پھتو آھيان. ٻہ سال اڳ آءٌ ھن ساڳئي ڏينھن تي ھتان روانو ٿي چڪو ھوس. اڄوڪو ڏينھن مون کي اوھان جي احسان ياد ڏياري رھيو آھي. اوھان جي ياد اچڻ ڪري ھندستان جي انگريز شھنشاھت لاءِ موجود خوف ۽ خطرا بہ ياد اچي ويا آھن. مان ھتي ھڪ عظيم انسان سر جان مور جا لفظ ورجائڻ چاھيان ٿو جنھن چيو ھو تھ، ’ن برين ڳالھين ٿيڻ جو امڪان ھو سي ھاڻي ڪونہ ٿينديون.‘ ان ڪري مون کي بہ يقين آھي تہ اھي امڪاني بريون ڳالھيون ھاڻي ڪڏھن بہ ڪونہ ٿينديون. مان 11 نومبر تي ڪراچي ڇڏي ھئي. سفر دوران ٽڪرين وارو علائقو ويران لڳو جنھن وچان جبلن جون قطارون گذرنديون ڏسڻ ۾ آيون، جن جو رخ ڏکڻ اتر طرف ھو. ھي ٽڪريون لھنواريون ڪونہ ھيون، پر اڀڪپريون ھيون. تنھن ڪري انھن روھين (ٽڪرين) کي غير لھريدار سڏي سگھجي ٿو. اھي سڀئي ٽڪريون ڀت وانگي اڀڪپريون آھن، جيڪي پنڊ پاھڻن سان ڀريون پيون آھن. ھڪ ڏينھن اسان اھڙين ٽڪرين واري علائقي مان گذرياسون جتي رڳو ڪاٺ جا پنڊ پاھڻ ڏسڻ ۾ آيا ھئا. اھڙيون شيون اسان کي ملڪري ماڳ وٽ نظر آيون جتي اسان منزل ڪئي ھئي. اھڙا نشان واڪر جي جوڙيل نقشي ۾ بہ موجود آھن. جڏھن اسان پوڪرن وٽان لنگھياسون تہ اتي ٽڪريون ۽ انھن جي وچ تي کاھيون ڏسڻ ۾ آيون. ملڪري ۽ پوڪرن نالي وارن ماڳن وٽ پاڻيءَ جا تلاءَ آھن جن جي وچ تي وڌ کان وڌ اوچيون ٽڪريون نظر آيون. ھي علائقو جابلو ھو، جتي اسان کي درياھي نرم مٽي ڏسڻ ۾ ڪانہ آئي ھئي. اھڙي مٽي چرلا وٽ ڏٺي سون. ھن ٿاڪ تائين ساري جوءِ رڻ پٽ آھي. پوڪرن ۽ چرلا جي وچ تي گھاٽو جھنگ بہ آھي. ٽڪرين جي وٽن ۽ وڪڙن مان ائين محسوس ٿي رھيو تہ انھن کي ڪو قدرتي طور مروڙو آيل آھي. ھتان جي ھڪ سونھين (رھبر) مون کي ٻڌايو تہ ھتي ڦٽڪي بہ موجود آھي. مان ھتي جيڪر ھفتوکن ترسي چڪاس ڪريان ھا تہ ھتي ڇا ڇا موجود آھي پر مان جيالاجي ۽ منرالاجي واقف ڪونہ ھوس. ائين ڪري مان ڄڻ پنھنجو وقت وڃايان ھا،جنھن جو سنڌ ۽ سائنس کي ڪو فائدو ڪونہ پھچي ھا. ھتي جي ننڍڙين روھڙين يا ٽڪرين مان ڪوسي پاڻيءَ جا جھرڻا وھي رھيا ھئا جيڪي ڏھھ يا ويھھ فوٽ مس اوچيون ھيون ۽ اھي ھالا جي روھھ سان ٻٽ وڃي رھيون ھيون. جن جو پٿر ڪوئلي جيان نظر اچي رھيو ھو. اسان جي قافلي ۾ ھڪ ڏاھو ماڻھو جنھن ٻڌايو تہ اھو ڪنھن سائيءَ ٻوٽيءَ جو پنڊ پاھڻ آھي، ان ڪري مان بہ ان شيءِ کي ائين سمجھي رھيو آھيان. سندن شڪل صورت بہ دلچسپ ۽ عجيب غريب آھي، جيڪي ڀرپاسي ۾ ملندڙ اھڙين شين کان بلڪل مختلف بہ آھن. مان انھن مان ٻہ ٽي نمونا کنيا ۽ ھڪ اھڙي سڄاڻ ماڻھوءَ کي ڏيکاريا جيڪو سنڌ اندر منفرد شڪل جو ماڻھو ھو. مان سر ھينري ھارڊنج کي گذارش ڪئي آھي مون ڏانھن سياڻو ۽ سپورنج ماڻھو موڪلج جيڪو ٻڌائي سگھي تہ سنڌ اندر ڪھڙيون شيون موجود آھن.
مان چرالا کان مٿي ان جاءِ وٽان لنگھيس جنھن کي پير آري جي نالي سان سڏيو ويندو آھي. جتي ڪرنل رابرٽس شاھھ محمد کي اوچتو جھلي ورتو ھو. ڪرنل ھٿن تي پرتا ڪري ڏيکاري ھئي. پر مون کي افسوس آھي، کيس سي بي جو اعزاز ڪونہ ڏنو ويو ھو. ھي ماڻھو شير محمد جو ڀاءُ ھو. ھن جي جھلجي پوڻ ڪري سنڌ جي وڳوڙي وايو منڊل ۾ ڪجهہ ٺاپر اچي وئي ھئي. ان واقعي کي پورو ھڪ سال گذري ويو آھي، پر لڳي ائين ٿو ڄڻ تہ اھا ڪالھھ ڪلھوڻي جي ڳالھہ ھجي.
سيوھڻ ۾ پھچي مان ان جي چڪاس ۽ جاچ پڙتال ڪئي، جنھن کي Alexanders Tower سڏيو ويندو آھي. مان يونانين سان لاڳاپيل پراڻا ٿرڙ ڏٺا آھن، ان ڪري يقين سان چئي سگھان ٿو تہ ھي تعمير يوناني ڪانہ آھي. قوي امڪان آھي سڪندر جي ٺھريل ڪالوني ھجي. ھي امڪان انھيءَ ڪري آھي جو سنڌوءَ جو ھي ڪنارو جابلو آھي ۽ ھي درياھہ بہ سدائين ھن جاءِ وٽان وھندو رھيو آھي. تنھن ڪري سڪندر ھن ٿاڪ کي پڪو سمجھي ھڪ ڳوٺ تعمير ڪرايو ھوندو تہ ڪئت ناھي ڪڏھن ڪڏھن ھن جاءِ وٽان يوناني دور جا سڪا بہ لڀندا آھن، پر مٿي بيان ڪيل قديم آثار ان قلعي جا آھن، جنھن کي اورنگزيب ڊاھي ناس ڪري ڇڏيو ھو. سيوھڻ کان سکر تائين علائقو آباد نظر آيو، پر ان لاءِ ائين چئي سگھجي ٿو تہ اھي آباد زمينون غير آباد علائقي جو ھڪ سئو حصو بہ ڪونہ ٿيندو. پر ھن علائقي جي زمين ايتري ڀلي آھي جيتري ڪراچي کان پوڪرن تائين آھي. جتي اڃا تائين پوکي راھي ٿي ڪانہ سگھي آھي. پر اتي پاڻي ملڻ مشڪل آھي. جڏھن تہ مون کي پڪ آھي جر جو پاڻي تہ جتي ڪٿي موجود آھي. جيڪڏھن کوھھ کوٽبا تہ ھيٺيان ضرور پاڻي ملندو. مون کان بہ جيترو ٿي سگھيو ايترو جلدي انھيءَ علائقي ۾ کوھھ کوٽائي زمين آباد ڪرائيندس. منھنجي ھيءَ بہ خواھش آھي تہ جتي غريب ماڻھن جا کوھھ آھن تن کي سڌاريان. ھنن کوھن جي پاڻيءَ کي پيئڻ لاءِ بہ استعمال ڪري سگھجي ٿو پر ھر ھڪ کوھھ جي چوڌاري چار ٻارا ٻنيءَ جا بہ آباد ڪري سگھبا. ماڻھو سکيا ستابا ٿي ويندا. بچت وارو اناج بازار ۾ وڪڻندا. اھڙي ريت ڌاڙن ۽ ڦرلٽ جا ڏوھھ گھٽجي ويندا. ٻين ماڻھن کي بہ ريس ايندي ۽ اڳين کوھن کان ٿوريءَ وٿيءَ تي نوان کوھھ کوٽيا ويندا. ھي اڳتي وڌڻ جو ھڪ سست رفتار سلسلو آھي. اھو طريقو ضروري بہ آھي. ماڻھوءَ کي اھڙن معاملن ۾ صبر ڪرڻ گھرجي. پر مان ھن ڪم ڪرڻ لاءِ اتاولو آھيان. چاھيان ٿو اھو نيڪ ڪم اڄ ٿئي ۽ سڀاڻو نہ پوي. ھن ڪم ۾ دير مون کي ڄڻ سيلھھ ٿي چڀي رھي آھي.
مان رند قبيلي جي ڌاڙيلن جو ھڪ ٽولو ڏٺو ھو، جيڪو بلوچ نہ پر سنڌي رندن جو ھو. ھي ماڻھو ڪلھوڙن سان ڏاڍا وفادار ھئا. پر ٽالپرن ھنن جي توڻي تپائي ڏني ھئي. ڪجهہ ڏينھن ٿيندا ھنن رندن کي ٽالپرن سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي مان ڪڍي ڇڏيو ھو. جنھن ڪري ھنن وڃي روھھ ۽ ڪوھھ واري جوءِ وسائي ھئي جيڪا سڃي ۽ ڏچي ھئي. لاچار ٿي ھنن ماڻھن پنھنجي پيٽ گذر لاءِ ڌاڙا ھڻڻ شروع ڪري ڏنا ھئا. بلوچ نسل جا ڌاڙيل ھنن جا ويري ھئا. ان کان سواءِ کين ٽالپرن جي ٽيڪ ۽ ھشي بہ ھئي، ويچارا رند ھاڻي ڏاڍا ڏکيا ڏينھن گذاري رھيا آھن. ھنن ڏاڍ جي ستايل ماڻھن مون کي بچائڻ ۽ پوکي راھي لاءِ زمين ڏيڻ جي درخواست ڪئي آھي. مان کين جھرڪ ڀرسان زمينون ڏنيون آھن. ھن دوري مان اھو فائدو ٿيو آھي جنھن جو مان ذڪر ڪري آيو آھيان. ٻي ڳالھہ مون کي ھيءَ نظر آئي تہ منھنجي جتن ۽ جاکوڙ کان پوءِ بہ اڃا تائين پنھنجي ڏاڍ ۽ قھر واري شڪل ۾ موجود آھي. جتي بہ مان منزل ڪندو ھوس تہ منھنجي تنبوءَ جي چوڌاري ميڙ ڪري اچي بيھندا ھئا. ھي ھاڃيءَ ھنيا ۽ سورن جا ستايل ماڻھو اھا آس کڻي مون وٽ ايندا ھئا تہ مان کين انھن ڏکن پاپن کان آجپو ڏيندس. مون سان اھنج اورڻ لاءِ ترجمان بہ ضرور وٺي ايندا ھئا. مان اھڙن غلامن جي ڏھن ٻارنھن مالڪن کي کڻي قيد ڪيو، جيڪي وڏي رتبي ۽ اثر رسوخ وارا ماڻھو ھئا. منھنجو ڪم ان وقت ملڪ جو دورو ڪرڻ ھو. پر ھنن اثر رسوخ وارن ماڻھن کي ٽن ھفتن تائين پاڻ سان گڏ کڻي ھلندو رھيو ھوس. سنڌ ۾ غلامي ڏسي منھنجو جيءُ جھرندو ۽ روح رڙندو آھي. مون کي پڪ آھي تہ ڀرپاسي ۾ مسٽر پريڊي جي ۽ قانون کي ھوريان ھوريان نافذ ڪري سگھجي ٿو ۽ ائين نافذ ڪري ڪونہ ٿو سگھجي جيئن ميداني علائقن ۾ ڪيو ويندو آھي. ڌاڙيل عنصر وري اھڙو ھوندو آھي جنھن جو ڪم قانون خلاف جھيڙو ڪرڻ ھوندو آھي. غلام رکڻ وارن ماڻھن خلاف منھنجو رويو ڏاڍو سخت آھي. تنھن ڪري غلاميءَ وارو رواج بہ تيزيءَ سان گھٽبو پيو وڃي.
ولي چانڊئي ڏاڍي وفاداريءَ جو مظاھرو ڪيو آھي. ھن سردار ھمت ڪري نوبت خان نالي ھڪ مشھور ڌاڙيل گرفتار ڪري ورتو آھي. ھي ماڻھو ڏاڍو ڪٺور ھو، جيڪو ڌاڙي ھڻڻ وقت ڪيترائي بي پھچ ماڻھو قتل ڪري ڇڏيندو ھو. ھن پنجھتر اٺن جي قافلي کي ڦريو ۽ جتن کي قتل ڪيو ھو. مان سندس گرفتاري تي ھڪ ھزار رپيا انعام رکيو ھو. ھن وقت ھو بکر واري قلعي ۾ قيد آھي. ھن سان گڏ سوڀو گڊو بہ آھي. ھن ڌاڙيل بہ منھنجي حڪم عدولي ڪئي ھئي. فزجيرالڊ اٺ سوار فوج ساڻ ڪري پنجھتر ميل پنڌ ھڻي مٿس وڃي اوچتو ڪڙڪيو ھو ۽ ھڪ جابلو قلعي مان وڃي کيس گرفتار ڪيو ھئائين. ھن جا چار سو ماڻھو الائي ڪيڏانھن نڪري ويا. باقي ساڻس چاليھھ ماڻھو گڏ ھئا جن کي پڻ گرفتار ڪيو ويو ھو. ھن مقابلو ڪيو ھو، جنھن ۾ سندس پٽ ۽ ٻہ ڀائٽيا وڙھندي مارجي ويا ھئا. ڊپٽي ڪليڪٽر ليفٽيننٽ جيمس کين پيش پوڻ لاءِ عرض ڪيو. پر ھنن کيس ٽي تريون ھڻي ڇڏيون ۽ وراڻيائون تہ ھو سوڀي گڊي جا ڀائٽيا پٽ آھن ۽ ھو تلوارون ۽ ڍالون سندس پيرن ۾ رکي پيش ڪونہ پوندا. انھن کي زندھھ ڇڏڻو ڪونہ ھو، پر سندن موت تي بہ افسوس آھي. ھنن جو پيءُ ھنن جيترو بھادر ڪونہ ھو. سندس ڪردار ظالمانھ ھو ۽ ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي زنده ڇڏڻ ڪونہ چاھيندو ھو. ھاڻي سندس مقدر کي ڏسي سارو علائقو خوش آھي. ليفٽيننٽ جيمس جو چوڻ آھي تہ ماڻھو ھنن تي کي ڏسڻ لاءِ ميڙ ٿي ويا ۽ سندس گرفتاريءَ تي ڏاڍو خوش ھئا. ھن ملٽري ڪميشن ڪيس ھلائيندي مان سمجھان ٿو تہ ھنن ٻنھي ڌاڙيلن جي گرفتاري ڪري ڌاڙن جون وارداتون گھٽجي وينديون. تنھن ڪري مان ھاڻي چئي سگھان ٿو تہ سنڌوءَ جو ساڄو ڪنارو ڌاڙيلن جي آپدا کان آجو ٿي ويو آھي. مان سفر دوران جڏھن ھڪ ڳوٺ کان لانگھائو ٿيس تہ اتان جي ٻن رھواسين سان ڳالھہ ٻولھھ ٿي وئي. ھي ٻئي ماڻھو مون کي ڏوھي محسوس ٿيا جن جي سزا قتل ٿي سگھي ٿي. ھنن ٻنھي ڄڻن ھڪ ماڻھو خلاف دانھن ڏني جيڪو نوبت جي ڪڍ وڃي ٽيھٺ اٺ ڇڏائي آيو ھو، جن مان ارڙھن مالڪن کي موٽائي ڏنا ھئائين. مان ان ماڻھوءَ کي پوليس وارو موڪلي گھرائي ورتو. ڏٺم تہ ان قبائلي سردار جي شڪل ئي شيطان جھڙي ھئي ۽ سندس بشرو بہ شيطان جھڙو ھو.
مان ڏٺو تہ گھڻو ڪري ھن علائقي ۾ ڍل اڌ پيداوار جيتري وصول ٿي رھي ھئي. پر مان ان کي ھر جڳھھ تي گھٽائي پيداوار جو فقط ٽيون حصو وٺڻ چاھيان ٿو. اعتراض اھو ڪيو پيو وڃي تہ محصول جي گھٽجي وڃڻ سان سرڪار جي آمدني گھٽجي ويندي. ابتدا ۾ اھا ضرور گھٽجي ويندي. پر ان جو اثر ضرور ٿيندو، ماڻھو ميداني علائقن ۾ وڃي آباد ٿيندا ۽ جھنگ جھاڙيون ڪڍي ٻيون صاف ڪري پوکي راھي ڪرڻ شروع ڪري ڏيندا. سرڪار کي پيداوار ۾ نقصان ٻن يا ٽن سالن لاءِ پوندو. سرڪار جون ڀلين ٻين جون وسيع ايراضيون غير آباد پيون آھن، جن جو منڍو ٻارھن ميل ۽ لام بہ ٻارھن ميل آھي. اھي زمينون ڪڏھن بہ آباد ڪونہ ٿيون آھن. جيڪڏھن ھارين سھوليتون ڏنيون تہ اچي زمينن تي گھر ٺاھي ويھندا ۽ پوکي راھي ڪندا. ساڳئي وقت سرڪار جي گھٽيل آمدني وڌي ويندي ماڻھو بہ پير پساري واندا ڪونہ وھندا ۽ پنھنجي پورھئي کي لڳا پيا ھوندا. ان ڪري چوريون ۽ ڌاڙا بہ گھٽجي ويندا. بلوچ ڌاڙيل بہ ٻني پوکي آجپو محسوس ڪندا، ڇاڪاڻ تہ سرڪاري ھاريرن نارين کي وڏيون سھوليتون ڏيندي. يا وري ھو تلوار رکي ھر جي مٺئي کي ڪونہ سنڀاليندا. جڏھن آءٌ سنڌ وچان سفر ڪري رھتو تہ مان اھڙين ڳالھين تي سوچي ويچاري رھيو ھوس تہ مان سنڌ جي خدمت انھيءَ طريقي سان ڪري سگھان ٿو. ان جو نتيجو اھو نڪرندو تہ ڍل ۽ لاپو گھٽجي ويندو. حقيقت ۾ اھي ٻئي ھڪ آھن ۽ اھي رھت جي ڪل پيداوار جي ٽئين حصي جيتريون آھن. جيڪڏھن مان سرڪار کي يا ھاري کي نقصان پھچائڻ جي ڪوشش ڪندس تہ مون کي پڇتاءَ جي وڏي سزا ملي ويندي. ايسٽ انڊيا ڪمپني منھنجي بدران ڪو ٻيو سٺو ماڻھو مقرر ڪندي. ھتي ڪليڪٽر بہ مون خلاف ڪم ڪري رھيا آھن. جيڪڏھن مان ڪو ڏوھھ پاپ ڪري رھيو آھيان تہ اھي ذميواري بہ منھنجي آھي. ڇاڪاڻ تہ اھو ڏوھھ پاپ مان سوچي سمجھي ڪري رھيو آھيان. ان ڪري الزام بہ فقط مون تي ھنيو وڃي. مون کي مقرر اوھان ڪيو آھي. پر اوھان ھنن ڏوھن پاپن کان آجا آھيو، پر مون کي يقين آيھ تہ منھنجو احوال صحيح آھي. تنھن ڪري مون ڀؤ ڀولو نہ ھجڻ گھرجي. ليڪن مان ھيءُ ڪم آھستي ۽ مرحليوار ڪرڻ چاھيان ٿو.
ھن کان سواءِ مان ھڪ ٻيو بہ قدم کڻڻ چاھيان ٿو. يعني جي غريب رعيتن وٽ ڏاندن جي جوڙي خريد ڪرڻ لاءِ ٽيھھ رپيا بہ ڪونہ آھن تہ مان کين ”ٻوڙا پٽ“ جي بدلي ٻن يا ٽن سالن لاءِ ڍل معاف شرط تي زمين ڏيندس. پر جيڪڏھن انھن کي ڏاندن جي جوڙي خريد ڪرڻ لاءِ ٽيھھ رپيا روڪ ڏبا تہ پئسا کڻي ڀڄي ويندا. پر اھڙا واقعا اڪو دڪو ٿيندا پر عام ڪونہ ٿيندا. سنڌي رعيتي ماڻھو سچار ۽ ايماندار ٿيندو آھي. پر جابلو بلوچن تي اھڙي قسم جو اعتبار ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ھنن ماڻھن جو عام ڌنڌو ڌاڙا ھڻڻ آھي. ٽالپر حڪمرانن بہ ھن کي ڇڙواڳ ڇڏي ڏنو ھو. وڏن قبيلن جا سردار بہ ڦرلٽ جي ڌنڌي سان لڳل آھن. اھو بہ ڏٺو ويو آھي تہ ڪٿي بہ انگريز عملدار کي ڦريو لٽيو ڪونہ ويو آھي. سنڌ ۾ ھنن جي مال مڏي بلڪل محفوظ آھي. ان جي ڀيٽ ۾ بمبئيءَ واري علائقي ۾ انگريز عملدارن کي بہ معاف ڪونہ ڪيو ويندو آھي. تنھن ڪري مون کي پڪ آھي تہ جيڪڏھن ھنن غريب ماڻھن ٿوريون ٿڪيون سھوليتون ڏبيون ويون، ٿوري وقت اندر سارا جھنگل وڍجي صاف ٿي ويندا ۽ ائين ھاري طبقو پيدا ڪري سگھبو. جيئن انگلينڊ ۾ پيدا ٿيو ھو. ان کان سواءِ مان ھوريان ھوريان جاگيرداري نظام ڀڃي، ڀروڙي رھيو آھيان. جڏھن ڪو جاگيردار مري ويندو آھي تہ سرڪار ان جي زمين ضبط ڪري ڇڏيندي آھي ۽ اھا ننڍن ننڍن حصن ۾ ھارين جي حوالي ڪئي ويندي آھي. جيڪڏھن اھا زمين وفات کان جاگيردار جي پٽ کي ڏني ويندي آھي تہ انھن ڍل يا لاپو ورتو ويندو آھي. اھڙيءَ ريت جاگيردارن کان سھوليتون رعايتون کسيون ويون آھن. ھنن ماڻھن جي ڪوشش آھي تہ کين مليل سھوليتون بحال ڪيون وڃن يعني سندن خيال آھي تہ کين ڍل معاف جاگيرون سندن حياتي تائين ملڻ گھرجن.
ھتي ماڻھن کي ڊيڄاري کانئن ملڪيتون ڦريون وينديون آھن. اھو ڪاروبار سالن کان وٺي جاري آھي. مان بہ پڪو پھھ ڪيو آھي تہ ھن آزار کي بہ ضرور ختم ڪندس. ليڪن سوچي رھيو آھيان تہ ان لاءِ طريقو ڪھڙو ڪتب آندو وڃي. اسان جو پوليس کاتو پنھنجا منصبي فرض سچائيءَ ۽ ايمانداريءَ سان سرانجام ڪري رھيو آھي. اھي ڌاڙيلن سان ڏاڍي جرئت ۽ بھادري سان مقابلا ڪري رھيا آھن. ھڪ ٻہ واقعا اھڙا ٿيا آھن جو ھنن ڪي غير قانوني ڳالھيون ڪري ورتيون آھن، پر اھڙا واقعا عام ڪونہ ٿا ٿين. تنھن ڪري چئي سگھجي ٿو تہ اھي ماڻھن کي ائين ڪونہ تپائيندا، جيئن ھنن ملازمت جي ابتدائي دور ۾ ڪيو ھو.
وڏن مجرمن جا معاملا ملٽري ڪميشن ھلائي رھي آھي جنھن جا نتيجا ڏاڍا سٺا نڪتا آھن. پر ننڍن مجرمن جا معاملا مئجسٽريٽ ھلائي رھيا آھن ۽ ھر ماڻھوءَ کي انصاف ملي رھيو آھي. مان ھر معاملي جو مطالعو ڪندو آھيان ۽ گھڻي سوچ ويچار کان پوءِ سزا جي ڪاغذن تي صحيح ڪندو آھيان. منھنجو اھو ڪم ھوريا ھوريا وڌندو پيو وڃي. ھتان جا ماڻھو اسان جي انصاف ڏيڻ واري طريقي کي تمام گھڻو پسند ڪندا آھن. تنھن ڪري ڪيس (معاملا) گھڻو وڌي ويا آھن. مون کي خوف آھي تہ جيڪڏھن انھن معاملن جو تعداد اڃا بہ وڌي ويو تہ وقت نہ ھجڻ ڪري مان معاملن جي ڪارروائيءَ جو مطالعو ڪري ڪونہ سگھندس. مان اوھان جي سامھون ھڪ مختصر جائزو پيش ڪيو آھي تہ اسان سنڌ جو انتظام ڪھڙي طريقي سان ھلائي رھيا آھيون. مان ھن حقيقت کي مشرقي انداز ۾ ھن ريت بيان ڪري سگھان ٿو تہ جتي بہ مان پھچان ٿو تہ ماڻھن جا ميڙ منھنجي تنبوءَ جي چوڌاري گڏ ٿي وڃن ٿا جن جو مقصد سلام ڪرڻ ھوندو آھي. ان کان سواءِ مان جڏھن ڪنھن ڳوٺ وچان لنگھندو آھيان تہ ماڻھو وڏي آواز ۾ مون کي دعائون ڏيندا آھن. ھنن ڳالھين مان چڱيءَ ريت محسوس ڪري سگھجي ٿو تہ ماڻھو مون مان خوش آھن ۽ منھنجيءَ حڪومت کي سٺو سمجھن ٿا. ٻي سٺي ڳالھہ ھيءَ بہ آھي تہ مان جھنگلن وچان ھي سفر سنڌي ”اريگيولر ھارس“ سان گڏ ڪري رھيو آھيان ۽ چوڌاري اڻ سڌريل قبائلي موجود آھن. جيڪڏھن اھي ماڻھو اڳرائي ڪن ھا تہ انھن کي بہ مناسب جواب ملي وڃي ھا ۽ اھو ڪم جبل جا قبائلي سردار سرانجام ڪن ھا. ڇاڪاڻ تہ مون سان گڏ گھوڙيسوارن جو مختصر تعداد آھي. تنھن ڪري جابلو لڪن مان لنگھي، ھنن خلاف ڪابھ ڪارروائي ڪري ڪونہ ٿو سگھان. مان عام ماڻھن جي ڀروسي تي ائين ڪيو آھي نہ تہ مون کي ايترن ٿورن گھوڙيسوارن سان اھڙي ڏکئي سفر ڪرڻ جي دل ڪانہ ٿئي ھا.
مان ٻڌو آھي ”دھلي گزيٽ“ ھن ڳالھہ جو اشارو ڏنو آھي تہ سنڌ جي حڪومت اڳين ٽالپر حڪمرانن جي حوالي ٿي رھي آھي. سرڪار کي گھرجي تہ اھڙين ڪوڙين خبرن تي پابندي مڙھي نہ تہ انھيءَ جي نتيجي ۾ ڏاڍو ھاڃو رسي سگھي ٿو. اھڙيون خبرون ٻڌي ھتان جا ھندو واپاري تہ ھراسجي ويا آھن. جيڪڏھن اھڙيون خبرون ھلنديون رھيون تہ ھي ماڻھو پنھنجو پئسو ھتي ڪونہ سيڙائيندا. ڪن واپارين مون کي اھو بہ ٻڌايو آھي تہ اسان وٽ دولت آھي. جيڪڏھن اسان اھا دولت عام ماڻھن کي ڏيکارينداسون ۽ اوھان سنڌ جي حڪمراني ٽالپرن کي واپس ڏئي ھليا ويندا تہ اسان جو جڻ ٻچو رلي ويندو. ان ڪري اسان واپاري ڏيتي بہ تڏھن ڪنداسون جڏھن ڏسنداسون، ھتي انگريزن جي حڪومت قائم آھي. اھي ٽالپر اسان جو الھھ تلھھ ٻھاري ويندا ۽ نت نوان عذاب ڏئي اسان وڌيڪ ڏيڻ لاءِ مجبور ڪندا.“
ممبئي وارا ڪچ کي سنڌ کان کسي رھيا آھن. منھنجي خيال ۾ ھي ماڻھو غلط آھن. ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس اھڙي خبر سر ھينري ھارڊنج ڏانھن بہ موڪلي ھئي جنھن وري اھا مون ڏانھن بہ موڪلي آھي. منھنجي ڄاڻ مطابق ڪڇ سنڌ کان کسيو ويندو. ڪڇ کي سنڌ سان ملائڻ ڪري منھنجي مٿي جو سور وڌي ويو ھو. ھن وقت منھنجي ڪچ ۾ ڪنھن بہ قسم جي دلچسپ ڪانہ آھي. پر ڪرنل رابرٽس ۽ ڪچ جو راءُ ھڪ ٻئي جا پڳ مٽ يار رھيا آھن. اھو ڪم بہ ھن ماڻھوءَ ڪيو آھي. جنھن کي مان بہ سٺو سمجھان ٿو. جڏھن کان ڪڇ کي سنڌ سان ملايو ويو آھي. تڏھن کان ممبئي سرڪار کي ڄڻ پيٽ ۾ سور جا ولھوٽا پيا آھن. ھي سنڌ کان ٻاھر جون ڳالھيون آھن، جن ۾ منھنجي ڪابھ دلچسپي ڪانہ آھي. مان اڌ گيدي ڪم کان بڇان ڪندو آھيان. منھنجو فقط سنڌ سان واسطو آھي. مان اوھان کي يقين ٿو ڏياريان مون کي ھنن معاملن ۾ ڪنھن بہ قسم جي دلچسپي ڪانہ آھي. منھنجي دلچسپي رڳو سنڌ ۾ آھي جنھن لاءِ مان ڏينھن رات جاکوڙي رھيو آھيان. اھڙي دلچسپي ڏينھون ڏينھن وڌي رھي آھي. مون کي اھا بہ پڪ آھي تہ مون کي ممبئي جي ڪمانڊر ان چيف جو عھدو ڪونہ آڇيو ويندو. مان ڄاڻان ٿو تہ ھنن ماڻھن انتظام جا سارا اختيار جيمس آئوٽرام جي حوالي ڪري ڇڏيا آھن. اخبارن مان تہ ائين محسوس ٿي رھيو آھي. ان سماجي نوعيت جي جنگ جو مون کي ڪو پتو ڪونہ آھي. پر مان سمجھان ٿو تہ اھي ماڻھو اھڙيون ڳالھيون تجربي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪري رھيا آھن. جڏھن ھنن جي پيرن ھيٺان زمين کسڪڻ لڳندي تڏھن وڃي ھنن جون اکيون کلنديون. اوھان جڏھن مھاراجا جئپور کي اکيون ڏيکاريون ھيون تہ ھي ماڻھو ھٿن مان نڪري ويا ھئا. توھان تہ نانگ کي زخمي ڪيو آھي پر ماريو تہ ڪونہ ھو. گواليار کي اھڙي ڌڪ لڳڻ ڪري مرھٽن جي ملڪ جي ڏکڻ واري علائقي ۾ بغاوت جون تلوارون اڀيون ٿي ويون ھيون. جنھن ڪري اتر علائقي جا ماڻھو بہ ڀانڀورجي ويا ھئا. ھاڻي سارو ملڪ بغاوت جي باھھ جا ڀنڀٽ ٿي ويو آھي. ھي مرھٽا رڳو قابل نفرت دشمن ڪونہ آھن،پر سمجھڻ کپي تہ ھنن ۾ شيواجي جو روح بہ موجود آھي.
مان6 - ايف. آءِ، N I سر جِي آرٿر جي حوالي ڪري ڇڏي آھي. ان کانسواءِ 13 - لائيٽ افنٽري بہ سندس ماتحت رکي وئي جنھن ۾ تجربيڪار فوجي آھن. جيڪي نوجوان فوجين کان ٻيڻ تي ڀلا آھن. مان کيس ھن کان وڌيڪ ٻي فوج ڏئي ڪونہ ٿو سگھان. اھڙي بدنظميءَ جو سنڌ تي آخر ڪھڙو اثر پوندو. مان 78 ريجمينٽ اڳئي وڃائي چڪو آھيان. ھيءَ ريجمينٽ ھتي پھچڻ مھل ڏاڍي صحتمند ۽ سگھاري ھئي. سنڌ جي ٻين علائقن ۾ بہ ڪاري بيماري وغيره ڪانہ ھئي. ھت بيماريءَ نومبر جي پھرئين ھفتي ۾ منھن ڪڍيو ھو. ھاڻي تہ سڀ فوجي اسپتالن ۾ ڀرتي آھن. ۽ ٻہ سئو مري ويا آھن. جن ۾ عورتون ۽ ٻار بہ شامل آھن. مان کين جلد کان جلد حيدرآباد موڪلي رھيو آھيان. جيڪڏھن جابلو علائقي جي ڌاڙيلن خلاف ڪا جنگي مھم شروع ڪئي وئي تہ ان کي منھن ڏيڻ لاءِ مون وٽ فوج تہ موجود ئي ڪانہ آھي. ھيءَ جڳھھ تہ بيمارين جو ڀانڊارو آھي. ھڪ ماڻھو بہ صحتمند نظر ڪونہ ٿو اچي. پروڪي سال جيان ھاڻي سڀ فوجي سٿا لڳيا پيا آھن.