ضميمو اوڻويھون
مان ھڪ فيبروي 1845ع تي سنڌ جي گورنر سر چارلس جي فوجي ڪئمپ ۾ پھتو ھوس. جيڪا گجو نالي ماڳ کان ٻہ ميل ھيٺ ھئي. مون سان بندلکبنڊ جي ليجين، ٻہ نائين پائونڊرس، ھڪ اسڪئاڊرن گھوڙيسوار ۽ ليجين جي پيادل جي پھرين بٽالين گڏ ھئي.
21 تاريخ فيبروري تي سر چارلس مون کي حڪم ڪيو تہ مان گجي وارو گھٽ وڃي سنڀالي بيھان. جيڪو دشمن جنرل جي اچڻ ٻڌي خالي ڪرري ڀڄي ويو ھو. ھن انھيءَ مقصد لاءِ مون کي سڪس پائونڊ ٻہ توبون ڏنيون ھيون. پر نائين پائونڊرس نہ ڏنيون جيڪي مان پاڻ سان آنديون ھيون. ھي توبوبون جابلو علائقن لاءِ ڳوريون ھيون.
منھنجي ڪمانڊ جي حيثيت ٻٽي ھئي. ھڪ اولھہ پاسي کان ھڪ لڪ ھو. جڏھن تہ ٻئي پاسي کان گجي جي اتر واريءَ ماٿريءَ جو منھن ھو.
مان پھچڻ واري پھرئين صبح جو ڪئپٽن مئليٽ ۽ علي مراد سان گڏجي ان ٿاڪ وٽ پھتس، جتان کاٻي پاسي کان ھڪ رستو ڊيرا وڃي رھيو ھو، پر اتي دشمن جو ڪو نانءُ نشان بہ ڪونہ ھو.
23 تاريخ صبح جو مان کجيءَ کان اتر اولھہ واري جبلن ڏانھن ويس. مون سان گڏ ڪئپٽن فٽر، ڪئپٽن بئري ۽ ڪئپٽن ھيز ھئا. پاڻ سان پنجاھھ گھوڙيسوار بہ کنيا ھئائون.
ھڪ ٽڪريءَ جي چوٽيءَ ڀرسان پاڻيءَ جو ھڪ گذرگاھھ ھو جيڪو پار ڪرڻ ۾ ڏکيو ھو جنھن جي وٽ پاسي سان باھھ جا نشان ھئا، جيڪا تازو وساڻل ھئي. اھڙيءَ ريت ٽڪريءَ جي منھن وٽ باھھ ٻرڻ جا ٻہ ھنڌ ھئا. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ اھي بہ ھاڻي تازو وسايون ويون ھيون. پر ماڻھوءَ بوءِ بہ ڪانہ ھئي. شايد ھنن بہ جرنل جي اچڻ جو ٻڌي وٺي کڙين تي زور رکيو ھوندو.
24 تاريخ تي گجي جي اولھہ ڏکڻ واري روھڙين ڏانھن وياسون. صبح جو ئي موٽي اچي ڪئمپ پھتاسون. ان وقت ڪجهہ بلوچ گھوڙيسوارن انھن اٺن ڪاھڻ لاءِ سٽ ھنئي. جيڪي جھنگ ۾ چري رھيا ھئا. جڏھن سندن ڪڍ پياسون پير پٺاڙڻ تي رکي وٺي ڀڳا جو اسان کي سندس ڀڄڻ واري ڌوڙ بہ ڏسڻ ۾ ڪانہ آئي. واٽون ويھھ ٿيو ڪھھ ڄاڻا ڪيھي ويا. پير چارا تہ بيشمار ھئا، پر پتو نہ پيو ڪھڙو وٺي ويا. اٺ تہ ڪاھي ڪونہ سگھيا پر پوءِ بہ سر بچائڻ لاءِ ماندا ھئا.
25 تاريخ تي گجي کان اتر واري ماٿريءَ ڏانھن منھن ڪيم، جيڪا پٿريلي ۽ ھيٺ مٿي ھئي. ٿورو اڳتي وڌيس تہ ڏٺم تہ ان جي منھن ۾ ھيٺ ھڪ وارياسو ھو جيڪو شايد ھڪ نئھ جو پيٽ ھو. اتي ھڪ لنگھھ نظر آيو جنھن جي ويڪر ٻٽيھھ فوٽ ھئي جنھن جي ٻنھي پاسن کان ٻہ سو فوٽ اوچائي جون اڀڪپريون روھيون ھيون. نظر ائين اچي رھيو ھو ڄڻ پيادل فوج جي ھڪ دستي ان ٽڪريءَ کي ٽاڪي حصا ڪري ڇڏيو ھو ۽ ٻاھرئين پاسي پندرھن فوٽن جو لنگھھ ھو.
ھڪ اڀڪپري ٽڪريءَ جي چوٽي تي بيھي بندوق جو فائر ڪيوسون، پر اتي بہ ڪا پھر نظر ڪانہ آئي. گجو نھايت اھم جڳھھ آھي. دشمن لاءِ ٻہ رستا ھئا يا تہ اھو ماڳ اسان زبردستي ڇڏائي يا تروڪيءَ ۾ وڃي لڪي. ھن پوئين ماڳ جي چونڊ ڪئي ھئي. اھي ڄڻ پاڻ وڃي دٻھڙي ۾ ڦاٿا ھئا. تنھن جنرل سر چارلس کي جنگ ڪرڻ جي ضرورت ئي ڪانہ پئي ھئي. بلوچ قبائلي سردارن کي ڦڦڙي اچي لڳي ھئي تہ پھريائين جھيڙي مان جان ڪيئن ڇڏائجي جيڪو کين ھاڻي ڳچيءَ ۾ پئجي ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ بلوچ سردارن سر چارلس کي اڻانگن لڪن مان لنگھندي ڏٺو ھو، پر مٿس حملي جي سگھھ ساري ڪونہ سگھيا ھئا. اھي لڪ ڏاڍا خطرناڪ ھئا جيڪڏھن ٽڪرين جي چوٽين تي بيھي وڏا پٿر سرڪائي رڳو ھيٺ اڇلن ھا تہ انگريز فوج مان وانگي بہ ڪونہ بچي ھا ۽ سندن ھڪ ماڻھو بہ ڪونہ مري ھا.
مان گجي ۾ ھوس تہ اعتماد جو ھڪ بي مثال نمونو ڏٺو. ھر فوجي جيڪو سر چارلس جي ماتحت ھو خود اعتمادي ۾ سرشار ھو، جيڪو ھن ڪمانڊر جي مزاج جو ڪمال ھو. انھيءَ زماني ۾ فوجي سرگرميون تہ چوٽ تي ھيون پر اٺن جو نظام درھم برھم ٿي ويو ھو ۽ حڪم مليو تہ کاڌي پاتي جو اڌ راشن ملندو جيڪو اٽي جي صورت ۾ نہ پر سالم ڪڻڪ جي شڪل ۾ مليو. ڪنھن فوجيءَ جي نرڙ تي گھنج ڪونہ آيو. اھڙي صورتحال ٻہ ٽي ڏينھن ھلي. مان گجي وارو محاذ سنڀاليون ويٺو ھوس، منھنجي ليجين سان ڪنھن ٻہ ٻڙڪ ڪانہ ٻولي. ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ ان راشن ۾ بہ گھٽتائي ڪئي وئي پر ھر فوجي مطمئن ھو تہ سر چارلس اھڙو جنل ڪونہ آھي جو فوجين کي ڏک ۾ ڏسي ۽ فوجي ڪئمپ ۾ ڏڪار سندس وس کان ٻاھر آھي ۽ انسان فوج وھارڻ وارو نہ آھي. اھي بلڪل سچ چئي رھيا ھئا ھو اسان کي وسارڻ وارو ڪونہ ھو. ان ڏينھن سج بلوچن جي علائقي وارين ٽڪرين پٺيان لڪي رھيو جو کاڌي پيتي جون شيون کڻي ايندڙ اٺن جو ھڪ قافلو ٽڪريءَ جي چاڙھاڪي تان چڙھي، ھڪ لڪ مان لنگھي رھيو ھو. ان فوج ۾ ھندو برھمڻ ۽ مسلمان ھئا جيڪي اھڙي کاڌي پيتي کان پري ڀڄندا ھئا. پر اھي ماڻھو بہ ڏاڍي اطمينان سان اھا کاڌ خوراڪ استعمال ڪري رھيا ھئا. ڇاڪاڻ تہ انھن سڀني جو سر چارلس ۾ گھڻو اعتماد ھو.
2 مارچ تي سر چارلس مون کي حڪم ڏنو تہ مان گجي مان فوج وٺي تروڪي جي پٺئين پاسي کان ان تي ڪڙو چاڙھيان. جڏھن ھن جي پنھنجي فوج ھن ماڳ جو سامھون وارو پاسو سنڀاليو ھو. مون کي حڪم مليو تہ مان گجي کان اتر اولھہ طرف لٽ ڏانھن وڌان. پر اھو جابلو علائقو ھيٺ مٿي ھو. جنھن وچان توبن کي ڇڪڻ ڏاڍو ڏکيو ھو. تنھن ڪري مان ھڪ لڪ وچان لھي ڊيرا جو رخ ڪيو جيڪو ميداني علائقي ۾ ھو، پر ٽڪرين جو پاسو ڏئي وڃي ڊيولٽ گورا پھتس جتان اڳتي ھلي ھڪ ڏکيو لڪ لتاڙي مرو واري ميداني علائقي ۾ پھتس جتي علي مراد پنھنجي فوج سان منزل ڪيون ويٺو ھو. ڀرسان ھر مئجسٽي جي 13 ريجيمينٽ جا رضاڪار بہ منزل ڪيون ويٺا ھئا، جن سان وڃي مليس جنھن جي ڪمانڊ ليفٽيننٽ بئري ڪري رھيو ھو. جڏھن اٺ سوار جو ڪمانڊر ليفٽيننٽ بروس ڪري رھيو ھو. ليفٽيننٽ بئري، سر چارلس جو ھڪ پيغام کڻي آيو ھو، جنھن ۾ مون کي چيو ويو ھو تہ مان علي مراد کان الڳ پنھنجي آجي حيثيت ۾ تروڪيءَ جو اتر سنڀاليان. مان اھڙو اطلاع علي مراد کي ڏئي پنھنجي ريئر گارڊ سان گڏ اڳتي وڌيس ۽ ھڪ لڪ مان گذري تروڪي ڏانھن ھلڻ لڳس. اھو ٻڌي ھو بہ تنبو پٽي تروڪي ڏانھن ھلڻ لڳو. سندس تروڪي ڏانھن ھلڻ جي مرضي ڪانہ ھئي، پر جڏھن ڏٺائين تہ مان پنھنجي ڳالھہ تان لھڻ وارو ڪونہ آھيان تہ ھن بہ لاچار ائين ڪيو. منھنجي فوج لڪ مان ھوريان ھوريان لنگھي رھي ھئي تنھن ڪري اتان گذرڻ ۾ گھڻو وقت لڳي ويو. علي مراد جي فوج بہ ٽي ميل وٿيءَ تي منھجي پٺيان ھلي رھي ھئي. ھيءَ جوءِ سفر ۾ ڏاڍي اڻانگي ھئي. ڪيترن ھنڌن تي منھنھجي فوج اٺن تان لھي توبن کي ڌڪي رھي ھئي ڇاڪاڻ تہ ھيٺ مٿاھين ڪري گھوڙا ڏئي وٺي بيھي رھيا ھئا. ھن تي ماڳ بلوچن جي ذھانت ۽ چالاڪي جو پتو پيو مان گھوڙي تي سوار ھوس. جھونجھڙي جي ويل ھتي ڏٺم تہ ٽي بلوچ گھوڙيسوار منھنجي فوج جي دمابلي کان گذري رھيا ھئا، جن کي ڳاڙھا پٽڪا ٻڌل ھئا. جڏھن تہ فوج جي دمبالي ۾ بنديل کنڊ ليجين جا گھوڙيسوار ھئا. بلوچ گھوڙيسوارن ٻڌايو تہ سندن علي مراد جي فوج سان تعلق آھي. ھنن وڌيڪ چيو تہ اسان سر چارلس نيپئر جو حڪم کڻي آيا آھيون تہ تون اڳتي نہ وڌ. ڇاڪاڻ تہ بيجار خان سر چارلس جي اڳيان پيش پيو آھي ۽ جنگ پڄاڻيءَ کي پھتي آھي. تنھن تي مان کانئن پڇيو تہ وٽن سر چارلس جو اھڙو خط آھي. ھنن وراڻيو تہ ”اسان اڳ ۾ نڪري آيا آھيون اھو خط پوين ماڻھن وٽ آھي. جيڪي جلد ئي پھچڻ وارا آھن. سندن ڳالھہ ممڪن بہ ھئي، ان ڪري مون کي مٿن ويساھھ ڪرڻو پيو. پر مان تہ جھونو سپاھي ھوس. ساري زندگي فوج ۾ گذري ھئي. تنھنڪري جلدي ۾ سمجھي ورتم تہ ڪمانڊر ان چيف جي خط کان سواءِ اصولي طور مون کي ڪٿي بيھڻو ڪونہ آھي. جڏھن تہ سر چارلس مون کي تاڪيدي حڪم ڪيو ھو تہ جيترو ٿي سگھي، ايترو جلدي وڃي تروڪي جي اتر کان ڪڙو چاڙھھ. ان کان پوءِ مان انھن ٽنھي بلوچن کي چيو تہ اوھان علي مراد وٽ موٽي وڃو. مان سر چارلس جي لکيل حڪم پھچڻ تائين اڳتي وڌندو رھندس. مان ٻئي ڏينھن جڏھن علي مراد سان مليس تہ کيس سارو احوال ٻڌايم. ھن جواب ۾ چيو تہ ”اھي دشمن جا ماڻھو ھئا ۽ توکي ٺڳڻ جي ڪوشش ڪري رھيا ھئا.“ جڏھن ھن لشڪر جي دمبالي کان ڪنھن بہ قسم جو ڪو پيغام ڪونہ موڪليو ھو.
ھتي مان اھو بہ ذڪر ڪرڻ چاھيان ٿو تہ علي مراد جي ماڻھن ۽ ھنن بلوچن ۾ فرق اھو ھو تہ ھو پھرين کان مٿي سان ڳاڙھا پٽڪا ٻڌل ھوندا ھئا ۽ جڏھن ٻين بلوچن جا اڇا پٽڪا ھوندا ھئا. جڏھن بلوچ دشمن ڳاڙھا پٽڪا ٻڌي مون کي ٺڳڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي ۽ سندن چمڙا پوش بہ مڪمل ھئي، اھڙو منصوبو بہ مڪمل ھو. انھن پيغام بہ خود اعتمادي سان ڏنو ھو. اھڙو پڪو منھن تہ ٽيليرانڊ لاءِ بہ ممڪن ڪونہ ھو. اھا ڳالھہ بہ ممڪن ٿي جيڪا ڪوبہ بلوچ ڪري ڪونہ ٿي سگھيو. سر چارلس جو حڪم ھو تہ مان تروڪي جو اتريون پاسو وڃي سنڀاليان ۽ لڪ تي نظر رکان. پر دشمن تي حڪم کان سواءِ حملو نہ ڪريان. اھڙي رپورٽ مان ڏھاڙي سر چارلس ڏانھن موڪليندو ھوس، جيڪا مير علي مراد معرفت ان ڏانھن ويندي ھئي. پر ھن مير جي نيت ۾ ڪو گدڙ ھو ۽ ھر رپورٽ ڇٻٽ ڪري ڇڏيندو ھو ۽ مٿي ڪونہ موڪليندو ھو. مان اکيون ٻوٽي علي مراد تي اعتبار ڪندو ھوس. منھنجا ماڻھو ھن علائقي کان واقف ڪونہ ھئا. مان تروڪي جي پرئين پاسي ڪيترن ڏينھن کان ٽڪيو پيو ھوس. ھڪ ڏينھن مان پنھنجا يورپي ماڻھو سر چارلس ڏانھن موڪليا، جن سان پھريدار گھوڙيسوار روانا ڪيا ويا ھئا. گجي کان نڪرڻ کان پوءِ ھي پھريون ڀيرو ھو جو سر چارلس کي منھنجو خط مليو ھو. ان کان پوءِ مون کي پڪ ٿي وئي ھئي تہ علي مراد کيس منھنجا خط ڪونہ پھچايا ھئا.
مون کي تروڪي جي پٺئين پاسي آئي گھڻا ڏينھن گذري ويا ھئا. پر مون کي دشمن جي ڪا چرپر نظر ڪانہ آئي ھئي. اھا بہ خبر پئجي ڪانہ سگھي ھئي تہ تروڪيءَ جي مھاڙيءَ پاسي تي موجود سر چارلس نيپئر ۽ ان جي فوج جي ڪھڙي حالت ھئي. تنھن ڪري ھڪ ڏينھن مان واءُ سواءُ لھڻ جي خيال کان ڪجهہ اڳتي نڪري ويس. مان علي مراد کي پنھنجي آزاديءَ جو ٻڌايو ھو ۽ باک ڦٽيءَ مھل تروڪيءَ جي ساڄي پاسي اڳتي نڪري ويس. ان وقت علي مراد ھڪ لڪ جي لنگھھ وٽ ويٺو ھو. جڏھن موٽي آيس تہ ڏٺم علي مراد اھو لڪ ڇڏي پنھنجي فوج سميت گھڻو کاٻي طرف ھليو ويو ھو. ھو ايترو پري ھو جو ڏسڻ ۾ بہ ڪونہ ٿي آيو ۽ تروڪي ڏانھن ويندڙ اھم لڪ کي ائين نڌڻڪو ڇڏي ھليو ويو ھو. اھو سندس اسان سان اتحاد جو نئون نمونو ھو. ھن ائين ڪري ڄڻ تہ منھنجي پيش قدميءَ کي روڪي ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تہ ان لڪ جي نظرداريءَ لاءِ مون کي فوج جو ھڪ حصو اتي بيھارڻو پئجي ويو ھو، جنھن جي اڳ نگراني علي مراد ڪندو ھو. جڏھن 8 مارچ تي تروڪيءَ پھتس تہ انھيءَ مقصد سان تہ اتي دشمن جا ماڻھو موجود آھن يا نھ. مان ساڄي پاسي ھڪ ان ٽڪريءَ تي ڪي ماڻھو ڏٺا جنھن جي شڪل ٽڪنڊي ۽ چوٽي سڌي سئين ھئي. مون کي شڪ جاڳيو تہ انھن ماڻھن ۾ بجار خان بہ ھو. اسان اڻ ڀويان ھئاسون. خبر ڪانہ پئي تہ ڪٿي آھيون. علائقو ڏکيو ھو ۽ ٽڪريون اڀڪپريون ھيون. چاڙھاڪا تمام سوڙھا ھئا، جتان ھڪ ماڻھو مس ڪري چڙھي ٿي سگھيو. ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي ماڻھن جو تعداد ڀلي ٿورو بہ ھجي پر ھنن لاءِ مٿان چوٽيءَ تان وڏا پٿر سرڪائي ھيٺ ڪيرائڻ سولو ھو. جنھن ڪري ھيٺ بيٺل اسان جي فوج کي سخت نقصان پھچڻ جو امڪان ھو. ان ڪري ھو سولائي سان اسان کي اڳتي وڌڻ کان روڪي سگھيا ٿي.
ان صورتحال کي ڏسي اسان ساڄي پاسي، پنھنجي طاقت کي وڌائڻ شروع ڪيو. ڪوشش اھا ھئي تہ ٻئي پاسي کان ڪنھن ٽڪريءَ جي چوٽيءَ مٿي چڙھڻ گھرجي. منھنجي پاسي واري فوج 138 ھر مئجسٽي واري ريجيمينٽ ۾ ڪجهہ بھادر رضاڪار موجود ھئا جيڪي ٻڪرين جو ھڪ چارو وٺي ان ٽڪنڊيءَ ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي چڙھي ويا، جيڪا سڀني کان مٿي ۽ اڀڪپري ھئي. بلوچن ان سنئين سڌيءَ ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي بچاءِ لاءِ ارھھ جيتري ڀت جوڙي ڇڏي ھئي. جيڪا ٻڪرين واري پيچري کان اٽڪل ويھھ قدم پري ھئي ۽ ان ڀت جي اوٽ ۾ اٽڪل ويھارو ماڻھو لڪا ويٺا ھئا. يورپي ماڻھن جو مٿي پھتل جٿو مختصر ھو. ھو جڏھن چوٽيءَ تي پھتا تہ کين ورائي ويا. پھريائين ھنن کين پنھنجي توڙيدار بندوقن سان کڻي ڏنو. ان کان پوءِ ھو تلوارون ھٿ ۾ ڪري مٿن وھي پيا. ھنن ڪيترن کي ماري ڇڏيو ۽ ڪيترن کي ھيٺ لھڻ لاءِ مجبور ڪري ڇڏيو. رضاڪارن اھو ڪيو جيڪو بھادر ۽ جرئت وارو ماڻھو ڪندو آھي. سر ترين تي رکي وڙھيا. دشمن ستر ۽ ھي فقط ڏھھ ماڻھو ھئا. بلوچ دشمن ھڪ اھم جڳھھ سنڀاليون بيٺا ھئا. يورپي ھڪ لاھونديءَ تي بيٺا ھئا ۽ مٿن اوچتا حملا ٿي رھيا ھئا. اھي ٻئي ڏکيون ڳالھيون ھيون. ھڪ يورپي فوجي پنھنجي بندوق جي بئينٽ ھڪ بلوچ جي سيني ۾ ٽنبي ڇڏي. اک ڇنڀ ۾ بلوچن جو ڊزن کن تلوارون ان يورپيءَ جي مٿي تي چمڪڻ لڳيون ۽ سندس جسم وڍجي ٻوٽيون ٻوٽيون ٿي ويون. انھيءَ وقت رضاڪارن جي فوج جي ڪمانڊ ليفٽيننٽ بئري ۽ ليفٽيننٽ ”ڊاربي“ ڪري رھيا ھئا. جڏھن ھنن ڏٺو تہ دشمن سان سخت مقابلو جاري آھي تہ ھنن بہ سندن واھر لاءِ جلھھ ڪئي، پر وچ تي ھڪ اونھي کاھي ھئي جنھن ڪري ھو ان اڀڪپري ٽڪريءَ تائين بہ پھچي ڪونہ ٿي سگھيا. ھنن لاءِ بندوقن جي فائرن ڪرڻ کان سواءِ ٻي واھھ ڪانہ ھئي. پر فاصلو تمام گھڻو ھو جتي بندوق جي گوليءَ جو پھچڻ ممڪن ڪونہ ھو. سندن گوليون ان ٽڪريءَ جي وچ تي مس پھچي رھيون ھيون جنھن جي چوٽي دشمن پنھنجي قھري ڪارروائي ۾ مصروف ھو.
ھر مئجسٽي جي رضاڪارن اھڙو تہ جنگي ڪارنامو ڪري ڏيکاريو ھو، جو دنيا جي بھادر ۾ بھادر فوج لاءِ ممڪن ڪونہ ھو. پر ھو اھڙي جاءِ تي موجود ھئا جو نہ دشمن سان صحيح مقابلو ڪري ٿي سگھيا نہ وري سندن دوست ھنن جي مدد ڪري ٿي سگھيا. ان ڳنڀير وايومنڊل کي منھن ڏيڻ مان ساري فوج کي ھڪ جڳھھ تي گڏ ٿين جو حڪم ڏنو ويو ٽڪنڊي ٽڪريءَ تي مٿي چڙھڻ جي ڪوشش ڪئي پر اھڙو ڪو گھٽ گھيڙ ڏسڻ ۾ ڪونہ آيو، ليڪن گھڻي وقت کان پوءِ پتو پيو تہ ان ٽڪري جي پٺئين پاسي مٿي وڃڻ لاءِ چارو آھي پر ان وقت تائين گھڻي دير ٿي چڪي ھئي.
ٻئي ڏينھن صبح ج مون کي ڪئپٽن ڪرلنگ جو خط پھتو تہ بجار، سر چارلس آڏو پيش پيو آھي، تنھن ڪري مان جنگي سرگرميون ختم ڪري ڇڏيون ھيون. ان کان سواءِ مون کي ڪرنل فروشرڊ وٽان بہ خط پھتو ھو تہ دشمن پيش پوڻ قبول ڪيو آھي ۽ جنگ مياڻي پڄاڻي کي پھچي چڪي ھئي.
مان سرچارلس سان شاھپور ۾ مليو ھوس، جنھن مون کي شڪارپور جي ڪمانڊر جي عھدي جو اعزاز بخشيو ھو. اھڙي ريت شڪارپور کان ڏکڻ لاڙڪاڻي تائين ۽ شڪارپور کان اتر شاھپور تائين،سڀ فوجي چوڪيون منھنجي ڪمانڊ ۾ ڏنيون ويون ھيون.
ھن کان سواءِ سر چارلس مون ملٽري ڪميشن جو پريذيڊنٽ بہ مقرر ڪيو ھو. جيڪو مجرم فوجين تي مقدما ھلائيندو ھو. جڏھن ”ڪلڪتھ رويو“ پنھنجي 1850ع واري شماري ۾ لکيو ھو تھ، ميجر جئجن کي سرحد جي ڪمانڊ سونپي وئي آھي جيڪا خبر غلط آھي (پر مٿي ڏنل سال 1850ع نہ پر 1845ع ھجڻ گھرجي. مترجم) حقيقت اھا آھي تہ ميجر جئڪب کي سرحد جي اھا ڪمانڊ 1846ع کان ڏني وئي انھيءَ زماني ڌارا بنديلکنڊ ليجن سنڌ ڇڏي چڪو ھو.
نوٽ: افغانستان جي جنگي مھم تان موٽي آيل فوجين جڏھن اھا اڀڪپري ٽڪري ڏٺي جنھن تي ويھي بلوچن 13 ريجيمينٽ جي رضاڪارن کي قتل ڪيو ھو تہ کانئن تعجب کان دانھن نڪري وئي ھئي ۽ چوڻ لڳا ھئا تہ ھنن پنھنجي ساري زندگيءَ ۾ اھڙي ڏکي ٽڪري ڪانہ ڏٺي آھي. ان ٽڪريءَ تي وڃڻ لاءِ ھڪ اھڙو ٻيو پيچرو جنھن سان فقط ھڪ ماڻھوءَ جي چڙھڻ جيتري جڳھھ ھئي. سمجھھ ائين اچي رھيو ھو تہ مٿي آرام سان پھچي وڃبو ۽ دشمن ڪجهہ بہ ڪري ڪونہ سگھندو. مٿي فقط ڏھن ماڻھن جي بيھڻ جيتري جڳھھ ڇڏيل ھئي. باقي ٻي جاءِ ارھھ جيڏي ڀت ٺاھي بلوچن والاري ڇڏي ھئي جتي ھڪ سو ماڻھن جيتري جاءِ ھئي. پٺيون پاسو کليل ھو. ھن پاسي کان ھنن لاءِ ھر قسم جي مدد پھچي رھي ھئي. اھڙو رستو ھن ٽڪنڊيءَ ٽڪريءَ جي تري تائين وڃي رھيو ھو، جتي ھڪ گھارو ھو جتان تفنگ جو فائر بي اثر ثابت ٿي رھيو ھو. تنھن ڪري مٿي چڙھي بلوچن تي حملي ڪرڻ واري فوج جو ڪوبہ تحفظ ٿي ڪونہ ٿي سگھيو. بلوچ اھڙي صورتحال کان چڱي ريت واقف ھئا. اھي ڏسي رھيا ھئا تہ ٿورا رضاڪار ٻيءَ فوج کان جدا ٿي جابلو بُھري مان گذري، ھڪ ھڪ ٿي مٿي ٽڪريءَ تي چڙھي رھيا ھئا. بلوچن ھنن کي آرام سان مٿي چڙھڻ ڏنو ۽ ارھھ جيڏي ڀت ڀرسان سامھون گڏ ٿيڻ لڳا ۽ اتي اچي بيٺا جنھن جاءِ تي اچي بيھڻ جي بلوچن کي توقع ھئي. پر ھو کين پنھنجي بندوقن جو سولو کاڄ بڻائي ڪونہ سگھيا ھئا. ڇاڪاڻ تہ جي يورپي ويڙھھ جا ڇتا ھئا. ھنن مڙسي ڪري بلوچن جا ايترا ماڻھو قتل ڪري ڇڏيا، جيتري بلوچن کي توقع ئي ڪانہ ھئي. ان کان پوءِ مس وڃي بلوچ رضاڪارن مٿان غلبو حاصل ڪري سگھيا ھئا.
پائيپڪلي اسڪول جا معزز ماڻھو اھو ضرور پڇندا تہ فلئڪ واري فوجي حصي کي مکيھ فوج کان الڳ ڪري ڇو ڇڏيو ويو ھو ۽ ساري فوج ڳنڍي رکڻ وارا حصا ڪھڙيءَ جاءِ تي موجود ھئا. مان انھن دوستن کي فقط ھي گذارش ڪندس تہ اوھان تروڪي ڪانہ ڏٺي آھي، جيڪڏھن ڏسو ھا تہ اھڙا سوال ھرگز ڪونہ ڪريو ھا. ھي اھڙو مخصوص قسم جو علائقو آھي، جتي فوج جو ھڪ حصو ٻئي کان پري رھي ڪونہ سگھندو ۽ پر رابطو بہ قائم ڪري ڪونہ سگھبو آھي. مان ھڪ فوجي عملدار کي ڏٺو ھو جيڪو ڏاڍو بھادر ھو. دشمن جي بندوقن جي گولين جي منھن ۾ ساڻن مقابلو ڪندو رھيو ۽ ان اڀڪپريءَ ٽڪريءَ جي ڪناري سان ھميشه لاءِ ننڊ ۾ سمھي پيو. پر ٻئي طرف اھڙا بھادر فوجي ھئا جيڪي ساڻس مدد ڪرڻ جا خواھشمند ھئا، پر ھو ائين ڪري ڪونہ سگھيا ھئا. مان اھڙا فوجي بہ ڏٺا جن جا پير ٻن جبلن جي سوڙھي وٿيءَ ۾ ڦاسي پيا. پيرن کي ٻاھر ڪڍڻ لاءِ وڏا وس ڪيا ويائون، پر نہ نڪري سگھيا. نيٺ کين بوٽن جي قرباني ڏيڻي پيئي تڏھن مس وڃي سندن جان ڇٽي. توھان چوندا تہ انھيءَ جو مطلب ڇا ويجھڙائي بہ ھئي، پر رابطو ڪونہ ھو. انھن کي منھنجو جواب اھو آھي تہ مھرباني ڪري پاڻ وڃي تروڪي ڏسي اچو.
پھرين پنجاب جنگ 1846ع ۾ لڳي ھئي، پر جيڪڏھن سر چارلس جي منصوبي مطابق عمل ڪيو وڃي ھا تہ ٻي جنگ لڳڻ جو امڪان ئي ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ ان جنگ جي ڪاميابي ديرپا ثابت ٿئي ھا. اھڙو ذڪر ڪرڻ ضروري آھي تہ ديري غازي خان تي حملي جي ڪمانڊ سر چارلس کي سونپي وڃي ھا. ان محاذ جي ڪاميابيءَ کان پوءِ کيس ملتان تي حملي جو اختيار ڏنو وڃي ھا ۽ 1846ع واري اھا فوجي پنجاب لاءِ ائين ڪافي ھئي، جيئن مياڻيءَ ۽ حيدرآباد واري جنگ ۾ سنڌ لاءِ ڪافي ھئي.