باب چوٿون: نيپئر مصيبتن جي منھن ۾
ابتدائي دور ۾ تہ سنڌ جي ھيءَ انگريز سرڪار ڏاڍي سھڻي نموني سان اڳتي وڌي رھي ھئي. پر ستت ئي ھن جي اڳتي وڌڻ واري رفتار ۾ سستي اچي وئي. انھيءَ زماني ۾ ھڪ عجيب غريب مھامري شروع ٿي وئي ھئي، جنھن ساريءَ ڌرتيءَ کي ڌونڌاڙي رکيو ھو، جنھن ڪري ھر ماڻھو ۽ ھر ادارو سندس لپيٽ ۾ اچي ويو ھو. ان سال جي آڪٽوبر ۽ نومبر مھينن ۾، ڪمانڊر ان چيف کان وٺي بئنڊ باجي واري ملازم تائين پورا سترھن ھزار ماڻھو، ھن موذي مرض جي دور چڙھي ويا ھئا. فوج ۾ ڪو ھٺ سڄِي وارو ماڻھو ڪونہ ھو، جو ان لڙھي جھڙيءَ بيماريءَ بابت رپورٽ تيار ڪري سگھي. ڪي ريجيمينٽون اھڙيون بہ ھيون جن جي دوا درمل ۽ سار سنڀال لاءِ ڪو ڊاڪٽر ئي موجود ڪونہ ھو. انھيءَ بيماريءَ ھڪ ئي وقت سڀني فوجين کي متاثر ڪونہ ڪيو ھو. پھريان تہ ائين سمجھيو پئي ويو تہ اھا بيماري فوجين کي گھڻي ڪم ۽ ٿڪ توڙي بيزاريءَ ڪري ٿي آھي. پر بعد ۾ پتو پيو تہ اھا مصيبت ٿڪ جي ڪري ڪانہ آھي. ڇاڪاڻ تہ ملڪي ماڻھو تہ فوجين کان وڌيڪ متاثر ٿي رھيا ھئا.
ان بيماري ڪري پوکي راھي بہ ڏاڍي متاثر ٿي رھي ھئي، ڇاڪاڻ تہ بيمار ماڻھو زراعت جي چڱيءَ ريت پرگھور ڪري ڪونہ ٿي سگھيا. انھيءَ ڪري ٻاھران آيل ڪمي ڪاسمي، ڪاريگر ۽ رازا ڊڄ کان ملڪ ڇڏي ڀڄي ويا ھئا. ھي وبائي بيماري اتر، ڏکڻ، اولھہ ۽ اوڀر ۾ پکڙجي وئي ھئي ۽ ڪنھن ڏاھي کي پتو ڪونہ ٿي پيو تہ اھا ڪھڙي بيماري آھي. ليڪن اھا موتمار ڪانہ ھئي. پر فوجي سپاھي ۽ عملدار سڀ وڃي بسترن ڀيڙا ٿيا ھئا. انھيءَ دوران ڪچي جي بلوچ قبيلن ضرور اچي شڪارپور ۽ سکر کي ڦري اجاڙي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھوندو. امڪان آھي تہ ھنن اتر سنڌ کي ڪونہ بخشيو ھوندو. ڇاڪاڻ تہ انھيءَ زماني ۾ اھڙو فوجي سپاھي ڪو رھيو ئي ڪونہ ھو، جنھن کي ان بيماريءَ ليٽائي ھنڌ ۾ ھٿيڪو نہ ڪيو ھجي ۽ لاچار ڪوبہ سپاھي بلوچ ڌاڙيلن کي اٿي منھن ڏئي نہ سگھيو ھجي. ليڪن جنرل چارلس نيپئر جو ھنن مٿان اھڙو تہ ڀئھ ويٺل ھو. تنھن ڪري ھو پنھنجون ڇڙواڳ ڪاروايون ڪري ڪونہ سگھيا ھئا. پر ھن کي بہ بيماري وچڙي وئي ۽ ڏاڍو نٻل ٿي ويو ھو. پر حوصلن ۾ پوڻو ڪونہ پيو ھو. ھن ملڪي سرحدن کي ڄڻ اجيت بڻائي ڇڏيو ھو. ھن جي ٻوليءَ جا مول پاڙي جي قبيلن ۽ قومن کي ھيسائي ۽ ڪمبائي رھيا ھئا، جيڪي فتح کان بہ وڌيڪ موثر ھئا. آفيسن جي لکپڙھہ مان تہ ائين ڀائنجي رھيو ھو تہ ھن بيمار ھوندي بہ ڪم کان ڪونہ ڪيٻايو ھو. ھن جي خانگي خطن مان بہ معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھو جسماني طور ڪيترو نہ جاکوڙي ھو ۽ ڪم ڪرڻ لاءِ ڄڻ تہ سڪندو ھو. ھن کي پنھنجي منصبي فرض جو گھڻو احساس ھوندو ۽ پير پساري وھڻ جو خيال کيس اوڏو بہ ڪونہ ايندو ھو.
ھن بيماريءَ دوران ممبئي واري ڌر، بلوچ ڌاڙيلن کي بيمار فوجين مٿان حملي ڪرڻ لاءِ اتساھيو ھو تہ مٿن اوچتي ھلان ڪري کين ماري ناس ڪري ڇڏن. ”بامبي ٽائيمس“ اخبار بہ اھڙو اشارو ڏنو ھو تھ، انھن بيمار فوجين کي ماري ختم ڪرڻ جو ھاڻي سونھري وجهہ آھي. پر سندس اھڙيون ڪڌيون ڪوششون اجايون ويون ۽ چوڌاري امن امان ۽ صلح سانت لڳي پئي ھئي. سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾ تہ وڏي تبديلي اچي چڪي ھئي. جڏھن ڪليڪٽر جو پھريدار جٿو بيماري ٿي پيو تہ ڪليڪٽر تي پھرو پاڻ بلوچن ڏنو ھو، جيڪي ويچارا ھاري ناري ھئا. انگريز عملدار چوڏس انتظامي دورن ڪرڻ ۾ مشغول ھئا. ڪڏھن وري ڌاڙيلن جي ڪڍ ھئا. ڪڏھن عام ماڻھو ھنن سان گڏ ھئا تہ ڪڏھن فوج جي ڪمپني ھنن مان ھئي. ھنن کي جيڏانھن وڻندو ھو، امن مانا سان پيا ايندا ويندا ھئا. انھيءَ زماني ممبئي جي آس پاس کليل ۽ ميداني علائقن مان سفر ڪرڻ ڏکيو ھو، پر سنڌ جي ٻيلن ۽ ويران علائقن مان سفر ڪرڻ آسان ھو. ان ھوندي بہ ممبئي واري بي شرم ڌر ھي واويلا ڪري رھي آھي تہ سنڌي ماڻھو اھڙي سونھري وجهہ جي تاڙ ۾ آھن تہ جيئنءَ ھو انگريزن کان ڪيل ظلمن جو پلاند ڪري سگھن. سنڌ وارن تہ اھو ڏٺو ھو تہ انگريز سپھہ سالار پنھنجي نسلي برتري ڪانہ ڏيکاري ھئي، ڪنھن جي توھين ڪانہ ڪئي ھئي، نہ ڪنھن کان زبردستيءَ ڪو اجايو محصول وصول ڪيو ھو. سندس رسمن ۽ رواجن جي عزت ڪئي وئي ھئي، ڍل محصول گھٽايو ويو ھو، پوکي راھيءَ جي ھمت افزائي ڪئي وئي ھئي، تجارت کي ھٿي ڏني وئي ھئي. آفيس ۾ بہ جيتري عزت جنرل چارلس جي ھئي، ايتري سندس ماتحت عملي جي ھئي. ان کان سواءِ فوج تي جيڪو بہ خرچ ٿي رھيو ھو، تنھن کي پڻ مناسب تصور ڪيو ٿي ويو. ڇاڪاڻ تہ اھو پورھيتن ۽ ڪمين ڪاسبين کان محصول جي شڪل ۾ ڪونہ اوڳاڙيو ويو ھو. تنھن ڪري انھن ويچارن کي ٻيڻ تي ڪم ڪونہ ڪرڻو پوندو ھو. اھڙو مثال ججن جي بينچ جي ھڪ ميمبر وليم ڪوبيٽ Willeam Cobbett جو آھي. جنھن ھڪ انگريز جج جي مڙھيل وڏي محصول بابت غلط سياسي فيصلي کي ٽيڪ ڏيندي، جسٽس بيلي Bailey کي جواب ۾ لکيو ھو تھ، ”محصول پورھيت ماڻھوءَ لاءِ ڏاڍو فائديمند آھي، ڇاڪاڻ تہ اھي پئسا موٽي وري بہ کيس ئي معاوضي جي شل ۾ ملن ٿا.“ اھڙيءَ ريت اھو ڏاڍ ڪونہ آھي. تنھن ڪري ڪوبہ ظالم ڪونہ آھي جنھن جي خلاف بغاوت ڪجي.
ڊسمبر تائين بيماريءَ ۾ ٺاپر اچي وئي ھئي، پر ان کان پوءِ چيٽ ۾ ماڪڙ آئي، جنھن فصل کائي چٽ ڪري ڇڏيو. ماڻھن بيماريءَ ڪري ٿوريءَ ايراضيءَ تي پوکي راھي ڪئي ھئي، جيڪا بہ ماڪڙ کائي ناس ڪري وئي. بعد ۾ وري سنڌوءَ ۾ ايڏو تہ چاڙھھ آيو جو رھندي سھندي ڪسر بہ پوري ٿي وئي. ان ئي زماني ۾ ڪي سياسي ۽ فوجي واقعا رونما ٿيا، تنھن ڪري وڌيڪ چؤڪسي ۽ وڏي تياري ڪرڻي پئجي وئي ھئي.
اصلي کري ۽ سچي ڳالھہ ھيءَ آھي تہ سر چارلس سنڌوءَ جي اڀرندي ڪٺار وارو ۽ ڪراچيءَ جو اوسي وارو علائقو فتح ڪيو ھو. جو کين جي ڄام جو علائقو ڪراچي کان وٺي سيوھڻ تائين ھو. ان کان پوءِ سيوھڻ کان اتريون علائقو انھن ماڻھن جي ضابطي ھيٺ ھو جنھن جا لاڳاپيدار ۽ مائٽ قلات جي جابلو علائقن ۾ ڪڇي وارن روھن ۽ ڪوھن ۾ موجود ھئا، جيڪي اڃا انگريزن جي ضابطي ھيٺ ڪونہ آيا ھئا. ممبئي سرڪار ھنن کي انگريز حڪومت جي مطيع ٿيڻ لاءِ ڪوششون ڪري رھي ھئي، پر ھو انڪار ڪري رھيا ھئا ۽ بغاوتون ڪري رھيا ھئا. کين انگريزن خلاف سرڪشي ڪرڻ لاءِ مير شير محمد ۽ احمد خان لغاري اڪسائي ۽ اتساھي رھيو ھو. ٻاھريون حالتون اھڙيون ھيون جو ھي ماڻھو اڃا بہ وڌيڪ سرڪشي ڏيکاري رھيا ھئا ۽ شرارتون ڪري رھيا ھئا. ڊسمبر ۾ کين ڳجھيءَ ريت معلوم ٿي چڪو ھو تہ ڪا وڏي طاقت انگريزن کي ھندستان مان ڀڄائي رھي آھي، تنھن ڪري نظر ائين اچي رھيو ھو تہ سنڌ ۾ گواليار جھڙيون حالتون پيدا ٿي رھيون آھن ۽ انگريزن خلاف کليءَ جنگ جون تياريون ٿي رھيون آھن. ان کانسواءِ ھيءَ حقيقت بہ ضرور ياد رکڻ گھرجي تہ ھندستان جي سڀني مسلمانن تي ويساه ڪرڻ غلط ٿيندو. نيپال بہ دوست بدران دشمن وڌيڪ آھي. سک راڄ فوجي انارڪي جي ور چڙھيل آھي. تنھن ڪري اھا فوج ستلح اڪري ڪجهہ ڪرڻ واري آھي. ھن درياھہ جي کاٻي پاسي واريون سک رياستون بہ ھنن سان ملي وڃڻ لاءِ تياريون ڪري رھيون آھن. ان کان سواءِ جاسوسن جا اطلاع آھن تہ افغان، بولان لڪ کان ھيٺ لھڻ جون تياريون ڪري رھيا آھن ۽ سندن اِرادو شڪارپور تي حملي ڪرڻ جو آھي.
اھڙيون ڳالھيون ھنن ماڻھن کي اتساھھ ڏئي رھيون آھن. قلات جي جبل ۾ رھندڙ ۽ ڪڇيءَ جا ماڻھو ماٺ ڪري ويھڻ وارا ڪونہ آھن. ڊومڪي ڌاڙيلن، لاڙڪاڻي ڀرسان ڌاڙي جي ھڪ ظالماڻي ڪاروائي ڪئي آھي. اھي ماڻھو قلات جي قبائلي سردارن ۽ قنڌار جي نوابن جي ھميشھ شرافت جا ليڪا لتاڙي وڃي پار پيا آھن. انھن ماڻھن جي خواھش آھي تہ قلات جي نوجوان حڪمران کي تخت تان لاھين. ڇاڪاڻ تہ اھو انگريزن جو دوست آھي. تنھن ڪري خوف اھو ٿي پيو آھي تہ متان اھي جابلو ماڻھو گڏجي حملو ڪري، سنڌوءَ جون اولاھيون پاسو تباھہ نہ ڪري ڇڏين. ھنن کي شايد انگريز سپھہ سالار جا چيل لفظ ياد آھن تہ پنجاب ۽ گواليار اسان جي ڀاڪر اندر آھي. جبلن جي قبائلي بلوچ ڌاڙيلن کان سواءِ ٻيو ڪجهہ ڪونہ آھن. جيڪي توبن جي گڙ گڙ ضرور ٻڌندا ھوندا. انھن علائقن ۾ رھندڙ سنڌ جا بلوچ جنڊ جي ٻن پڙن وچ ۾ آھن. جڏھن انگريز فوج بيماري ٿي پئي ھئي تہ خيرپور جو مير علي مراد بہ غدار ٿي ويو ھو.
اھڙن ڳجھن حالن احوالن ڏيڻ وارن مان ھڪ تہ ايراني آغا خان آھي، جنھن کي اميرالجوال جي لقب سان سڏيو ويندو آھي. جيڪو قديم دور جي شھيدن جو وارث آھي. ھي ماڻھو ھاڻي اھڙو خطرناڪ ڪونہ رھيو آھي. ڪڏھن تہ ھن کان وچ فوج ۾ بادشاھھ بہ ڏڪندا ھئا. چيو ويندو آھي تہ ھن کي ھڪ وڏي ڳجھي طاقت آھي. ھن جا مريد سنڌ کان وٺي ميڊيٽرانن تائين ۽ ساري ايشيا ۾ پکڙيل آھن. کيس خراج پھچايو ويندو آھي. کيس سندس مريد سچي ۽ کري معلومات بہ ڏيندا رھندا آھن. ھي آغا خان فتح کان ٿورو اڳ مختصر گھوڙيسوارن جي جٿي سان سنڌ پھتو ھو، جو اتي کيس خبر پھچي وئي ھئي تہ ٽالپر، انگريز ريزيڊنسي تي حملي ڪرڻ وارا آھن. جنھن تي ھن کين ڇنڊ پٽي ھئي. اھڙي خبر ھن ميجر آئوٽرام کي بہ ڏني ھئي. پر ان انگريز عملدار جو بندوبست نھايت ڪمزور ھو. جنگ واري زماني ۾ آغا تہ کليو کلايو انگريزن جو ساٿ ڏنو ھو ۽ سندس گھوڙيسوار بہ ميرن جي نہ پر انگريزن جي پاسي ھئا. انھيءَ خدمت عيوض ھندستان سرڪار کيس پينشن بہ ڏيندي رھندي آھي. ان کانپوءِ سندس چرپر کي شڪ جي نگاھھ سان ڏٺو ويندو ھو. جڏھن انگريز سرڪار بغداد ۾ ڪن ماڻھن کي ڦاھيءَ جون سزائون ڏنيون تہ ھن بيجا مداخلت ڪرڻ شروع ڪري ڏني ھئي، تنھن ڪري ھن کي سنڌ کان ٻاھر وڃڻ جي منع ھئي. ڳالھيون کڻي ڪيئن بہ ھجن پر ھيءُ انگريز سرڪار جو ويساه جوڳو دوست ھو. سر چارلس جو پڻ گھاٽو يار آھي، جنھن کيس ھڪ ڳجھو پيغام پھچايو آھي تہ قنڌار جا افغان ۽ قلات جا بلوچ سردار، مير شير محمد سان گڏ آھن. ان کان سواءِ سنڌوءَ جي الھندي پاسي وارن بلوچ سردارن بہ مير شير محمد کي ڳجهہ ڳوھہ ۾ يقين ڏياريو آھي تہ انگريزن خلاف اسلام جو نعرو ھڻي جنگ شروع ڪندا ۽ کيس پنھنجو تخت ۽ تاج وٺي ڏيندا. انھيءَ زماني ۾ مير علي مراد بہ افغانن ڏانھن خط لکيو ھو تہ انگريزن اٺ ھزار فوجي بيمار آھن. ٻيا وري بيماريءَ ڪري ڏٻرا ۽ نٻل آھن. جيڪڏھن رڳو ٻہ ھزار افغان فوجي بولان لڪ اڪري ھيڏانھن ايندا تہ فرنگين کي تباه ڪري ڇڏيندا. منشي علي اڪبر جو چوڻ آھي تہ اھو ھندستان جي بااختيار ماڻھن جو ھڪ طاقتور اتحاد آھي، جيڪو اڃا جوڙجڪ وارن مرحلن ۾ آھي. منجھن ڳجھا رابطا ھلي رھيا آھن. ھي اھڙو ماڻھو آھي جنھن جي دانشمنديءَ وفاداريءَ ۾ ڪنھن بہ قسم جو سڪ شبھو ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ليڪن سندس خيال آھي تہ سنڌ جي ويجھو وسندڙ قومون، جنرل سر چارلس کان ڪنبي رھيون آھن. ”بھادر جنگجو آھي“. اھي ماڻھو ھن جنرل کي انھيءَ لقب سان سڏيندا بہ آھن، پر ھي ماڻھو موقعي ملڻ تي ھڪ ٻئي کان ڌار بہ ٿي سگھن ٿا.
ھي منشي مير علي مراد بابت ٻڙڪ بہ ڪونہ ٿو ٻولي. پر ھن ٽالپر جي نيت ۾ شڪ ڪرڻ جا ڪيترائي سبب آھن، ان کان سواءِ آغا خان جي موڪليل رپورٽ ۾ چيل آھي تہ ھن ماڻھوءَ تي ويساھھ ڪرڻ صحيح ڪونہ ٿيندو. ھن پنھنجي وزير شيخ علي حسين کي بہ ڪڍي ڇڏيو آھي، جيڪو انگريزن جو سچو دوست ۽ تابعدار آھي. ھن مير، جنرل سر چارلس ڏانھن لکيو آھي تہ سندس اھو وزير صحيح ماڻھو ڪونہ آھي. جيڪڏھن ھن مير کي ٻئي پاسي واھر جو اوسيڙو نہ ھجي ھا تہ کيس ائين ڪرڻ جي جرئت ڪڏھن بہ ڪانہ ٿئي ھا. امڪان آھي تہ کيس گواليار، پنجاب ۽ افغانستان جي ڳجھيءَ طرح مدد حاصل آھي. ڇاڪاڻ تہ کيس خبر آھي تہ اڪيلي سر بلوچ انگريزن سان پڄي نہ سگھندا.
حالتون ڏاڍيون ڏکوئيندڙ آھن، جنھن مٿان ضابطي رکڻ لاءِ بلند حوصلي جي ضرورت آھي. ڇاڪاڻ تہ عام طور تي ائين سمجھيو پيو وڃي تہ سر چارلس نيپئر جنگين مان مس واندو ٿيو آھي ۽ اھڙي حڪومت جو بنياد رکي رھيو آھي، جنھن مان ڪيترائي فائدا ملندا ۽ ڪيترائي نسل خوش ٿيندا. پر اڻ ٻڌي ۽ اڻ ڏٺي بيماريءَ ڪري سندس فوج بيڪار ٿي رھجي وئي آھي. انھيءَ ڪري قوم جو سماجي وجود جمود جو شڪار ٿي ويو آھي. ليڪن ھنن سڀني ڳالھين کان وڌيڪ کيس ٻاھرين ملڪن جي حملي جو خطرو آھي، جيڪو مير علي مراد جي غداريءَ ڪري پيدا ٿي پيو آھي. پر کيس خاص ڪري اولھہ پاسي وارن باغين مان بہ ڀئو آھي، ليڪن ان وقت جڏھن ھن جي صحت ڪري پئي آھي ۽ ھو ڏاڍو ڪمزور ۽ مايوس ٿي ويو آھي. ڪجهہ فوجي عملدار تہ چريا ٿي پيا آھن. ڪيترن جون حرڪتون ٻاراڻيون ٿي پيون آھن. چئن فوجين تہ آپگھات ڪري ڇڏيو آھي. ھن وقت سر چارلس تي مٿان سڀ مصيبتون ھڪ وقت گڏ ٿي اچي ڪڙيون آھن. ھن جي خدمت عيوض سندس حق ھو تہ کيس ھر طرح جي واھر ڪئي وڃي ھا. ان بدران ساڻس ڳجھي قسم جون دشمنيون ڪيون پيون وڃن ۽ کيس گھٽ وڌ ڳالھايو پيو وڃي. اھڙين ڏکيائين ۽ مصيبتن ھوندي بہ ھو لڏيو ۽ ٻڏو ڪونہ آھي. سندس حوصلا بلند ۽ اِرادا اٽل آھن ۽ ھو بنا ڪنھن واويلا مچائڻ جي مصيبتن کي مڙسيءَ سان منھن ڏئي رھيو آھي. جنھن سان ھن ملڪ جا ماڻھو گڏ آھن.
ھن جون پھريون ڪوششون اِھي آھن تہ جيئنءَ جاسوسيءَ معلومات صحيح ھجي ۽ طريقي سان جنگي مھم جو آغاز ڪري سگھي. انھيءَ ڏس ۾ ھن ڀروسي جوڳا ۽ آزاد نوعيت جا طريقا ڪم آندا ھئا. ھو اتفاقي جاسوسي معلومات تي گھٽ ڀروسو ڪندو ھو. ايران سان واسطو رکندڙ آغا خان جي ڏنل معلومات بہ اتفاقي ھوندي ھئي. شيخ علي حسين ڏاڍو ذھين ۽ وڏي اثر رسوخ وارو انسان آھي، جيڪو صحيح جاسوسي معلومات جو ھڪ اھم وسيلو ھو. سندس ڏنل اطلاع اعتبار جوڳو ۽ سچو ھوندو ھو. کيس پورو يقين ھو سندس بھتر مستقبل سنڌ ۾ انگريزن جي برتريءَ سان لاڳاپيل ھو. علي مراد ھن ماڻھوءَ کي پسند ڪونہ ڪندو ھو. سنڌ جا ٻيا ٽالپر وري ھن مير کي غدار سڏيندا ھئا. ھي ماڻھو پگھارن جي معاملي ۾ پٺاڻن سان بہ سٺو ڪونہ ھلندو ھو. ڇاڪاڻ تہ اقربا پروري مٿس غالب ھوندي ھئي. ڏٺو وڃي تہ اھو ماڻھو جنھن جبل تي ويٺو آھي، تنھن کي کوٽي ناس ڪري رھيو آھي. اھي اھڙيون ڳالھيون آھن جو ھو انگريزن جو وفادار ۽ تابعدار بڻجي ويو آھي. دولتمند ھندن کي جاگيرون ڏنيون ويون آھن، جيڪي پڻ انگريز سرڪار لاءِ جاسوسي ڪندا آھن. ھنن جي جاسوسي ڪرڻ جو طريقو پنھنجو ۽ وڌيڪ اعتماد جوڳو آھي. ان کان سواءِ فوجي سپاھي بہ سٺي جاسوسي ڪري رھيا آھن ۽ ھن ڪم ۾ ڏاڍا ڦڙت ۽ چالاڪ آھن. تنھن ڪري جيڪڏھن ڪا نئين ڳالھہ ٿي پئي تہ ان جي کيس اڳواٽ ئي خبر ھوندي. سر چارلس پنھنجي جرئت ۽ فوج جي بھادريءَ ڪري سنڌ ۾ ھڪ ڏھڪاءُ پيدا ڪري ڇڏيو آھي ۽ عام بلوچ ۽ خاص ڪري مير علي مراد جي سڀاءَ جو بہ چڱيءَ پر ڄاڻو آھي. ان ناتي ھن پھريون ڪم اھو ڪيو آھي تہ ھن شڪارپور جي ڪمانڊنگ آفيسر کي فوجي چوڪين تعمير ڪرڻ جو حڪم ڏنو آھي. جنھن جي نگراني بہ کيس ئي ڪرڻي پوندي. اھڙي بندوبست ڪرڻ سان افغانستان جي امڪاني حملي کي ۽ ڪڇيءَ جي بلوچ ڌاڙيلن کي چڱيءَ ريت منھن ڏئي سگھجي ٿو. ھن کيس چيو ھو تہ قلعن جي مدد سان تون فقط ھڪ سؤ فوجين جي مدد سان ھزارن دشمنن کي منھن ڏئي سگھندين. پر انھيءَ لاءِ توکي خبرداري ۽ نظرداري ڪرڻي پوندي. تون انگريز فوجي سپاھين جي مدد سان قلعي اندر رھي، بلوچن ۽ افغانن کي منھن ڏيڻ سان گڏ بيمار فوجين جي نگھباني بہ ڪري سگھين ٿو. جيڪڏھن ڪو دشمن توتي حملو ڪرڻ ۽ گھيرو ڪرڻ چاھي ٿو تہ تون اڳتي وڌي سندس سر ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏ. پر جيڪڏھن دشمن سگھارو آھي تہ ان کي شھر ڏانھن وڌڻ ڏي ۽ شھر ۾ اچڻ کان پوءِ مٿس حملو ڪر، پر جيڪڏھن دشمن کي گھڻي فوج نہ آھي تہ رات جو ان جو پيڇو ڪري ۽ باک ڦٽيءَ جو مٿس حملو ڪري ڏي. سمجھڻ اھو کپي تہ مٿس ڪھڙيءَ بہ حالت ۾ حملو ڪرڻو آھي، پر فرق رڳو اھو ڪرڻ کپي تہ جيڪڏھن دشمن سگھارو آھي تہ ان کي قلعي جي ويجھو اچڻ ڏنو وڃي، جيڪڏھن ڪمزور آھي تہ اڳتي وڌي مٿس حملو ڪجي ۽ جيڪڏھن دشمن جو تعداد تمام گھڻو آھي تہ پوءِ سکر جي ڪمانڊنگ آفيسر کي مدد لاءِ چيو وڃي، جنھن ڏانھن اھڙا احڪام موڪليا ويا آھن. کيس اھو بہ چيو ويو آھي تہ بکر جو بھر صورت تحفظ ڪرڻو آھي. پر ڪجهہ تعداد بکر جي بچاءَ لاءِ رکيو وڃي باقي ٻي فوج ترت شڪارپور رواني ڪئي وڃي. جڏھن تون دشمن تي توبن جي گولا باريءَ جو آواز ٻڌين تہ قلعي واريءَ ساري گئريسن فوج کي حڪم ڪيو وڃي تہ اھا قلعي کان ٻاھر نڪري ھڪ ئي وقت دشمن تي حملو ڪري ڏئي. مون کي ڪنھن بہ حملي جو خدشو ڪونہ آھي. پر مان ھي ڳالھيون اڳواٽ بچاءَ جي مقصد سان ڪري رھيو آھيان.
اھو اڳواٽ چتاءُ مير شير محمد ڪري آھي، جيڪو قنڌار جي افغانن وٽ رھي ٿو. ان کان سواءِ ھو مسلسل ڌاڙيل قبيلن سان رابطي ۾ آھي. جيڪي بولان لڪ کان ھيٺان رھندا آھن. ڪڇيءَ جا بلوچ بہ ھن سان گڏجي ويا تہ جنگ جو امڪان پيدا ٿي سگھي ٿو. اھڙو امڪان بہ آھي تہ بلوچستان جا ويھھ ھزار جنگجو ماڻھو ھن مقصد سان اڳتي وڌي سگھن ٿا. پر جيڪڏھن ھنن سان افغان ۽ مير علي مراد جا ماڻھو بہ ملي وڃن ٿا تہ حالتون نھايت ڳنڀير ٿي وينديون.
مير علي مراد جي مزاج ۽ سندس منصوبن کي اڳتي ھلي پرکيو ويندو. سر چارلس نيپئر وٽ بھادر جو قدر آھي. پر علي مراد ھڪ تہ نشي جو عادي آھي، ٻيو تہ عيش عشرت عورت بازيءَ جو شوقين آھي. پر اھڙي بغاوت کان اڳ سندس بھادري کيس ڪوٽڏيجي ۾ پنھنجي پاڻ بچائڻ کان تہ پري ڪانہ رکندي. ڇاڪاڻ تہ ڪوٽڏيجي وارو ھي قلعو ٽڪري جي ھڪ چوٽيءَ تي اڏيل آھي. بلوچ سمجھندا آھن تہ ھن قلعي کي فتح ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ھي قلعو کڻي ڪيڏو بہ مضبوط ھجي، پر بمبارڊمينٽ جي آڏو تہ ڪجهہ بہ ڪونہ آھي. ان ڪري جنرل سر چارلس نيپئر، مارٽرن جو وڏو تعداد اڳواٽ ئي اوڏانھن موڪلي ڇڏيو آھي. جيڪو ھن ممبئي کان جلديءَ ۾ گھرائي ورتو آھي. جيڪو سنڌوءَ وسيلي کڄي اچي سکر پھتو آھي. جيڪو ڪوٽڏيجي کان ٽن منزلن جيترو پري آھي. ھن اھڙا قدم اھو ڏيکارڻ لاءِ کنيا آھن تہ جيئن محسوس ڪري سگھجي تہ ھو ٽالپرن جي روين کان نفرت ڪري رھيو آھي. ھن قسم جي بندوبست ٿي وڃڻ کان پوءِ، ھن بيمار فوجين کي موڪل تي روانو ڪري، تازي فوج گھرائي ورتي آھي. ھو پاڻ بہ سکر ھليو آيو. پر کيس محسوس ٿيو تہ ھن کي ٻيھر بہ بخار اچي ويو آھي، جيڪو ڏاڍو خراب ھو. جنھن سندس طاقت کي ڀڃي ڀروڙي ڇڏيو ھو. جڏھن تہ کيس ھن وقت طاقت جي بي انتھا ضرورت ھئي. حقيقت اھا آھي تہ ھي انھن ڏينھن ۾ ڏاڍو ڪمزور ھو. ان ڪري کيس پنھنجن ڊاڪٽرن ۽ دوستن سنڌ ڇڏڻ جو مشورو ڏنو ھو، پر سر چارلس کين ھن ريت جواب ڏنو ھو:
سنڌ ڇڏي وڃڻ سان منھنجي حياتي تہ بچي ويندي، پر ھزارن ماڻھن جي زندگي تہ بچي ڪانہ سگھندي. تنھن ڪري سنڌ ڇڏي ٻاھر ڪونہ ويندس. جيڪڏھن آئون ائين ڪندس ۽ سنڌ ڇڏي ھليو ويندس تہ ھتي وري وحشي پڻو ڪاھي پوندو. جيڪو ماڻھو اتفاقي فائدا حاصل ڪرڻ چاھيندو سو خوشگوار نتيجا ڏئي ڪونہ سگھندو. مان لارڊ ايلنبرو کي ھن سياسي سمنڊ ۾ اڪيلو ڇڏي وڃڻ لاءِ تيار ڪونہ آھيان. مان پنھنجن ساٿين کي سڃاڻان ٿو. گھوڙن جوٽڻ کان اڳ ڪو عقلمند ماڻھو ٽانگي تي سوار ڪونہ ٿيندو. سردار ۽ قبيلا منھنجي فرمانبرداري انھيءَ لاءِ ڪري رھيا آھن، ڇاڪاڻ تہ منھنجو فتحن وارو ڪردار ڪنھن نئين ماڻھوءَ کي ويجھو اچڻ ڪونہ ڏيندو. مان جيڪڏھن ھنن کي سزا بہ ڏيندس تہ ٿڌائيءَ ۽ صبر سان ڏيندس. جڏھن تہ ڪو ٻيو ماڻھو ھنن کي سزائون اکيون ٻوٽي ڏيندو. ٻي ڳالھہ تہ ھنن کيس جنگ ۾ آزمائي بہ ڪونہ ڏٺو ھوندو. مياڻيءَ جي ھڪ بلوچ ڪمانڊر ان چيف مون سان ھيٺينءَ ريت گفتگو ڪئي ھئي جيڪو ان جنگ ۾ منھنجي مد مقابل ھو:
جنرل! مون سان واعدو ڪر. تون جيڪڏھن سکن تي حملو ڪيو تہ مان توھان جي پٺيان ھوندس ۽ مون سان ڏھھ ھزار ھٿياربند ھوندا. توھان جي ڪمانڊريءَ ۾ ساري سنڌ اوھان سان گڏ ھوندي. تون منھنجو بادشاھھ آھين. مان اوھان جا رڪيب جھليندس ۽ اوھان کي ڪڏھن بہ ڇڏي ڪونہ ويندس.
ھڪ انگريز جنرل کي اھڙو تجربو نہ ڪرڻ گھرجي، پر جيڪڏھن مان ھڪ حڪمران ھجان ھا تہ سڀني بلوچن کي گڏ ڪري سکن تي حملو ڪريان ھا ۽ اھڙيون فتحون ماڻيان ھا جو ڪو عام قسم جو سرڪاري نوڪري ڪري ڪونہ سگھي ھا. فتح کي ھڪ عزت، احترام ۽ شان آھي، تنھن ڪري ھنن ماڻھن کي ھر نموني سان استعمال ڪري سگھجي ٿو. پر ھڪ نئين ماڻھوءَ لاءِ معاملو مختلف ھوندو آھي. اولھہ پاسي کان مير شير محمد ۽ افغان آھن. جڏھن تہ اتر پاسي کان سک آھي. فوج بيمار آھي. جيڪڏھن اھي ماڻھو ھن وقت سنڌ تي چڙھي آيا تہ ھيءَ فوج تباه ٿي ويندي. انھيءَ صورتحال ۾ ڪو موڳو ماڻھو بہ کيس الٽي صلاح ڏئي گمراھھ ڪري سگھي ٿو. ان کانپوءِ مونجھاري کان سواءِ ڪو ٻيو نتيجو ڪونہ نڪرندو. اھڙي ڳنڀير وايو منڊل ۾ مان سنڌ، لارڊ ايلنبرو ۽ انگلينڊ جي ڪابھ خدمت ڪري ڪونہ سگھندس. ڇا مان ان حالت ۾ ھڪ گورنر جي حيثيت ۾ حڪومت جون واڳون ڇڏي ڏيندس، نامممڪن. مان ھتي رھندس، انھن ڏچن کي منھن ڏيندس ڀل کڻي زمين اٿلي پوي. ھتي ھزارن جي تعداد ۾ ائين تباھي جي ڪناري پھچي چڪا آھن. جھڙيءَ ريت مان بيماريءَ ۾ سوڪ آھيان. مان ھنن ويچارن سان گڏ آھيان. پتو نہ آھي تہ مان ھنن سان گڏجي چڪڻ مان چڙھي پار پوان يا ھنن سان گڏ ٻڏي وڃان.“
مير علي مراد جي مخالفت بعد ڪوٽڏجيءَ تي حملي جو پلان
انھن حالتن کي ڏسي سر چارلس انتظار ڪري رھيو آھي تہ ڇا ٿو ٿئي. جيڪڏھن مير علي مراد ڪنھن شرارت جي ابتدا ڪئي تہ ھو بہ ڪوٽڏيجي حملي ڪرڻ جو پڪو پھھ ڪري چڪو آھي. ان صورت حال ۾ ٿيندو ائين جو ھو مير علي مراد کي ختم ڪري سڀني بلوچن جي سازشن کي بہ ختم ڪري ڇڏيندو ۽ بلڪل ائين ڪيو ويندو جيئن آغا خان جو مشورو آھي. جنھن تي مون ھن کي چيو ھو تہ ايڏو بھادر ڪونہ آھي جو اڪيلي سر جنگ ڪري سگھي. جيڪڏھن مان کيس ڪوٽڏيجي جھڙي قلعي اندر وڃي سوگھو ڪيو تہ ھن سان گڏ بلوچ قبيلن جا ھيانءَ ڇڄي پوندا ۽ ڪڻو ڪڻ ٿي ويندا. پر مان سمجھان تہ اھي بلوچ قبيلا ڪوٽڏيجي گھيري ڪرڻ وقت ئي علي مراد کي ڇڏي ھليا ويندا. پر جيڪڏھن ھر پنجين منٽ کان پوءِ توبن جا سورھن گولا ڇٽندا رھندا تہ سندن ٻڌيءَ ۽ ايڪي جي ڌائي مڃ ڌار ٿي ويندي ۽ ھنن جون سڀ سازشون لوڻ پاڻي ٿي وينديون.
جڏھن گولا بارود سکر پھتو تہ علي مراد جي بھادري کي آزمائڻ لاءِ کيس چيو ويو تھ، ھو شيخ علي حسين کي وزير مقرر ڪري جنھن کي ھن ڪجهہ وقت اڳ الڳ ڪري ڇڏيو ھو پر مير اھڙي ڳالھہ قبول ڪانہ ڪئي. ان کان پوءِ بمبئي ڌر جي سر جارج آرٿرGearge Arthor ۽ ڪمانڊر ان چيف جاسپر نڪولسJaspar Nicholas ھدايتون موڪلڻ شروع ڪيون، تہ جيڪڏھن مير علي مراد تي حملو ڪيو ويو تہ سڀئي ٽالپر مڇرجي پوندا. پر سر چارلس ھڪ مدبر ۽ ڏاھو ماڻھو ھو، جڏھن تہ ممبئي ڌر وارا ماڻھو کيس موڳو تصور ڪري رھيا ھئا ۽ علي مراد جي نمائندگي ڪري رھيا ھئا، جيڪو انگريزن جو غدار ھو. تنھن ڪري ھن ٽالپر حڪمران کي مجبور ڪيو تہ ھو انگريز سرڪار جي وفاداري ۽ تابعداريءَ جو کليءَ دل سان اظھار ڪري. ان کانپوءِ ھن مير، شيخ علي حسين کي وزير مقرر ڪيو ۽ چيو ھئائين تہ اِھڙي ڏاھي صلاحڪار کي ڪڍي ڇڏڻ جو ھن ڪڏھن بہ سوچيو ئي ڪونہ ھو. وڌيڪ اھو بہ چيو ھئائين تھ، گورنر جي ناراضگيءَ تہ سندس چيلھھ ئي چٻي ڪري رکي آھي. ھاڻي تہ ھو خوش آھي. تنھن ڪري خوشي کان سندس دل ائين ناچ ڪري رھي آھي. جيئن سج جا ڪرڻا پاڻي تي ناچ ڪندا آھن ۽ ٻين جون دليون مشرق جي گلن وانگي ٽڙي پيون آھن. تنھن تي جنرل چارلس رکائيءَ سان جواب ڏنو ھو تھ، ”جڏھن ڪوٽڏجي جي قلعي مٿان ھر پنجن منٽن کان پوءِ سورھن مارٽر ڪرن ھا تہ تنھنجي ڪرنگھي جي ھڏي اھڙي ڀڄي ھا جو وري سڄي ٿي ڪانہ سگھي ھا.“ ان وقت ھن اھو بہ چيس تھ، علي مراد ھڪ سست، نشئي ۽ نڪمو ماڻھو آھي، جيڪو پنھنھجي حرم کان ٻاھر ئي ڪونہ ٿو نڪري، ھو ڊڄ کان پاڻ جھلي ڪونہ سگھيو. جيڪڏھن بھادر ھجي ھا تہ ھو بہ ٻين انھن ٽالپرن وانگي انگريزن جو جاني دشمن بڻجي وڃي ھا، جن کان حڪمرانيون کسيون ويون آھن. ان کان پوءِ ھو سوچي رھيو ھو تہ کيس قتل تہ ڪونہ ڪيو ويندو، پر کانئس حڪمراني ضرور کسي ويندي. تنھن ڪري انگريزن سان غداري ڪرڻ بدران نشو ڪرڻ سٺو آھي، جيڪو کيس بغاوت بدران بيڪار بڻائي ڇڏيندو ۽ اھو سٺو آھي.
سنڌ تي ٻاھران حملو ۽ بچاءَ جو بندوبست
اندروني قسم جي غداريءَ کي تہ ائين ڪري ختم ڪيو ويو. پر ٻاھرئين قسم جي غدارين ڏانھن ايڏو ڌيان ڪونہ ڏنو ويو. جنوري جي پڇاڙي تائين، جن حالتن کي مڙس ٿي منھن ڏيڻ لاءِ پڪو اِرادو ڪيو ويو، سي آسان ٿي ويون ھيون. بيمار فوجي ھاڻي تندرست ٿي چڪا ھئا. ان کان سواءِ فوج جي آرٽيلري واري حصي ۾ توبن ڇڪڻ لاءِ تازا توانا گھوڙا موجود ھئا. پوليس کي بھتر ھٿيار ۽ ڪپڙا ڏنا ويا ھئا. تنھنڪري اھا ڪھڙي بہ وڏي دشمن سان مقابلي ڪرڻ لائق بڻجي وئي ھئي. ڪرنل رابرٽس بہ ڪڇ ۾ ”اريگيولر ھارس“ کي منظم ڪري ورتو ھو. اڳي ھتي ممبئي طرفان پوليٽيڪل ايجنٽ مقرر ھئا، جن امن امان لاءِ ڪوششون ڪيون ھيون، پر اھي سڀ بيڪار ثابت ٿيون ھيون. ڪڇ جي دنگ سان ٿر جا راڻا ۽ راوت پاڻؤن ڄاڻئون ڌاڙ ڇڏڻ جا واعدا ڪري چڪا ھئا ۽ سنڌ ۾ اچي امن امان سان رھڻ جي ارادي جو اظھار ڪري چڪا ھئا. ھنن سڀني ماڻھن ڌاڙن ھڻڻ واريون گنديون عادتون ڇڏي ڏنيون ھيون، جنھن ڪري سر چارلس جي عزت آبرو ۾ گھڻو اضافو ٿي ويو ھو. اھڙيون ڳالھيون نھايت اھم ھيون، ڇاڪاڻ تہ ھنن ڏنگن ماڻھن سنڌ جي اوڀارين سرحد سان امن امان قائم ڪرڻ جو يقين ڏياريو ھو. انھيءَ ڪري سکر مان فوج رواني ڪري، شڪارپور کي مضبوط ڪرڻ جو ھڪ سونھري وجهہ ملي ويو ھو. اھڙي ريت ٽي توبون، اريگيولر ھارس جي مڪمل ريجيمينٽ ۽ ھڪ انفنٽري موڪلي وئي ھئي. اھو بندوسبت انھيءَ مقصد سان ڪيو ويو ھو تہ جيئن افغانستان ۽ جابلو ماڻھن جي گڏيل حملي کي چڱيءَ ريت منھن ڏئي سگھجي. ان ڪري سکر جي فوجي ڇانوڻي خالي ٿي وئي ھئي. جنھن کي ڀرڻ لاءِ ڪراچي کان ريگيولر گھوڙي سوار رستا ۽ فيلڊ انفينٽري رواني ڪئي وئي، جيڪا سنڌوءَ جون اوڀاريون ڪنارو ڏئي مٿي وڌي ھئي. ھن وقت تائين فٽزجيرالڊ بہ اٺ سوار فوجي منظم ڪري چڪو ھو. ھيءَ فوج ھڪ ڏينھن اندر سٺ ميل جي رفتار سان پيش قدمي ڪري سگھندي ھئي. ھن فوجي عملدار اٺ سوار فوج جي اڳواڻي ڪري سنڌ جي خطرناڪ اولاھين سرحد وڃي سنڀالي ھئي ۽ لاڙڪاڻي ۾ وڃي قيام ڪيو ھئائين. انھن فوجي ڇانوڻين جي وچ تي ھٿياربند آگبوٽ ھلي رھيا ھئا، جيڪي مذڪوره ڇانوڻين جي وچ ۾ رابطي جو ڪم ڏئي رھيا ھئا. اھڙي طريقي سان شڪارپور ۽ سکر جي ٻن اھم فوجي ٿاڪن کي وڌيڪ مضبوط ڪيو ويو ھو. اھا پنھنجي منصبي فرض کي سرانجام ڪرڻ لاءِ ڏاڍي مستعد ھئي ۽ ٽولين ۾ ورھائجي، علائقي جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ گھمي ڦري رھي ھئي ۽ اصلي قوت کان بہ وڌيڪ طاقتور ۽ مضبوط نظر اچي رھي ھئي. ان کان سواءِ ھميشھ جيان افواھھ پکيڙي، انھن جي تعداد کي گھڻو وڌائي ٻڌايو ويو ھو.
ھن قسم جي پيش قدمي پيچيده ھئي ۽ فوج جي تعداد کي بہ گھڻو وڌائي ٻڌايو ويو ھو. اھڙا افواھھ ماڻھن کي ڪنن ۾ سرٻاٽ ڪري پکيڙيا ويا ھئا. اھڙيون سڀ ڳالھيون ماڻھن کي گمراھھ ڪرڻ جي نيت سان ڪيون ويون ھيون. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن سارو ماحول شڪن ۽ شبھن ۾ وڪوڙجي وڃي. اھڙي صورتحال الھندي پاسي وارن بلوچن جي فائدي ۾ ڪانہ ھئي، جيڪي وڏي واويلا شروع ڪندا. انھيءَ زماني 13 ريجمينٽ بہ ممبئي کان اچي ڪراچيءَ پھتي ھئي ۽ جلال آباد جي مشھور محافظ سر رابرٽ سيئل کي عارضي طور سکر جو ڪمانڊر مقرر ڪيو ويو ھو. ھن سان گڏ 13 يورپين ريجمينٽ بہ گڏ ھئي، جيڪا انگلينڊ کان موٽي آئي ھئي. اھڙيءَ ريت ھڪ بھترين فوج گئريسن طور رکيو ويو ھو. نہ تہ ھن کان اڳ اندرئين ۽ ٻاھرئين حملي کي منھن ڏيڻ لاءِ بيمار فوج ھئي. ھاڻي اھڙو خوف خطرو ختم ٿي ويو ھو. پر انھيءَ زماني ۾ سر چارلس نيپئر ڪھڙي نقطئھ مطابق ڪم ڪري رھيو ھو تنھن کي سرڪاري ”ميمايرس“ جي مدد سان چڱيءَ ريت پيش ڪي سگھجي ٿو. ان مطابق کيس ھڪ تجويز پيش ڪئي وئي ھئي. ڊسمبر 1843ع ۾ يورپي ريجمينٽ کي واپس موڪليو وڃي ۽ ھن اھا تجويز مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ھو. ھي اھو زمانو ھو جڏھن بيماي چوٽ چڙھيل ھئي.
سنڌ جو وايو منڊل ۽ سر چارلس نيپيئر جو بيان
سندس بيان آھي تہ ”ھن وقت سنڌ ۾ امن امان آھي. پتو نہ آھي تہ بلوچستان ۽ پنجاب ۾ ڪھڙيون حالتون آھن. جيڪڏھن اتي جو وايو منڊل وڳوڙي آھي تہ سنڌ ۾ بہ ماٺ ڪانہ رھندي ڇاڪاڻ تہ ھاڻي تازو سنڌ ۾ مسلمانن کي شڪست ملي آھي، تنھن ھنن تي سنڌ کان ٻاھر وارين قومن جي اٿل پٿل جو ضرور اثر ٿيندو، جيڪي خود بہ مسلمان آھن. سنڌ جا ماڻھو بہ ٻين وانگر آھن. جن مٿان حڪومت ڪرڻ ڪا راز جي ڳالھہ ڪانہ ھوندي آھي. ھي ماڻھو ماٺ ڪري تڏھن ويھندا آھن، جڏھن ڏسندا آھن تہ صبر ڪرڻ سندن مفادن ۾ آھي. جڏھن سمجھندا آھن تہ بغاوت ڪرڻ ھنن جي فائدي ۾ آھي تہ سرڪشي ڪرڻ لاءِ اٿي کڙا ٿيندا آھن. بلوچ قبيلا پنھنجي پيٽ گذر لاءِ پوکي راھي ڪونہ ڪندا آھن، پر ڦرلٽ ۽ ڌاڙا ھڻي گذارو ڪندا آھن. جڏھن ڏسندا آھن تہ ڪوبہ خوف خطرو نہ آھي تہ اڳتي نڪري اچي ھندن ۽ سنڌي مسلمانن کي لٽيندا آھن. جيڪڏھن پنجاب جو وايو منڊل وڳوڙي آھي تہ اسان جون فوجون سنڌو درياه الھھ طرف اڪري وڃي اتر طرف گڏ ٿين. اھڙيءَ ريت جيڪڏھن بلوچستان حملو ڪيو تہ ان کي بہ چڱيءَ ريت منھن ڏئي سگھبو. اھڙي صورتحال دوران ڪراچي کان حيدرآباد ويندي ٿر تائين وارو علائقو ڪڇ ۾ رھندڙ فوج جي ماتحت رکيو ويندو. اھو ئي ڪارڻ آھي جو مان اتي پوليٽيڪل ايجنڊت بدران ڪرنل رابرٽس جھڙي ڏاھي ماڻھو کي ڪڇ ۾ رکيو آھي. سنڌ ۾ فوج جي تعداد کي گھٽائڻ وڌائڻ ۽ مضبوط ڪرڻ جو سارو دارومدار پنجاب جي حالتن تي آھي. سنڌ ۾ اندروني طور تي امن امان قائم آھي. جيستائين پنجاب جي حالتن ۾ ٺاپر نہ ٿي اچي ۽ اسان جي قائم ڪيل حڪومت مضبوط نہ ٿي ٿئي، تيستائين يورپي فوج سنڌ ۾ رھندي. ھي سوال عام سياسي حالتن سان واسطو رکي ٿو. جيڪڏھن پنجاب جون حالتون وڳوڙي آھن تہ بلوچستان جا قبائلي بہ ماٺ ڪري رھڻ وارا ڪونہ آھن. تنھن ڪري سنڌ تي سختي ڪرڻ نھايت لازمي ٿي ويو آھي.“
سکن خلاف حملي جي رٿابندي
سندس اھڙو نقطئھ نظر ڊسمبر تائين ھو. پر جڏھن جنوري جي پڇاڙيءَ ۾ سر ھيوگف گواليار خلاف جنگ وڙھي، تہ ھن جي حڪمت عمليءَ ۾ وڌيڪ سختي اچي وئي ھئي، جيڪا اڳي ڪجهہ نرم ھئي. ان وقت ھن اولھہ طرف وارن بلوچي قبيلن جي من مستين ڏانھن ڪوبہ ڌان ڪونہ ڏنو. ھن ساري فوج آڻي ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر ۾ گڏ ڪئي. شڪارپور ۾ رکيل فوج بہ ڪجهہ اڳتي وڌي پنھنجو منصبي فرض ادا ڪري رھي ھئي. ھنن فوجي تيارين مان ائين لڳي رھيو ھو تہ ڄڻ پنجاب جي سکن خلاف حملي جون تياريون آھن ۽ ان وقت جي حالتن مطابق سندس نقطئھ نظر ۾ بہ ھڪ تبديلي اچي وئي ھئي. سندس خيال ھو تہ ”جيڪڏھن سکن ستلج پار ڪرڻ جي ڪوشش ئي تہ مان پنھنجي فوج جو ھڪ ھڪ نوجوان گڏ ڪري پيش قدمي ڪندس. ڪراچي حيدرآباد ۽ سکر جي مون کي ڪنھن بہ قسم جي پرواھھ ڪونہ آھي. اھڙيءَ طرح مان فوجي اڳواڻي ڪري وڃي اچ وٽ پھچندس. اتان کان بھاولپور ۽ ملتان تي قبضو فقط ھڪ ڪلاڪ جو ڪم آھي. جيڪڏھن مون کي محسوس ٿيو تہ بھاولپور جو حڪمران انگريزن سان سچو آھي تہ پوءِ مان اڳتي وڌي ملتان تي قبضو ڪندس. پر مونکي جيستائين بھاولپور جي تحفظ جو يقين نہ ٿيندو تيستائين، مان ستلج پار ڪونہ اڪرندس يعني جيستائين ھو شخصي طور منھنجي فوجي ڪئمپ ۾ موجود نہ ھوندو. جيڪڏھن ائين نہ ٿيو تہ ھي ماڻھو ڏکڻ طرف کان ايندڙ فوجي سامان جي آمد رفت روڪي ڇڏيندو ۽ اسان جي پوئتي ھٽڻ وارو رستو بہ بند ڪري ڇڏيندو. ھن حملي جو ڏيکاءُ لارڊ ايلنبرو جي اتر ستلج جي حملي جي فائدي ۾ آھي. اھڙيون جنگي سرگرميون بنا ڪنھن سرڪاري حڪم جي ڪيون وينديون. اھو فقط تڏھن ڪري سگھجي ٿو، جڏھن محسوس ٿيندو تہ گواليار واريون جنگيون فيصلھ ڪن ثابت ڪونہ ٿيون آھن ۽ سک ستلج پار ڪرڻ جون ڪوششون ڪري رھيا آھن ۽ منھنجو فيروز پور ۽ آگري سان رابطو ختم ٿي ويندو.
اھو بہ چيو پيو وڃي تہ سک ستر ھزار فوج ميدان ۾ لاھي سگھن ٿا، جنھن مان چاليھھ ھزار باقاعده جنگي سکيا ورتل ماڻھو آھن ۽ چڱيءَ ريت مسلح آھن. ان کان سواءِ سندن توبخانو بہ نھايت مضبوط آھي. جيڪڏھن مان سنڌ ۾ امن امان رکڻ ۽ بھاولپور کي پنھنجي پاسي آڻڻ ۾ سوڀارو ٿي ويس تہ پوءِ منھنجي سترھن ھزار بيمار فوج گرم موسم اندر بہ سنڌ جو انتظامي بندوبست رکڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندي. مون کي اھو بہ خوف آھي تہ منھنجو خط لارڊ ايلنبرو کي پھتو آھي الائي نھ. پر جيڪڏھن مان ضروري سمجھيو تہ مان ھن جي حڪم پھچڻ کان سواءِ بہ پيش قدمي ڪندس. جيڪڏھن منھنجي پيش قدمي سندس خط جي پھچڻ کان سواءِ عمل ۾ ايندي تہ ڪو ڏوھھ ڪونہ آھي ۽ جيڪڏھن مان بھاولپور کي پاڻ شامل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيس تہ اھا منھنجي وڏي خدمت ھوندي. پر جيڪڏھن ملتان مان سک فوج کي ڪڍي سگھيس تہ اھا بہ وڏي ڳالھہ ليکي ويندي. انومان آھي تہ ھاڻي سکن کي حملي ڪرڻ جي ڪڏھن بہ جرئت ڪانہ ٿيندي. ڇاڪاڻ تہ گواليار جي شڪست جي صورت ۾ انگريزن جي ويھھ ھزار فوج ستلج ڏانھن وڌندي. پر ستلج وٽ تہ انگريزن جي فوج اڳ بہ موجود آھي. ڏٺو وڃي تہ گواليار ستلج کان گھڻو پري آھي جيڪڏھن اھا اڳتي وڌي تہ ستلج جي کاٻي ڪناري واري علائقي کي ڀينگ ڪندي ايندي. مان سمجھان ٿو اتي موجود فوج ھن درياه جو تحفظ ضرور ڪندي.
گواليار جي جنگ ۾ فتح بعد سنڌ جي صورتحال
1843ع جي پڇاڙيءَ ۾ انگريزن خلاف ھڪ مضبوط اتحاد بڻجي چڪو ھو، پر سر چارلس نيپئر جي سخت قسم جي حڪمت عملي ۽ سندس فوجي طاقت ڪري گھٽ ۾ گھٽ سنڌ ۾ تہ سڪون ۽ امن امان ھو. پر گواليار ڀرسان مھراجپور واري جنگ ۾ ڪاميابيءَ کان پوءِ اھڙي مخالفت ختم ٿي وئي ھئي. ان کان پوءِ انگريز وارو ھندستان پنھنجي مستحڪم حيثيت ماڻي ورتي ھئي. اندروني بغاوت جو ڀئھ تہ ضرور ھو، پر ٻاھرئين حملي جو پنجاب جي سکن کان سواءِ ڪو ٻيو خوف ڪونہ ھو. سکن خلاف پيش قدمي لارڊ ايلنبرو جي فوجي حڪمت عمليءَ جو نتيجو ھئي، جيڪا وقتائتي ھئي، جنھن وسيع قسم جي سازش کي ٻنجو ڏئي ڇڏيو ھو. ھو پاڻ شخصي طور جنگ ۾ حصو وٺي رھيو ھو. ھن جي شاندار فتح انگريز طاقت کي ذلتن ۽ تباھي جي پاتال مان کڻي عزت ۽ آبرو واري مقام تائين پھچايو ھو. گواليار واري انگريزن جي فتح سنڌ ۾ انگريزن جي برتريءَ لاءِ ضروري ڪانہ ھئي. افغان، قلات جا قبائلي سردار مير شير محمد ۽ غدار مير علي مراد ٽالپر وارن جو اتحاد گواليار جي شڪست کي ڪابھ ٽيڪ ۽ مدد ڪري ڪونہ ٿي ڪري سگھبا، پر وقتي طور فتنو فساد ضرور کڙو ڪري سگھن ھا. ڇاڪاڻ تہ انھيءَ زماني ۾ انگريزن جي فوج بيماريءَ وگھي وڃي بستري داخل ٿي ھئي. ماڻھن جا اھي ٽيئي نسل اھڙين حالتن ۽ سھوليتن کان چڱيءَ ريت باخبر ھئا. جيڪي انگريزن جي اچڻ ڪري کين ملي ويون ھيون. ليڪن اھي ھٿيار اھڙي تبديليءَ کي اڳتي وڌڻ کان روڪين ھا. ٽالپر حڪمرانن جا سردار بہ ان حڪمرانن سان گڏجي مزاحمت ڪن ھا جنھن مھاڏي ڏيڻ جي مقصد سان ھٿيار کنيا ھئا. پر ھنن ڏٺو تہ جنرل سر چارلس انگريزن لاءِ وڙھي رھيو ھو. جنھن بابت ھنن کي ڪنھن بہ قسم جي غلط فھمي ڪانہ ھئي. بلوچ ڳوٺاڻا فوج مان ڀڄي نڪتل ماڻھن جي گرفتاري لاءِ پوليس جي مدد ڪري رھيا ھئا. جيڪي گرفتاري کان بچڻ خاطر لڪي رھيا ھئا. ھتي قتل جون وارداتون بہ ٿينديون ھيون. ليڪن يورپين کي قتل ڪونہ ڪيو ويندو ھو، پر اھڙو جرم عورتن خلاف ڪيو ويندو ھو. اھڙن مجرمن کي انگريز سرڪار جي حوالي ڪيو ويندو ھو. اھڙا ڪم نھايت خبرداريءَ سان ٿي رھيا ھئا.
فتح بعد ناڪاميءَ جي صورت ۾
جيڪڏھن لارڊ ايلنبرو ھندستان وارو طريقھ ڪار ڪتب آڻي ھا ۽ پنھنجي ماتحت عملدارن جي ڏنل ھدايتن ۽ انھن جي اختيارن کي سرڪاري اصولن مطابق روڪي ۽ محدود ڪري ھا ۽ اھي ماڻھن جي خواھشن ۽ حالتن مطابق نہ ھجن ھا تہ سنڌ جي فتح بہ افغانستان جي فتح وانگي ناڪام ثابت ٿئي ھا. جيڪا ڳالھہ تباھيءَ ۽ برباديءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ ڪانہ ھئي، پر ائين ٿيڻ سان ممبئي واري ڌر جون غداريءَ جھڙيون ڪوششون ۽ اميدون پوريون ٿي وڃن ھا. ڇاڪاڻ تہ سنڌ جا معاملا وڌيڪ منجھيل ۽ پيچيده آھن. فوجي ۽ سول معاملا ڪن ماڻھن جي انتظامي بندوبست تي مدار رکن ٿا، جيڪي ڏاڍا نازڪ ۽ وقتائتا آھن. ھن قسم جون ڳالھيون فقط اھو ماڻھو ڪري سگھي ٿو، جنھن کي سنڌ جي فتح اھڙن معاملن کي اڪلائڻ لاءِ ھڪ ڪنجي ڏئي ڇڏي آھي ۽ اھو ئي ماڻھو صحيح طريقي سان ڪردارن کي چڱيءَ ريت سمجھائي سگھي ٿو. نہ تہ ٻيءَ حالت ۾ سيڪنڊ برٽش آرمي جو قتل عام ٿئي ھا. ان کان پوءِ سکن ۽ افغانن جا حملا شروع ٿي وڃن ھا. ان کان سواءِ ھندستان جا سڀئي مسلمان بغاوت جو ڦريرو ڦڙڪائن ھا ۽ اڳيان حڪمران پنھنجي ملڪن جون واڳون سنڀالي وٺن ھا. تنھن ڪري سمجھڻ کپي تہ سنڌ جي فتح ھڪ وڏي ڪاميابي آھي.
سنڌ جي اھميت سر چارلس نيپئر جي نظر ۾
ھن ملڪ جي قدر قيمت بابت سر چارلس جو بيان موجود آھي جنھن کي ”مماپرسي“ جي حوالي ھتي پيش ڪجي ٿو، جيڪو ھڪ سرڪاري سوال جي جواب ۾ لکيو ويو ھو تہ سنڌ جا ڪي قلعا تباھہ ڪيا پيا وڃن ۽ ڪن جي مرمت ڪري مضبوط ڪيو پيو وڃي. جڏھن تہ سنڌ انھن قلعن سان ائين سينگاريل ھئي، جيئن واگھھ جي کل دٻڪن سان سينگاريل ھوندي آھي.
”قلعن جي معاملن کي اوھان رھڻ ڏيو. ھتان جي آبھوا اھڙي آھي جو انھن قلعن جي تباھي تڪڙي ڪانہ ٿيندي آھي. جڏھن ڪنھن جي مرمت کي ضروري سمجھيو ويندو آھي تہ اھڙو ڪم ڪو ڏکيو ڪونہ ھوندو آھي، پر اھڙي ڪم ۾ خرچ گھڻو ۽ فائدو ٿورو ھوندو آھي. ڇاڪاڻ تہ ھتان جا ماڻھو اسان سان گڏ آھن ۽ وٽن ڪو توبخانو موجود ڪونہ آھي. تنھن ڪري ھي ماڻھو نہ انگريزن تي حملو ڪري سگھن ٿا، نہ وري حملي وقت پنھنجو بچاءُ ڪري سگھندا آھن.“
”ھي ھڪ سرحدي ملڪ آھي جنھن جو بچاءُ مختصر فوج ڪري سگھي ٿي. ھتي وڏيءَ فوج جي ٿوري وقت لاءِ ضرورت محسوس ڪئي ويندي آھي. ڇاڪاڻ تہ ھن وقت پنجاب جون حالتون وڳوڙي آھن. سنڌ جي فتح بہ ھاڻي تازو ٿي آھي، جنھن جي انتظامي جوڙجڪ کي مستقل بنيادن تي قائم رکڻ جي صورت ڪانہ آھي.“
”سنڌ فوجي ۽ تجارتي نقطئھ نظر کان اتر اولھہ ھندستان لاءِ ھڪ اھم ملڪ آھي.“
”سنڌو درياه ڪري ھتان جي تجارت وڏي اھميت رکي ٿي. اتر واري تجارتي سامان جي آمد رفت ھن وھڪري وسيلي آھي. ھتي فقط ھڪ سامونڊي بندر آھي، جتي ”ڪسٽم ھائوس“ ڏاڍيءَ سولائيءَ سان ”ڪسٽم ڊيوٽي“ اڳڙي سگھجي ٿي. ھن اوڀر واري سرحد سان ٿر وارو رڻ پٽ علائقو آھي. ان ڪري غير قانوني تجارتي سامان جي آمد رفت جا امڪان گھٽ آھن. ڇاڪڻ تہ ھن علائقي وچان گذرندڙ رستا ٿورا آھن. جن تي چوڪسي رکڻ نھايت سولي آھي. جيتري قدر فوجي سرحد ھجڻ جو تعلق آھي تہ جيڪڏھن پنجن مان ڪنھن بہ ھڪ درياه وسيلي پنجاب تي حملو ڪبو تہ ھتي رھندڙ فوج پيش قدمي ڪندڙ لشڪر جي کاٻي پاسي جو بھتر بچاءُ ڪري سگھندي. اھي درياه سنڌ جي سرحدي شھر مٺڻ ڪوٽ وٽان مٿي اتر ھلندا ۽ وسيع ايراضيءَ ۾ پکڙبا ويندا آھن. ھنن مان ڪنھن بہ ھڪ درياه جي ڪناري کي اتر اولھہ ھندستان جي سرحد بڻائي سگھجي ٿو، جيڪا وڌيڪ واضح ھوندي. جيڪڏھن سنڌ انگريز دشمن ٽالپر حڪمرانن جي قبضي ۾ ھجي ھا تہ انھن سڀني درياھن جا کاٻا ڪنارا انگريز حڪمت عمليءَ لاءِ منفي ڪردار ادا ڪن ھا.“
”جيڪڏھن ڳجھو فوجي اصولن تي سوچيو ويچاريو تہ انگريز ھندستان جي حقيقي سرحد ستلج آھي، جيڪا بھاولپور جي اتحاد کان سواءِ ممڪن ڪانہ آھي. ھي علائقو اسان جو اتحادي فقط تڏھن رھي سگھي ٿو، جڏھن اتر کان ھن مٿان ملتان جي سانوڻ مل جو ۽ ڏکڻ کان سنڌ جي ٽالپر حڪمرانن جو دٻاءُ ھوندو. جيڪڏھن انگريز ھندستان، ٽالپرن حڪمرانن تي حملو ڪندو تہ ٿر جو رڻ پٽ رنڊڪ ثابت ڪونہ ٿيندو. ھن بيابان کي اڪرڻ لاءِ گھڻا رستا آھن. پر ٽالپر حڪمرانن لاءِ ٿر وارو ھي علائقو وڏي رنڊڪ آھي. جيڪڏھن ھو ٻيو ڪجهہ بہ نہ ڪري سگھن ھا، رڳو ٿر جي کوھن ۾ زھر ملائي ڇڏين ھا يا انھن کي ڊاھي ختم ڪري ڇڏين ھا ۽ ھن علائقي ۾ موجود قلعن ۾ فوج ويھاري انگريز فوج کي ٿوري وقت لاءِ روڪي بيھاري سگھن ھا. ھي موضوع اھڙو آھي جنھن تي ھاڻي عذر ٿي رھيو آھي، پر اھڙيون ڳالھيون فتح کان اڳ ھندستان کان ٿيندڙ حملي کي ڪنھن حد تائين روڪي ضرور سگھن ٿا. ليڪن ھاڻي ٿر وارو ھي علائقي فوجي اھميت وارو انھيءَ ڪري ڪونہ آھي، جو ھن جي ٻنھي پاسن کان انگريزن جي حڪومت قائم ٿي وئي آھي، تنھن ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو تہ سنڌ جي فتح ستلج جي بچاءَ واري سرحد لاءِ اھم ڪردار ادا ڪري سگھي ٿي.“
”ان کان سواءِ سنڌ اندر فوج جي موجودگي خود سنڌ جي بچاءَ لاءِ بہ اھم آھي، جيڪا مٺن ڪوٽ کان وٺي ھيٺ پنج سو ميل ھلي سنڌوءَ جي ڇوڙ وٽ ختم ٿي وڃي ٿي.“
جيڪڏھن دشمن اتر کان ستلج وٽان حملو ڪندو تہ سندس آڏو ٿر وارو برپٽ بچاءَ لاءِ موجود آھي. ٻي ڳالھہ تحفظ واسطي انگريزي فوج ٻنھي پاسن کان موجود ھوندي. تنھن ڪري ان کي ساڄي پاسي رخ موڙڻ کان سواءِ ٻيو گس ڪونہ ھوندو ۽ جيڪڏھن نہ تہ کاٻي طرف رخ ڪندو. جيڪڏھن دشمن ساڄي طرف رخ ڪندو تہ سنڌ جي ڏکڻ پاسي واري فوج کي آڻي حيدرآباد ۾ گڏ ڪبو. ان فوج جي ھڪ پاسي قلعن جي قطارن ۾ ويٺل فوج ھوندي ۽ قلعن جو اھڙون سلسلو اچي عمرڪوٽ تائين کٽي ٿو، جڏھن تہ قلعن جي اھا قطار ڏاڍي سگھاري آھي. ھنن مان ھڪڙا قلعا مرمت ڪري بچاءَ جوڳا بڻايا ويا آھن، جڏھن تہ ٻين کي نئين سر تعمير ڪيو ويو آھي. انھن قلعن کي مضبوط ڪرڻ مان مقصد اھو ھو تہ حيدرآباد کان سنڌوءَ جي ڇوڙ تائين سنڌوءَ وسيلي ھلندڙ آمد رفت کي تحفظ ڏئي سگھجي. حيدرآباد ۾ گڏ ٿيل فوج لاءِ رابطي ۽ پوئتي ھٽڻ جا ڇھھ رستا آھن، جن وسيلي ۽ موسم مطابق ھندستان نئين فوج بہ پھچي سگھي ٿي. اھڙي ريت 1 ڊگري تي ڪراچي، 2 ڊگري تي سنڌوءَ جي ڇوڙ وارو وڪر وارو علائقو، 3 ڊگريون اچ جي راڄڌاني ڀونگ پاڙا، 4 ڊگريون گجرات، 5 ڊگريون بيلسا ۽ 6 ڊگريون ٻاھڙ مير Balmer آھن.“
”ھنن مان ٽن ماڳن کي پنھنجا بندر آھن، جن جي حفاظت ڪرڻ نھايت ضروري آھي. ان کانسواءِ باقي ٽن وسيلي خشڪي وارو رابطو قائم رکي سگھبو آھي. عمرڪوٽ ۽ ڊسا واري خشڪي رستي سان قلعا تعمير ڪيا ويا آھن. جيڪڏھن دشمن ڏکڻ سنڌ واري فوج ڏانھن وڌندو تہ ان لاءِ بہ رابطي جا ڪيترا رستا کليل آھن. اھڙيءَ ريت ڏکڻ سنڌ جي انگريزي فوج جي ھڪ پاسي ھٿياربند آگبوٽ ھوندا، جيڪي سنڌو وسيلي ھر وقت پيا ايندا ويندا آھن. اھو اتر سنڌ ۾ سکر ۾ رھندڙ فوج لاءِ رابطي جو اھم وسيلي آھي. ان کان سواءِ ڪابھ فوج سنڌوءَ جي ڪنارن ويجھو پيش قدمي ڪري ڪانہ سگھندي آھي. انھيءَ ڪري جو ھن وھڪري مان ڪيتريون ڇاڙھن نڪرنديون آھن. ان کان سواءِ آبپاشي جي مقصد سان ھن مان واھھ بہ ڪڍيا ويندا آھن.“
”اھڙي ريت اتر واريءَ فوج جو ستلج جي ڪناري موجود انگريزي لشڪر سان رابطو ممڪن ٿي سگھي ٿو. جڏھن تہ دشمن جي ٻئي پاسي ٿر جھڙو ويران علائقوھوندو. انھيءَ صورتحال ۾ دشمن تباھہ ٿي ويندو يا وري کيس انگريز فوج جا ٻہ ٽي مضبوط ماڳ فتح ڪري اڳتي وڌڻو پوندو. پر پوئين صورتحال مطابق حيدرآباد جي چوڌاري علائقو سنڌوءَ جي پراڻن ٻيٽن سان ڀريو پيو آھي ۽ ھر اڌ ميل تي سنڌوءَ جو ھڪ نہ ٻيو پراڻو وھڪرو موجود آھي. تنھن ڪري دشمن فوج جو اڳتي وڌڻ آسان ڪونہ آھي. انگريزي فوج شڪست کائڻ جي صورت ۾ ھن علائقي جي ھڪ ھڪ انچ جو دفاع ڪندي ۽ دشمن کي سولائي سان سمنڊ تائين پھچڻ ڪانہ ڏيندي. نہ تہ ٻيءَ حالت ۾ دشمن کي ٿر اڪري ٻئي پاسي وڃڻو پوندو يا سنڌو اڪري ڪراچي تي قبضو ڪرڻو پوندو، جيڪو فوجي سرگرمين جو ھڪ اھم مرڪز آھي، جنھن جو سمنڊ وسيلي سڌو رابطو ممبئي سان بہ آھي. اھڙو رابطو چوماسي واري رتِ دوران ڇڄي ويندو آھي. تنھن ڪري موسمي حالتن ۽ زمين جي صورتحال کي ڏسي دشمن مٺڻ ڪوٽ کان ھيٺ ۽ سامونڊي ڪناري تائين فوجي سرگرميون شروع ڪري ڪونہ سگھندو.“
”پر جيڪڏھن دشمن، سنڌوءَ جھڙو خطرناڪ درياه اڪري اتر ڏانھن وڌندو تہ ھن کي ساڳين مشڪلاتن کي منھن ڏيڻو پوندو. ڇاڪاڻ تہ سکر واري فوج کي رابطي جا ٻہ رستا ۽ پوئتي ھٽڻ لاءِ جوءِ بہ جالاري آھي. فوجي سازو سامان خشڪي وسيلي بھاولپور رستي ستلج تائين پھچائي سگھبو. جيڪڏھن دشمن اتر طرف نہ ٿو وڌي تہ سکر واري انگريزي لشڪر ٿر واري ڪناري سان شاھھ ڳڙھھ واري قلعي وٽ کيس مھاڏو ڏيندو. ان وقت دشمن جي پٺئين پاسي جيسلمير ۽ ٻئي پاسي انگريزن جي فوج ھوندي. اھڙيءَ صورتحال ۾ انگريزن جو لشڪر سندس ساڄي پاسي کي تباه ڪري ڇڏيندو. جنھن ڪري دشمن فوج ڌڪجي وڃي وچ ٿر ۾ پھچندي. ان وقت حيدرآباد ۽ فيروزپور کان ايندڙ انگريزن جي فوج پاسي ۽ پٺِ تي دٻاءُ رکندي، ان ڪري دشمن کي ڪنھن بہ قسم جي کاڌ خوراڪ ۽ جنگي سامان پھچي ڪونہ سگھندو. ڇاڪاڻ تہ اھو پنھنجي رابطي جا رستا پاڻ وڃائي چڪو ھوندو.“
ھنن بيانن ۽ مشاھدن مان چڱيءَ ريت معلوم ڪري سگھجي ٿو تہ فتح کان پوءِ سنڌ ھندستان لاءِ بچاءَ واري مضبوط سرحد بڻجي وئي آھي. جيڪڏھن سنڌ ٽالپر حڪمرانن جي ھٿ ۾ ھجي ھا تہ ھندستان جي وڏي فوج کي گھڻو پري اوڀر پاسي تي موجود ھجڻ لاءِ مجبور ڪري ھا. ان سان گڏ اھا ھندستان جي ھڪ ڪمزور سرحد جي صورت ۾ ھجي ٿي. اھا سرحد تہ مستقل بہ ڪانہ ھجي ھا، پر اتي رھڻ واري فوج تي خرچ بہ گھڻو ٿئي ھا. سنڌ جي فتح سان ھن ملڪ جو اندروني مضبوط نظام ختم ٿي ويو، جيڪو انگريزن جو جاني دشمن ھو، اھو ڪھڙي وقت بہ ٿر وارو رڻ پٽ اڪري ھندستان جي حڪومت تي حملو ڪري پئي سگھيو. ٽالپر حڪمرانيءَ جي ھندستان سرڪار سان ملندڙ سرحد بہ گھڻي ڊگھي ھئي، جنھن کي حوالي ڪرڻ بہ ايڏو آسان ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ جيڪو ماڻھو سنڌ جي آبپاشيءَ تي ڪمانڊ رکندو آھي، سو ٿر جي رڻ پٽ علائقي جو مالڪ ھوندي آھي. تنھن ڪري سولائيءَ سان سمجھي سگھجي ٿو تہ ھن کان پوءِ سنڌ جي بچاءَ واسطي مختصر ريگيولر فوج ڪافي ثابت ٿيندي. اھا ايتري ٿوري فوج آھي جو اتر ستلج جي سرحد واري فوج کي ڪو سھارو ۽ ٽيڪ ڏيئي ڪانہ ٿي سگھي. ڇاڪاڻ تہ انھن جو تعداد بلڪل ٿورو ھوندو.
ڪراچيءَ جو آئيندو
”ڪراچي بچاءَ جي نقطئھ نظر کان ھڪ اھم جڳھھ آھي. اھو وقت پري ڪونہ آھي جو ھي شھر سکيو ستابو ۽ شاھوڪار بڻجي ويندو، جو جابلو ماڻھو انکي ڦري ڀينگ ڪرڻ لاءِ ڌاڙن ھڻڻ لاءِ پھچي ويندا. تنھن ڪري ھن شھر جي چوڌاري ڪوٽ ڦيرائڻو آھي.“
ٿاڻو احمد خان جي صحت بخش آبھوا
احمد خان ھالا جبل اندر موجود آھي. ھن شھر جي چوڌاري بہ قلعو اڏڻ گھرجي. جيڪڏھن ھيءَ جوءِ صحت بخش آھي تہ اتي سئنيٽوريم بہ تعمير ٿيڻ گھرجي. ڇاڪاڻ تہ رپورٽ ۾ ٻڌايو ويو آھي تہ ھيءَ جوءِ ڏاڍي صحت بخش آھي، پر ھن جي آبھوا کي سياري جي رتِ ۾ جاچيو پرکيو ويو آھي. پر ھن ماڳ کي جون جي گرم مھيني ۾ بہ جاچي پرکي ڏٺو وڃي. ھن ٿاڪ جي جاءِ وقوع بہ بھتر آھي ۽ ڪراچي کان اتر ويندڙ ان رستي تي آھي، جيڪو سيوھڻ ڏانھن ويندو آھي ۽ ٽڪرين جو ترو ڏئي اڳتي ويندو آھي. ھنن ٽڪرين وچ ۾ گذرگاھھ ۽ لڪ بہ گھڻا آھن. ماڻھن جون وسنديون بہ ورلي ڏسڻ ۾ اينديون. ليڪن ھن رستي آمد رفت تمام گھڻي رھندي آھي. احمد خان جو ھي ماڳ اھڙو تہ صحت بخش آھي جو ھتي بيمار ماڻھو ڏسڻ ۾ ڪونہ ايندو آھي.“
سنڌ جي قلعن جو مستقبل آئيندو
”ھتان جي قلعن کي برقرار رکڻ يا ڊاھي پٽ ڪرڻ جو سوال بہ غير ضروري آھي. پر حالتن مان ائين محسوس ٿي رھيو آھي تہ جيڪڏھن اھم ماڳن وارن قلعن ۾ ھڪ طاقتور فوج رکبي ۽ قلعن جي مرمت ڪري وڌيڪ سگھارو ڪبو تہ اھم ڪم سرانجام ڪري سگھجي ٿو ۽ مختصر ماڻھو بہ وڏي بچاءُ جو ڪم ڪري سگھن ٿا. ان کان سواءِ قلعي اندر رھيل فوج ھنگامي حالتن ۾ جٿن جي صورت ۾ نڪري بغاوتن کي ٻنجو ڏئي سگھي ٿي. اھو بہ ممڪن آھي تہ سنڌ اندر موجود سڀني قلعن جي مرمت ڪري استعمال لائق بنايا ويا تہ منجھن تمام گھڻي فوج رھائي سگھجي ٿي. جنھن کي وقت جي ضرورت مطابق جٿن جي صورت ۾ ھنگامي حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ ڪيڏانھن بہ موڪلي سگھجي ٿو ۽ منصوبھ بندي مطابق تيار ڪيل بغاوت جي سرگرمين کي ختم ڪري سگھجي ٿو. موثر ۽ وقتائتن فوجي سرگرمين لاءِ ائين ڪرڻ ضروري آھي. ائين ڪرڻ سان ساڙيندڙ سج جي گرميءَ کي بہ منھن ڏئي سگھجي ٿو. انھيءَ ٻن ٽن مھينن لاءِ کاڌ خوراڪ محفوظ ڪري رکڻي پوندي. جيڪڏھن دشمن حملو ڪيو تہ کاڌ خوراڪ ختم ٿي وئي تہ فوج بکي مري سندس آڏو آڻ مڃي بيھي رھندي. ان ڪري خرچ ضرور وڌي ويندو. کاڌ خوراڪ جي جام ھجڻ سان قلعي اندر رھڻ واري فوج ٻاھر نڪري دشمن کي سختيءَ سان مھاڏو ڏئي سگھي ٿي. پر گھڻو اڳتي نڪري وڳوڙي وايو منڊل کي منھن ڏئي ڪانہ سگھندي. ڪيترائي قلعا پاڻيءَ جي سھوليت کي ڏسي تعمير ڪيا ويا آھن، جيڪي ھيٺ تراين ۾ آھن. جتي اڻيھئي پاڻيءَ جي ڇر لڳي بيٺي ھوندي آھي. اھڙيون جڳھون صحت بخش ڪونہ ھونديون آھن.“
”منصوبو ھن ريت تبار ڪيو ويو آھي تہ جينءَ فوج کي ھڪ جاءِ تي گڏ رکيو وڃي. کين ڪھڙي بہ وقت، ڪيڏانھن بہ ۽ ترت موڪلي سگھجي. ائين ڪرڻ سان اندروني دشمن تي فوج جو ڏھڪاءُ ويھي ويندو. جڏھن تہ ٻاھرئين دشمن کي منھن ڏيڻ لاءِ ڏکڻ سنڌ جي فوج حيدرآباد ۽ اتر سنڌ واري فوج سکر ۾ رکي ويندي. جيڪا سنڌءَ جي ڪناري تي رھائي ويندي. پر جيڪڏھن دشمن گيڊروشيا جي رڻ پٽ نزديڪ سون مياڻيءَ وٽان سامونڊي ڪنارو اڳتي وڌڻ چاھي ٿو تہ پوءِ حيدرآباد ۽ سکر بدران فوج کي آڻي ڪراچيءَ ۾ گڏ ڪبو. حب ندي arabis جي اوسي پاسي بہ ڪجهہ قلعا آھن جن کي استعمال ڪرڻ جاچي پرکي ڏٺو ويو آھي. امڪان آھي تہ دشمن سنڌوءَ درياه ڏانھن وڌڻ کان اڳ ڪراچي تي ضرور گھيرو ڪندو. پر سنڌوءَ وٽ پھچي کيس ڏاڍي مايوسي ٿيندي. ڇاڪاڻ تہ پار اڪرڻ لاءِ نہ اتي پتڻ ھوندا، نہ وري پاتڻي ٻيڙيون ھونديون، پر ھن جي استقبال لاءِ طاقتور ۽ مسلح انگريزي فوج موجود ھوندي تہ جيئن دشمن سنڌو پار اڪري نہ سگھي. ان جاءِ وٽ دشمن کي کڻي مھاڏو نہ بہ ڏجي، تہ بہ ان فوج لاءِ اڳتي وڌڻ وڏي ڏچي کان خالي ڪونہ ھوندو. پر اھڙي فوج ھوندي ڪھڙي، جو گھيري سان لاڳاپيل فوجي سامان بلوچستان جھڙي جابلو علائقي مان کڻي اچي ڪراچي تي گھيرو ڪندي؟
موجوده صورتحال ۽ سنڌ جو انتظام
”ھتان جي موجوده حالتن کي ھن ريت بيان ڪري سگھجي ٿو تہ اسان سنڌ تي انتظامي گرفت اڃا ھاڻي تازو رکي آھي ۽ فوج کي ھڪ اگري بيماري وڪوڙي وئي آھي، جنھن مان پوري ريت جان آجي ڪانہ ٿي آھي. ان جو ڪارڻ اھو آھي تہ ھتي ايترا ڊاڪٽر موجود ڪونہ آھن. اسان جي حالت اھا آھي جيڪا فتح کان اڳ ھئي. ھن وقت تائين اسان سنڌ کان چڱيءَ ريت واقف ٿي ڪونہ سگھيا آھيون. اسان ھن وقت نسل پرست بلوچن سان منھن ڏئي رھيا آھيون. جيڪي ساڙ ۽ حسد سان ڀريل آھن. ان کان سواءِ ھندستان جي گھڻن اسان خلاف ڦيڪاري لائي ڏني آھي، جنھن ڪري معزز عملدارن جي عزت نفس مجروح ٿي رھي آھي. ھنن ماڻھن جي ڪوشش اھا آھي تہ جيئن عام ماڻھو فوجي سپاھي خلاف اٿي کڙا ٿين. اھڙن ماڻھن فوج جي بيماريءَ دوران بلوچن کي بغاوت لاءِ ڀڙڪايو ھو. پر اھڙين حالتن مٿان غلبي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان سنڌ کي ضابطي ھيٺ رکيو.
”ابتدا کان وٺي مٿي بيان منصوبي ڏاڍي سختيءَ سان عمل ڪيو ويو آھي ۽ اسان جي آڏو وسيع نظريي وارو پس منظر موجود ھو. جتي وقت ۽ پئسي نہ ھئڻ ڪري قلعا ٺھرائي ڪونہ سگھيا آھيون، تہ اتي اسان گھرن ۾ مادا ٺھرايا آھن. ٿوري وقت کان پوءِ اھڙي ڪم کي ھڪ مستقل شڪل ڏني وئي آھي. پر اھڙين ڳالھين کي موثر طاقت آھي. اھا ھڪ ننڍڙي ڪوشش ضرور آھي، پر ھڪ وڏي منصوبي جو حصو آھي، جنھن جو واسطو ھڪ مخصوص طريقي سان آھي. سنڌ تي فتح ھاڻي ۽ اڳتي ھلي اتر اولھہ ھندستان جي سرحد جي مضبوطي ۽ حفاظت لاءِ ڏاڍي مددگار ثابت ٿيندي. ان کان سواءِ ھي ملڪ ڏکڻ اولھہ واري سرحد سان بہ واقع آھي. جيتري قدر ھن ملڪ جي خرچ پکي جو تعلق آھي تہ اھو اڃا ھندستان سرڪار تي بار آھي. توقع آھي تہ اھي ھاڻي گھٽجي ويندا ۽ ڪمپني ھتان گھڻي پيداوار ٿيندي. ٽالپر جي حڪمرانيءَ جي ختم ٿي وڃڻ ڪري نہ رڳو پيداوار خرچ کان وڌي ويندي، پر ستلج بلڪ فيروز پور کان وٺي ڪڇ تائين جيڪا فوج رکي ويندي، ان جي بہ ھاڻي ضرورت محسوس ڪانہ ٿيندي ۽ ان تي ايندڙ خرچ گھٽجي ويندو.
انگريزن جي ستلج واري فوج جي حالت ان ماحول ۾ وڌيڪ خطرناڪ ھجي ھا جڏھن سنڌ، گواليار، نيپال ۽ پنجاب متحد ۽ انگريزن جا گڏيل دشمن ھجن ھا. ان کان سواءِ ڪابل جي فتح کان پوءِ اھڙي اتحاد جو امڪان وڌي ويو آھي. اھڙن ملڪن جا حڪمران پنھنجا خفيھ نمائندا موڪلي، زباني طور معاھدا ڪري، متحد ٿي سگھن ٿا. انھن اھڙن ڳجھن ٺاھن جو ڪنھن کي بہ پتو پئجي ڪونہ سگھندو. جيڪڏھن ھنن ماڻھن کي سازش ڪرڻ جيتري وٿي ملي تہ بغاوت جو وڏو ٻارڻ ٻري سگھي ٿو. اھڙو خطرو بہ اڻيھئي رھندو ايندو، جڏھن اھي حڪمران اقتدار جي مسند تي ويٺل ھوندا. پيڙيل عام ماڻھو تہ اسان سان گڏ آھي، پر جڏھن سندن حڪمران ھنن مٿان ڏاڍ ڪندا تہ ھنن جو طرف وٺي ويندا. ظلم آڏو زاري آھي. ڇاڪاڻ تہ اھي ماڻھو مھذب ڪونہ آھن، تنھنڪري اھي پنھنجي ڀلي لاءِ ڪونہ سوچيندا.
”انھيءَ مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ وسيع علائقن جي والار ڪرڻ ضروري آھي. اتر ستلج واري سرحد اتر سنڌ واري سرحد کان وڌيڪ بھتر آھي. اڳتي ھلي پنجاب جي فتح لاءِ بہ اسان کي مجبور ڪيو ويندو. پر ائين ڪرڻ مناسب آھي يا نہ آھي. پر پنجاب جي فتح کان اڳ بھاولپور جي فتح وڌيڪ مناسب آھي. سنڌ جي فتح اتر اوڀر واري سرحد جي حفاظت لاءِ نھايت ضروري ھئي. ھن فتح تي ڪن ماڻھن وٺي ھاءِ گھوڙا شروع ڪئي ھئي جيڪا ائين منجھيل ھئي، جيئن انھن ماڻھن جا ڄاڻيل سبب منجھيل آھن. ائين ٿيو تہ آڱريرن تي کڻڻ جيترن غدار حڪمرانن ڪري ڪروڙن ماڻھن جي حفاظت ۽ ڀلائي جا ڪم رولڙي جو شڪار ٿي ويندا. انھن حڪمران حقن جو تحفظ ماڻھن تي ظلم جي مفادن تي رکيو ويو آھي ۽ اھي جديد دور جي تقاضائن جا دشمن آھن.
بھاولپور تي قبضو
”اسان بھاولپور تي قبضو ڪري ڪونہ سگھنداسون. ان لاءِ بھتر اھو آھي تہ نواب کي پنھنجو دوست ۽ ھڪ مضبوط حڪمران بڻايون. جيڪڏھن ھو اسان ۾ بدگمانيون ۽ شڪ شبھا ڪندو تہ کيس گھڻو نقصان پئجي سگھي ٿو، پر کيس تخت تان لاھڻ کان پوءِ اسان کي ستلج جي آبي ذريعن کان وٺي سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي تائين ھڪ ڊگھي ۽ مضبوط سرحد ملي ويندي. اھڙيءَ ريت دررياه کي سرحد بنائڻ ۾ آساني ٿي پوندي، جيڪا ھڪ مستقل سرحد ھودني. انھيءَ وھڪري جي ڪنارن تي آباد ماڻھو ھڪ ٻئي کان الڳ ٿي ڪونہ سگھندا. ڇاڪاڻ تہ اھي اڳ ۾ ئي پاڻ ۾ رليل مليل آھن. جيڪڏھن تھذيب اڃان بہ ترقي ڪئي تہ اھي رھندو بہ پاڻ ۾ ملي ھڪ ٿي ويندا. ليڪن جابلو سرحد جي ڪري ماڻھن جو ميل ميلاپ ختم ٿي ويندو آھي ۽ ھر ڪو پنھنجي پاسي رھجي ويندو آھي. ڦرلٽ جي سھوليت جي عدم موجودگيءَ ڪري ھي بلوچ قبيلا ھڪ ٻئي جي ڦرلٽ ڪري گذر سفر ڪندا آھن. مھذب ماڻھن کي لٽڻ جي کين سھولت ڪانہ ھوندي آھي، تنھن ڪري ھڪ ٻئي کان نفرت ڪندا آھن ۽ ھڪ ٻئي تي اڳرايون ڪندا آھن.
”ٽالپرن جي حڪمراني دوران سنڌ جي الھندي سرحد حب ندي arabis تائين ھئي، جيڪا ھڪ سو ٽيھھ ميل ڊگھي ھئي. ان کان پوءِ ھالا جبل جو سلسلو آھي. انکان پوءِ وري ھڪ سو ٽيھھ ميل ڊگھي سرحدي پٽي آھي، جيڪا اڳتي ھلي چانڊين جي علائقي تائين پھچي ٿي. چانڊين جي علائقي واري ھڪ سو چاليھھ ميل سرحد غير واضح آھي، جيڪا اوڀر اتر پاسي ڏانھن وڌندي ڏسجي ٿي. ھيءَ سرحد سنڌوءَ سان پور وڇوٽي تي ھلندي آھي ۽ ٻنھي جي وچ ۾ سراسري فاصلو چاليھھ ميل کن ھوندو آھي ۽ اڳتي وڌي ڪڇي واري جابلو جوءِ سان وڃي ملندي آھي. اھا سرحد سنڌو درياه، جابلو علائقي ۾ وارياسي برپٽ ڪري ڏاڍي واضح آھي. ھن سرحد کان ھر ڪو واقف آھي. ھتان کان پوءِ ڪشمور ڏانھن رخ ڪري ٿي ۽ ھن سرحد کي صحيح نموني سان محفوظ بہ ڪري سگھجي ٿو. ھن جي ھيٺئين ۽ مٿئين پاسي جي بچاءَ لاءِ ذريعا بہ گھڻا آھن. ھالا جبل کي فقط ھڪ جبل طور ئي ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو تہ ھن جبل ۾ عام رواجي قسم جا لڪ passes آھن، جن کي ضرورت وقت پار بہ ڪري سگھجي ٿو.
سنڌ جا ٻاھرين ملڪن سان رشتا ناتا تہ اھي آھن، پر ھنن ملڪ جي اندروني حالتن ۽ سندس اصلي قيمت ۽ قدر جو ذڪر ڪنھن مناسب جڳھھ تي اڳتي ايندو.