ضميمو ارڙھون
ڪئپٽن راٿبورن جو تبصرو
حيدرآباد، 30 جولاءِ 1850ع
لارڊ ايلنبرو جيڪو چيو آھي سمورو سچ آھي تہ آفيم مان ٻائيتاليھھ لکن جي پيداوار ٿي آھي. پر ھن اھا رقم شامل ڪانہ ڪئي آھي جيڪا ايسٽ انڊيا ڪمپني کي بنگال جي ڏوڏيءَ جي پوکيءَ مان ملندڙ آفيم جي ناتي حاصل ٿيندي آھي. ھن مان ظاھر ٿئي ٿو تہ ڪمپنيءَ کي ٻاھرين ملڪن مان آفيم جي في دٻي تي 275 روپيا وڌيڪ ملندو آھي، جيڪا ٽرانزٽ ڊيوٽي آھي. اھا اضافي پيداوار سندس ئي علائقن ۾ پيدا ٿيندڙ آفيم کان گھڻي آھي. پاٽنا (پٽنا) ۾ پيدا ٿيندڙ آفيم چين موڪليو ويندو آھي جنھن جي قيمت کي مالوا ۾ پيدا ٿيندڙ آفيم گھڻو متاثر ڪندو آھي. جيڪو ساڳي مارڪيٽ ۾ پھچي ان سان مقابلو ڪندو آھي. منھنجي خيال ۾ اھا خوشفھميءَ کان وڌيڪ اھم ڳالھہ ڪانہ آھي تہ ايسٽ انڊيا ڪمپني بنگال ۾ پيدا ٿيندڙ سندس آفيم تي ھڪ ھٽي قائم ڪري سگھندي. جيڪڏھن مالوا جو آفيم ٿوري اگھھ تي سنڌ معرفت چين پھچي ٿو جنھن ۾ ھن پوکيءَ جي ھارين نارين کي بہ ٿوري گھڻي بچت ٿي وڃي ٿي تہ انھيءَ حالت ۾ ڪمپني جي بنگال واري آفيم تي ھڪ ھٽي مشڪل آھي. ان ناتي ھيءَ حقيقت بہ ضروري ڌيان ۾ رکڻ گھرجي تہ بنگال وارو آفيم ڊگھو سفر ڪري چين پھچندو آھي، جنھن ۾ وقت ۽ پئسي جو وڌيڪ خرچ ايندو آھي. ٽالپرن ھنن ڳالھين ڏانھن ڪونہ ڏٺو ھو، جيڪي ساري مھذب دنيا کان ڌار لڳا ويٺا ھئا. ھنن حڪمرانن کي اھا خبر ھئي تہ ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ سنڌ کي وڌيڪ تجارتي سھوليتون موجود آھن. جيڪڏھن امن امان ھجي ھا ۽ تجارتي رستا محفوظ ھجن ھا تہ آفيم جي تجارت ويرئون ويرئون وڌ ھجي ھا. ان کانسواءِ ٽالپرن جا اسان سان بہ ناتا رابطا ھجن ھا تہ انھن کي تجارت جي ڄاڻ پئجي وڃي ھا. ھن حقيقت ۾ ڪنھن شڪ شبھي جي گنجائش بہ موجود ڪانہ آھي تہ اسان کين مجبور ڪيون ھا تہ آفيم جي تجارت وارو اھو رستو بند ڪيو وڃي، نہ تہ اوھان سان جنگ آھي. جيڪڏھن ائين نہ ڪيو وڃي ھا تہ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي آفيم واري وڏي پيداوار ختم ٿي چڪي ھجي ھا.
ساڳئي ماڻھوءَ جو ٻيو نقطئھ نظر
حيدرآباد 15 آگسٽ 1850ع
مان آفيم جي حوالي سان سر جان ھاب ھائوس جي ان تقرير جي رپورٽ پيش ڪري رھيو آھيان، جيڪا ھن پارليامينٽ ۾ مسٽر برائيٽ جي موشن تي ڪئي ھئي. جنھن مان آساني سان پتو پئجي وڃي ٿو تہ ايسٽ انڊيا ڪمپني فقط سنڌ جي فتح بعد گذريل ڇھن سالن دوران ڪيترا اضافي آفيم جا دٻا برآمد ڪيا ھئا ۽ اھڙي وڪري جي ماليت ڪيتري ھئي. آفيم جي ھيءَ پيداوار ان آفيم جي پيداوار کان الڳ ھئي جيڪو پاس وسيلي نيڪال ڪيو ويندو ھو. لارڊ ايلنبرو مطابق اھا پيداوار چار لک ويھھ ھزار پائونڊ ساليانو ھئي. جيڪا سنڌ جي فتح ڪري ڪمپنيءَ کي ملي ھئي.
جيتري قدر آفيم جي پيداوار جو تعلق آھي تہ اھا ٻن طريقن سان ٿيندي. ھڪ تہ آفيم جي ھڪ دٻي تي ڏھھ پائونڊ يا ھڪ ھزار روپيا برآمدي محصول وٺندي ھئي. ٻيو تہ سرڪار کليءَ بازار ۾ بہ پنھنجو آفيم وڪڻندي ھئي جنھن ۾ برآمدي محصول ۾ رعايتون ڏيندي ھئي.ھنن ڳالھين مان ھيءَ حقيقت ظاھر ٿي رھي ھئي تہ ٻنھي معاملن ۾ محصول جي ھڪ جھڙي وصولي ٿيندي ھئي پر ھڪ ۾ پاس ڊيوٽي ڏسڻ ۾ اچي ٿي، جيڪا برآمد لاءِ پاس وٺڻ واري ماڻھوءَ کان وصول ڪئي ويندي ھئي. جڏھن تہ ٻيءَ ڳالھہ ۾ آفيم جي واپار تي سرڪار جي ھڪ ھٽي قائم ڏسجي ٿي. جيڪڏھن ڳالھہ ان جي ابتڙ ھجي ھا تہ ڪلڪتي يا مالوا جو آفيمي واپار ختم ٿي چڪو ھجي ھا. ڇاڪاڻ تہ ڪجهہ ماڻھو مالوا جي آفيم تي سرڪاري خرچ ڀرڻ کانپوءِ چار سو روپيا محصول ادا ڪري ھا. پر جيڪڏھن ھو سرڪاري خرچ ۽ محصول ڀري آفيم خريدي ھا تہ ان کان تہ کيس ڪلڪتي وارو آفيم سستو پوي ھا. ٻئي طرف ڪھڙو واپاري ھڪ ھٽيءَ وارو مھانگو آفيم خريد ڪري ھا ۽ وري ڳاٽي ڀڳو برآمدي محصول ڀري ھا. تنھن ڪري کيس مالوا وارو آفيم سولو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھنن ٻنھي آفيمن جو مارڪيٽ تہ وري بہ چين ھو.
اھو ئي ڪارڻ ھو جو سرڪار مالوا جي آفيم جي ھڪ دٻي تي 375 رپيا محصول وصول ڪندي ھئي. ائين ڪري سرڪار ڄڻ بنگال واري پنھنجي مھانگي آفيم کي ٽيڪ ڏني ھئي جيڪو بنا اڏي وڏي محصول جي چين ۾ سستو وڪامي ھا ۽ بنگال جو سرڪاري مھانگو آفيم وڪامي ڪانہ سگھي ھا. وڏي محصول ڪري مالوا جو سھانگو آفيم مھانگو ٿي ڪلڪتي واري آفيم جي اگھھ جيترو وڃي بيٺو ھو. جيڪڏھن ڪن ٻين مسئلن ڪري آفيم جو اگھھ لھي وڃي ھا تہ في دٻي جو اگھھ بہ ڪري پوي ھا تہ اھا لاٿ ھڪ ھٽيءَ واري آفيم جي فائدي ۾ لاٿ ڪانہ ھجي ھا، پر ان جو نزلو وڃي ڏوڏيءَ جي پوکي ڪرڙ ھاريءَ ناريءَ تي پوي ھا.
ليکي چوکي جي انھن انگن اکرن کي صحيح تسليم ڪيو ويو ھو. تنھن ڪري ان کي جيئن جو تيئن رکيو ويو ھو ۽ حقيقت بہ ائين ھئي. ان کان سواءِ پاسن وسيلي بہ آفيم برآمد ڪيو ويو ھو جنھن جي اضافي آمدني ٻائيتاليھھ لک روپيا يا چار لک ويھھ ھزار پائونڊ اسٽرلنگ ٿي ھئي ۽ اھا ڪمائي سنڌ ڪري ٿي ھئي. اھڙيءَ ريت ايسٽ انڊيا ڪمپني 150426 دٻا آفيم جا نيڪال ڪيا ھئا. جنھن تي ھن 375 في دٻو محصول وصول ڪيو ھو. ان حساب سان ھن 41347150 روپيا ٻيا بہ ڪمائي ورتا ھئا. انگريزن جي پئسن مطابق اھا ساري رقم چار ملين ھڪ سو چوٽيھھ ھزار پائونڊ اسٽرلنگ يعني Four million on hindered and thirty four thousand pounds strlings ھئا.
ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ھيءَ ساري ڪمائي سنڌ جي فتح ڪري ٿي ھئي. اسپين جي مالياتي وزير کي پنھنجي پيداوار جو نقصان جبرالٽر واري لنگھھ وٽان محسوس ٿيو ھو. ھن کان اڳ آفيم جي ھن لنگھھ وٽان بہ اسمگلنگ ٿيندي ھئي، جيڪا پوءِ گھٽجي وئي ھئي. ڇاڪاڻ تہ اھا ٻين جي قبضي ھيٺ اچي وئي ھئي.
آفيم اھڙي شيءِ ھئي جنھن ڪري پيداوار جي ختم ٿيڻ جو بہ امڪان ھو، جيڪو نئين صورتحال ڪري پيدا ٿي ويو ھو. اھو سنڌ جي جاھل حڪمرانن ڪري ٿيو جن اسان جي پيداوار جي نڙيءَ تي ننھن ڏئي ڇڏيو ھو. خاص ڪري آفيم جي ڏس ۾. ھي روشن ضميري وارو دور آھي. تنھن ڪري جھالت ڪارن ۽ اڇن ماڻھن کي گھڻي وقت تائين روڪي ڪانہ سگھندي.
مان سر جان ھاب ھائوس جي چيل ٻن ٽن جملن جو ٿورائتو آھيان جو ھن سنڌ جي واھن جي کوٽائي تي ٿيل خرچ جي پٺڀرائي ڪئي آھي. مان سمجھان ھو تہ ھن اھا طنز ڪئي آھي، نہ تہ ھن جي عادت رھي آھي تہ سنڌ تي ٿيندڙ خرچ تي ٽوڪون ڪندو آيو آھي. مان سمجھان ٿو تہ ھن ھيءَ ڳالھہ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آھي تہ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي سرڪار کليءَ دل سان ترقيءَ جا ڪم ڪرائي رھي آھي.
مٿئين بيان تي سملا جي سول مئجسٽريٽ مسٽر ائڊورڊس جو تبصرو
5 سيپٽمبر 1851ع
مان اوھان ڏانھن ڪئپٽن راٿبورن جو بيان موڪلي رھيو آھيان. اوھان جون مھربانيون. مان ھن بيان جو ڏاڍي غور ۽ فڪر سان مطالعو ڪيو آھي ۽ ھن جي ڏنل صحيح انگن اکرن سان متفق آھيان. ان کان سواءِ سندن بيان کي ڪسٽم جي ڪمشنر جي حوالي ڪيو اٿم. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن اھو بہ ھن بيان کي جاچي پرکي ڏسي. ھي ماڻھو ھن ملڪ جي حساب ڪتاب جو مھا ڄاڻو آھي. ھو ڪئپٽن راٿبورن سان اتفاق ڪري ٿو تہ ايتري وڏي پيداوار سنڌ جي فتح ڪري ٿي آھي. ھن کان اڳ ۾ اھو ملڪ سمگلنگ جو وڏو گذرگاھھ ھو.