باب ٻارھون: سک – انگريز جنگ لاءِ تياري
جيڪڏھن ھندستان سرڪار جي اختيار ڪيل حڪمت عملي سر چارلس کي سندس خيالن تي عمل ڪرڻ جي اجازت ڏئي ھا تہ سنڌ جي فوج ھن کان ٽي مھينا اڳ، جنگي سرگرمين لاءِ تيار ھجي ھا. ان کان سواءِ حيدرآباد کان اڳتي نڪري حڪم ملڻ تي وڃي روھڙيءَ ۾ منزل ڪري ھا ۽ بعد ۾ ملتان جي سرحد اندر داخل ٿي وڃي ھا. اھو ڪم اھڙيءَ تہ رازداريءَ سان ڪيو وڃي ھا جو سکن جي فرشتن کي بہ خبر ڪانہ پوي ھا. پر کيس جنگ لاءِ فوجي پيش قدمي ڪرڻ، ڪنھن فوجي ضرورت واري شيءِ اٺن جي خريداري کان منع ڪئي وئي ھئي. پر جڏھن کيس جنگ جو حڪم مليو تہ وٽس فقط ارڙھن سون تي مشتمل اٺن جو قافلو ھو، جيڪو فوجي سامان کڻڻ لاءِ مخصوص ھو جنھن سان گڏ فقط ٽي ھزار فوجي گڏ ھئا. ان وقت سر چارلس کي پنجاھھ ھزارن اٺن جي ضرورت ھئي. تنھن ڪري ھن پنھنجا ڪيترائي ماڻھو اٺن جي خريداري لاءِ ڊوڙايا، پر جوکين جي ڄام ھن مھم کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي تہ جيئن اٺ خريد نہ ٿي سگھن. جڏھن اھا خبر سر چارلس کي پئي تہ ھن تيز رفتاري سان وڌي کيس پنھنجي وچ قبيلي مان گرفتار ڪيو. ڇاڪاڻ تہ کيس ھن جنگي مھم لاءِ بندوبست ڪرڻو ھو. ھن جاکوڙ ڪري ٻارھن ھزار اٺ ھٿ ڪري ورتا ھئا. بعد ۾ ھن مسلح فوج ۽ توبن کي سنڌوءَ وسيلي مٿي روانو ڪيو. اھڙيءَ ريت ھيءَ فوج گورنر جنرل جي حڪم پھچڻ کان پوءِ ٻن ڏينھن اندر ھڪ سو ميل سفر ڪري چڪي ھئي.
ان کان پوءِ ممبئي کان ايندڙ فوج اچي ساڻس ملي ھئي جنھن سان گڏ اختيار جا حڪم ۽ بي حساب وسيلا ساڻ ھئا. فوج جو ھر شعبو ماکيءَ جي مک جيان رات ڏينھن ڪم ۾ جتل رھندو ھو. سفر رات جو جاري رھندو ھو. جنھن دوران ڏاڍي خاموشي اختيار ڪئي ويندي ھئي. قلعن کي ڊاھڻ جي مقصد لاءِ توبن سان گڏ اھڙي فني ڪم بابت لاڳاپيل ٻي فوج بہ ھئي جنھن جو تعلق قلعي تي گھيري ڪرڻ سان ھو. ھيءُ فوجي حصو ٻٽيھن توبن تي مشمل ھو ۽ ھر ھڪ توب لاءِ ھڪ ھزار گولا مخصوص ھئا. ان توبخاني سان لاڳاپيل انجنيئر ڪئپٽن پيٽ(Peat) جي اڳواڻيءَ ۾ ڪم ڪري رھيا ھئا. جيڪو ڏاڍو ھوشيار فوجي عملدار ھو. ھن نھايت منتظم طريقي سان توبن جو ھڪ پارڪ بنائي ورتو ھو، جنھن ۾ ھو توب کي مناسب وٿيءَ تي رکيو ويو ھو. جنھن سان گڏ ضروري سامان ۽ عملو بہ رکيو ويو ھو. جنھن لاءِ چيو وڃي ٿو تہ اھو ھڪ بي مثال نمونو ھو جيڪو مڪمل ھو ۽ جنگ سان لاڳاپيل ھو. ھر چيز جو بندوبست ٿيل ھو. ھي سامان وڏيءَ ھڻ ھڻان کان پوءِ مس ھٿ ڪيو ويو ھو. سر چارلس کي چيو ويو ھو تہ توبخاني جي ھر کوٽ جو پورائو ڪري. خرچ سنڌ جي وسيلن مان ٿي رھيو ھو. رسدگاھھ وٽ ٻن ميھنن جو کاڌو پيتو موجود ھو. ميڊيڪل واري شعبي کي بہ ھر شيءِ ڏني وئي ھئي. ممبئي واري امدادي فوج سامونڊي ڪناري سان اڳتي وڌڻي ھئي. ان فوج ۽ ساري سامان کي مختلف بندرن تان کنيو ويو ھو. اھڙيءَ ريت ھن پيش قدميءَ ۾ ٽيھھ ھزار ماڻھو شامل ھئا، جن جو سامونڊي سفر پنجن سون کان اٺ سول ميل ھو. ان کان پوءِ خشڪي جو چار سو ميل سفر ھو. ھي ساري فوج حڪم ملڻ کان ٻائيتاليھھ ڏينھن پوءِ اچي روھڙيءَ ۾ گڏ ٿي ھئي.
اھڙيءَ ريت تاريخ 6 فيبروري تي روھڙي ۾ پنجاھھ ھزار ماڻھو اچي گڏ ٿيا ھئا. جنھن ۾ رسدگاھھ جا ماڻھو بہ شامل ھئا. ساڳي ريت فوج جو ھر شعبو منظم ۽ مڪمل ھو. توبخاني ۾ اسي توبون ھيون جن سان گولا بارود بہ بيشمار ھو. سنڌوءَ ۾ آگبوٽن جو ھڪ وڏو آرماڙ بيٺو ھو جن تي ٽن جي کاڌي پيتي جو سامان لڏيل ھو ان کان سواءِ انھن آگبوٽن تي درياھہ مٿان ٻيڙين جي پل ٺاھڻ جو ھر سامان موجود ھو. جنھن وسيلي ھڪ سؤ گز ماپ جيتري پل تيار ڪرڻ ممڪن ھو. فوجي عملدارن جو ھڪ وڏو تعداد ھو، جيڪو بلند حوصلن سان ڪم ڪري رھيو ھو ۽ جن کي فتح جو پورو يقين ھو. ھر فوجيءَ تي جنگ جو ھڪ جنون سوار ھو. ھن پيش قدميءَ دوران اھي ڄڻ ھواءِ سان بہ وڙھي رھيا ھئا. کين سختيءَ سان روڪيو ويو ھو تہ اھو نعرو نہ ھڻن جيڪو دشمن تي حملي ڪرڻ وقت ھنيو ويندو آھي. پر پوءِ بہ ھر طرف فوجي نظم ضبط قائم ھو.
سنڌ جي آمدني جا وسيلا نھايت ئي محدود ھئا. پر ھو فوجي ڪم جي تيز رفتاريءَ ۾ پنھنجو مثال ھئي. پيش قدميءَ جو حڪم اوچتو مليو ھو، پر ھر شيءِ جو پورائو وقت سر ڪيو ويو ھو. اھو ايتري جلدي ۾ ڪونہ ٿي سگھي ھا، جيڪڏھن سر چارلس فوجي سامان جي کڻڻ لاءِ اٺن جي قافلي جو سرڪاري طور اڳيئي جوڙجڪ نہ ڪري ھا. پر ھن سان گڏ اھو چوڻ بہ غلط ڪونہ ٿيندو تہ جيڪڏھن سر چارلس، بلوچ سردارن خلاف ڪامياب جنگي مھم جي ابتدا نہ ڪري ھا تہ فوج جو مٿي پيش قدمي ڪرڻ ممڪن ڪونہ ھو. ھي اھا فوجي مھم ھئي جنھن خلاف لارڊ رپن بہ سرڪاري طور ڪم ڪري رھيو ھو ۽ جنھن کي ھن غير اھم سمجھي دير ڪرائي ڇڏي ھئي. جيڪڏھن ان فوجي مھم جي اھميت ڏانھن ڌيان نہ ڏنو وڃي ھا تہ سکن خلاف پيش قدمي ڪندڙ فوج جو ھڪ پاسو ۽ دمبالو ريئر محفوظ رھي ڪونہ سگھي ھا ۽ بيشمار دشمن اڳتي وڌڻ کان روڪي بيھي رھن ھا. جڏھن تہ سامھون سک فوج اڳئي موجود ھئي. سمجھڻ ائين کپي تہ اھا سنڌ جي بچاءَ واري جنگ ھئي جيڪا ھتي اسان کي ھاڻي ڪم ڏئي رھي ھئي ۽ ھن ڳنڀير وايو منڊل ۾ سنڌ جي تحفظ لاءِ پنج ھزار فوج پوئتي ڇڏي وئي ھئي.
ھن ساري فوجي مھم ۾ ڪراچي اھم ڪردار ادا ڪري رھي ھئي ۽ ھن مھم جي ڪنجي بہ ھي شھر ھو. اھڙي ريت ھن شھر جي بچاءَ لاءِ ٽي ھزار فوج ڇھھ فيلڊ پيسز ۽ پندرھن وڏيون توبون رکيون ويون ھيون.
اھڙيءَ ريت حيدرآباد جي قلعي ۽ خندقن واري فوجي ڪئمپ وٽ ڇھھ ٽوئلو پائونڊرس ھڪ ريجمينٽ فوج ۽ اٺ سو پولس وارا رکيا ويا ھئا. جن لاءِ ٽن مھينن جو کاڌو پيتو رکيو ويو ھو.
گولا بارود ۽ ٻيو فوجي سامان ڪوٽڙي وٽ سنڌوءَ ۾ بيٺل آگبوٽن تي رکيو ويو ھو. ھتي ھڪ جدا قلعو ھو. جتي ٻہ توبون، نيوي جا ھڪ سو فوجي ھئا ،جن سان ھٿياربند مزدور ۽ ڪجهہ پوليس وارا بہ شامل ھئا. ھي ھڪ مختصر فوج ھئي جيڪا ھڪ وسيع علائقي جي نظرداري لاءِ رکي وئي ھئي. تنھن ڪري ڪڇ مان فوج آڻي سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جي سرحد وٽ ونگا بازار ۾ ترسائي وئي آھي. اھڙيءَ ريت ڪجهہ فوج ڏيسا کان گھرائي عمرڪوٽ ۾ رکي وئي آھي. پر ميرپورخاص ۽ ٽنڊو الھيار لاءِ پوليس موجود آھي، ساڳيءَ ريت سيوھڻ ۽ لاڙڪاڻي کي ڏيھي پوليس جي حوالي ڪيو ويو آھي. ان کان سواءِ پنج ھزار ريگيولر فوج کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو آھي.
اھڙيءَ ريت شاھپور، خانڳڙھھ، سکر، شڪارپور ۽ بکر تي نظرداري ڪرڻ لاءِ ريگيولر گھوڙيسوارن جون ريجمينٽون رکيون ويون ھيون. ان سان گڏ ڪجهہ پيادل فوج ۽ ڇھھ فيلڊ پيسز کي خبردار ٿي بيھڻ جو حڪم ڪيو ويو ھو پر سکر ۾ ڳورين توبن جو ڪجهہ تعداد مقرر ڪيو ويو ھو. ھنن سڀني ماڳن جي مدد لاءِ اتر واري پوليس بہ موڪلي وئي ھئي. جيڪا ھاڻي فوج جيان ھڪ ويڙھو طاقت بڻجي وئي ھئي. اتر واري ھن پوليس جا حوصلا ايڏا بلند ھئا جو الف خان پنھنجي ڇھن ماڻھن سان گڏجي، ان سک ٽولي جي ڪڍ ڪاھي پيو ھو، جيڪي ڌاڙي ھڻڻ جي نيت سان سنڌ جي حد اندر ھليا آيا ھئا. کيس جنرل چارلس جي حڪم جي خبر ڪانہ ھئي. جنھن ۾ سکن جي ملڪي حدن ۾ پٽي وڃڻ کان منع ڪيل ھئي. پر ھي ماڻھو پنھنجي ڇھن ساٿين سان انھن ڌاڙيلن جي ڪڍ لڳي پيو ۽ سکن جي ملڪي حدن کان ويھھ ميل اندر ھليو ويو ھو.
ھن جنگ دوران سنڌ کي ايتريءَ ٿوريءَ فوج جي سھاري ڇڏي ڏيڻ، انھن ماڻھن طرفان سر چارلس تي ھنيل الزامن جو کليو جواب ھو تہ سنڌ اندر مڪمل امن امان قائم ٿي چڪو آھي. ڪڇيءَ واري جابلو علائقي خلاف جنگي مھم دوران بلوچ خان جو ڪردار اڻ ڌريو رھيو ھو. جيڪو لھڙيءَ جو ھڪ بلوچ سردار ھو. ھن ماڻھوءَ ھاڻي آڇ ڪئي آھي تہ ھو پنھنجي ھڪ سؤ گھوڙيسوارن سان انگريز فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ چاھي ٿو. خان محمد بہ ساڳي قسم جي آڇ ڪئي آھي تہ ھو پنھنجي خرچ تي انگريز فوج ۾ شامل ٿيڻ چاھي ٿو. ھن وڌيڪ اھو بہ چيو ھو تہ نالي ماتر پگھار تي پنھنجا پنج ھزار ھاري ڏيڻ لاءِ تيار آھي. ھي خان محمد (ٽالپر) سنڌ جو ھڪ طاقتور سردار آھي. جيڪو شير محمد (ٽالپر) جو ڀائٽيو آھي. ھي ماڻھو شير محمد جي شڪست تائين ساڻس ٻانھن ٻيلي رھيو ھو. اھا شڪست کيس جئڪب ڏني ھئي. ھي ٽالپر سردار انھن ماڻھن سان سھائتا ۽ ساٿ ڏيڻ لاءِ تيار آھي، جن ھن جي ويجھن مائٽن کي جنگين ۾ شڪستون ڏنيون ھيون. ھن ماڻھو جو رويو بہ مختلف ٿي ويو آھي، جنھن پنھنجي ماڻھن کي فوج نہ پر ھارري سڏبو آھي. سر چارلس کيس جواب بہ کليو ڏنو ھو تہ ھن ماڻھوءَ اھڙي آڇ ڪري دنيا کي ٻڌايو آھي تہ ھو انگريز سرڪار سان راضي ٿي ويو آھي. جنھن مان سمجھڻ کپي تہ سنڌي ماڻھو انگريزن جا وفادار دوست بڻجي ويا آھن. بلوچ ۽ بھاولپوري ھن جھونڙي جنرل جا دشمن بہ ھئا. بھاولپور جو نواب سمجھي رھيو ھو تہ جيڪڏھن انگريز فوج سندس علائقي مان گذري مٿي وئي تہ کيس شڪ آھي تہ کانئس سندس ملڪ کسيو ويندو. تنھن ڪري امڪان آھي تہ ھو ڳجهہ ڳوھہ ۾ انگريزن جو دشمن ٿي ويندو. خان محمد ٽالپر کي بہ ھڪ کليل جواب ملي ويو ھو. تنھن ڪري اھو معاملو اتي ئي ختم ٿي ويو. سر چارلس جي اختيار ڪيل حڪمت عملي ڳجھي ھئي جنھن مان ڀائنجي رھيو ھو تہ ھو ھر حالت ۾ امن امان قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھيو آھي ۽ ھن بلوچ نسل جي جنگجو خصلت کي اڀار ڏيڻ ڪونہ ٿي چاھيو. خان محمد، شير محمد جو ڀائٽيو ھو، جنھن جو تعلق حڪمران گھراڻي سان ھو. پاڻ بہ طاقتور ۽ بلند حوصلن جو مالڪ ھو، جنھن ڪنھن خوف جي احساس ڪري وفاداريءَ جي خواھش ڏيکاري ھئي. اھو امڪاني خوف انھيءَ ڪري پيدا ٿيو ھو ڇاڪاڻ تہ بيشمار انگريز فوج گڏ ٿي وئي ھئي. اھڙي خوف جو پيدا ٿيڻ، ھڪ فطري ڳالھہ ھئي. تنھن ڪري سر چارلس کي پڪ ٿي وئي ھئي تہ سنڌ ۾ ڪنھن بغاوت جو امڪان ڪونہ آھي. جنھن ڪري ھو اندر جي آٿت سان مٿي ويندڙ فوج ۽ فوجي سرگرمين بابت سوچي ويچاري رھيو ھو. پر قلات ۽ افغانستان سندس پاڙيسري مخالف ملڪ ھئا. جن سان سندس رويو بہ ھڪ مدبر جھڙو ھو.
جنگ جي ماحول کي محسوس ڪندي قلات جي سردارن پئسن جي مطالبو ڪيو ھو تہ جيئن جو افغانن کي اڳتي وڌڻ کان روڪي سگھن. ھنن وڌيڪ اھو بہ ٻڌايو ھو تہ جڏھن جنرل چارلس پنجاب جي حدن ۾ داخل ٿيندو تہ افغانستان جون فوجون قلات جي حدن اندر داخل ٿي وينديون. ان کان سواءِ کين سنڌ ڏانھن وڌڻ کان بہ روڪي ڪونہ سگھبو. ھنن سمجھائيندي چيو ھو تہ ان پئسي سان نہ رڳو افغانن کي اڳتي وڌڻ کان روڪي سگھبو. پر پنجاب تي حملي دوران انگريزن جو ساٿ بہ ڏئي سگھبو. ڏٺو وڃي تہ قلات جي ھن مطالبي ۾ بہ خوف جو ھڪ تاثر لڪل ھو ڇاڪاڻ تہ کيس پنجاب جي فتح کان پوءِ واري ڀو بيھڻ ڪونہ ٿي ڏنو. ان ڪري سر چارلس کين کليو جواب ڏنو ھو تہ ”مان ھڪ رپيو بہ ڪونہ ڏيندس. پنجاب تي حملي دوران ڪنھن جي مدد جو طلبگار ڪونہ آھيان. جيڪڏھن افغان فوج اڳتي وڌڻ جي جرئت ڪئي تہ انگلينڊ جي فوج، ڪابل تي حملو ڪندي ۽ اھا ھميشه لاءِ اتي ويھي رھندي. جيڪڏھن افغانستان قلات تي ڪاھي آيو تہ شاھپور ۽ حيدرآباد واري فوج وھلو ئي پھچي سندس واھر ڪندي.“ سندس اھڙي جواب ڪري قلات ۽ افغانستان جي سردارن کي ڄڻ مرچ لڳي ويا ھئا. افغانن قلات تي حملي ڪرڻ بدران ھيءَ آڇ موڪلي ھئي تہ اھو ملڪ پنجاب تي حملي ڪرڻ دوران ساڻس گڏ ھلي سگھي ٿو. سر چارلس سندس اھڙي آڇ جا ٿورا مڃيا ھئا، پر ڪنھن بہ قسم جي مدد قبول ڪانہ ڪئي ھئائين. ڇاڪاڻ تہ کيس خوف ھو تہ پٺاڻ فوج مال غنيمت لاءِ صفا چري ٿي پوندي. جيڪڏھن فتح ٿي تہ ڏچو بڻجي ويندا ۽ جيڪڏھن شڪست ملي تہ مدد لاءِ آيل ھيءَ فوج ڦري دشمن ٿي پوندي ۽ اسان کي ڦري لٽي فنا ڪري ڇڏيندي. تنھن ڪري افغان تہ دوست چڱو نہ دشمن چڱو يعني سندن دوستي بہ دشمنيءَ کان گھٽ ڪانہ آھي. انھيءَ زماني ۾ سر چارلس جي خواھش ھئي، تہ افغانستان ۽ بلوچستان جو اڌ پنجاب سان شامل ڪيو وڃي.
ساڳئي زماني ۾ علي مراد جي بہ ڪوشش ھئي تہ ھو اھو علائقو حاصل ڪري، جيڪو راجا رنجيت سنگھھ کانئس فتح ڪري ورتو ھو. سندس اھو مطالبو ھن شرط سان قبول ڪيو ويو ھو تہ ھو پنھنجي فوج وٺي سنڌوءَ جي ساڄي پاسي مٿي ھلندو ۽ جيڪڏھن مٺڻ ڪوٽ انگريزن فتح ڪري ورتو تہ ان قلعي اندر پنھجي فوج رھائيندو. اھڙي قسم جا ڪجهہ شرط ھيٺ بيان ڪجن ٿا:
1) علي مراد انھن بندوق بردار ٽولين کي ختم ڪري ڇڏيندو جيڪي سنڌوءَ جي سماجي ڪناري سان آزاد بڻيل آھن ۽ جن رابطي کي ڪٽي ڇڏيو آھي.
2) انگريزي فوج کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو جنھن جو ھڪ حصو سنڌوءَ جي ھڪ ڪڙ سان ۽ ٻيو حصو ٻيءَ ڪڙ سان ھوندو. ھن فوج جي عظمت جا افواھھ ايشيائي طريقي جيان چوڏس پکيڙيا ويندا، جيڪي قسطنطنيھ تائين وڃي پھچندا.
3) مٺڻ ڪوٽ اتحادي فوج مان ھڪ نہ ھڪ جي حوالي ڪيو ويندو، جنھن جي جنگ جي ميدان ۾ موجود ھجڻ جي ضرورت ڪانہ ھوندي. اھڙيءَ ريت روھڙيءَ ۽ مٺڻ ڪوٽ جي وچ ۾ جنگي سرگرميون گھٽ ۾ گھٽ رکيون وينديون.
4) جيڪڏھن سمجھيو ويو تہ مير علي مراد غدار آھي (جنھن جو امڪان گھٽ آھي) تہ بہ ھو ايڏو وڏو نقصان پھچائي ڪونہ سگھندو،ڇاڪاڻ تہ سنڌوءَ جي کاٻيءَ ڪڙ سان انگريزن جي فوج پيش قدمي ڪرڻ ۾ مصروف ھوندي. جڏھن تہ وھڪري ۾ آگبوٽ ھاڪاريندا، جن تي انگريزي فوج سوار ھوندي. جڏھن تہ مٺڻ ڪوٽ تي حقيقي قبضو ڪئپٽن مئليٽ ۽ مسٽر ڪرلنگ جو ھوندو. ھنن انگريز عملدارن جو علي مراد جي پگھاردار پٺاڻ فوج تي وڏو اثر آھي، جيڪي ھنن کي وڏين پگھارن ڏيڻ جي آسري تي علي مراد جي نوڪري مان کسڪائي ڪڍي ايندا.
سر چارلس جو جنگي سرگرمين تي مشتمل ھي منصوبو مستقبل بينيءَ ۽ تدبر سان جوڙيو ويو ھو. ھي انگريزن خلاف سک مزاحمت واسطي پھريون ۽ نھايت اھم ماڳ ھو. جنھن جي قلعي جي مرمت لاءِ سک ڏاڍا مصروف ھئا. ان کان سواءِ ڀرپاسي جي اھم ماڳن جي بہ مرمت ڪري رھيا ھئا. ھي اھڙو اھم ماڳ ھو، جتي سنڌوءَ سان ٻين درياھن جو پاڻي اچي سنگم ڪندو ھو. تنھن ڪري سک حڪمران سنڌ جي طرف کان ايندڙ فوج کي مھاڏي ڏيڻ لاءِ ھتي پنھنجي فوج جو وڏو تعداد رھايو ھو. ھن ماڳ کان پوءِ شجاع آباد ۽ ملتان جا قلعا ھئا. تنھن ڪري فوج کي ٻن ڪالمن ۾ ورھائي تيز رفتاريءَ سان مٺڻ ڪوٽ ڏانھن وڌڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. منصوبو اھو ھو تہ ٻيڙين وسيلي پل ٺاھي اتان اڪرندي ئي اسي توبن جي گولاباري سان سندس مزاحمتي قوت کي ڊانون ڊول ڪري ڇڏيو. جنرل چارلس سمجھي رھيو ھو تہ اھو ڄڻ مڇر کي وڏاڻ (وڏي ھٿوڙي) سان مارڻ برابر آھي، پر کيس خبر ھئي تہ قلعي جي پٿر جي ديوارن پٺيان خطرناڪ سک ويڙھاڪ موجود ھئا. سندس منصوبو ھو تہ مٺڻ ڪوٽ تي اوچتو ۽ زبردست حملي شجاع آباد ۽ ملتان تي ڌاڪ ۽ دھشت ڄمائي سگھبي. اھڙيءَ طرح انگريزي فوج سنڌوءَ جي ٻنھي ڪنارن سان اڳتي وڌي رھي ھئي. جنھن جي وچ تان آگبوٽن جو آرماڙ ھو، ڇاڪاڻ تہ ڪشمور ٽپڻ کان پوءِ سنڌوءَ جو ساڄو ڪنارو مزارين جي قبضي ۾ ھو، جيڪي انگريز دشمن ھئا. ان ڪري انگريزن جي ڪجهہ فوج انھيءَ ڪناري سان بہ پيش قدمي ڪري رھي ھئي. اھڙيءَ ريت اڳتي وڌڻ واري فوج ٻئي حصا اچي مٺڻ ڪوٽ وٽ پاڻ ۾ ملڻا ھئا. فوج کي ٻن حصن ۾ ورھائي درياھہ جي ٻنھي پاسن کان اڳتي وڌڻ ڪري تيز رفتاري اچي وئي ھئي. پر ھن مان ٻيو فائدو بہ ٿيو ھو. ڇاڪاڻ تہ ائين ڪرڻ سان ساڄي ڪناري سان رھندڙ مزارين تي بہ ڌاڪ ويھارڻي ھئي.
علي مراد پنھنجي فوج سان اڳتي وڌي رھيو ھو. سر چارلس جي خواھش ھئي تہ سندس فوج کي مٺڻ ڪوٽ ۾ نہ رھايو وڃي، جنھن جي سامھون اولھہ پاسي ڊيرا اسماعيل کان جو سکيو ستابو شھر موجود ھو. کيس خوف ھو تہ علي مراد ان خوبصورت شھر کي ڦري لٽي منزلون ڪري وڃي اتي پھچندو. تنھن ڪري کيس بيھڻ جو حڪم ڪيو ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ ان شھر کي ڦرلٽ کان بچائڻ لاءِ علي مراد جي فوج جو رخ تبديل ڪرڻو ھو، پر انھيءَ تبديليءَ سان ساري فوج ستلج جي ساڄي ڪناري گھڻو ڪري پري نڪري وڃڻ جو امڪان ھو. پر ساڳئي وقت فوج کي کاٻو ڪنارو ڏياري اوچ وٽ پھچڻو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھن ماڳ کي انگريز لشڪر جي فوجي سامان لاءِ ڊيپو بڻائڻو ھو. انھيءَ مقصد کي دل ۾ رکي ھتي ھڪ قلعو بہ تعمير ڪرڻو ھو ۽ اتان درياھہ کي پار ڪرڻو ھو. جيڪڏھن علي مراد جي فوج جو رخ سولائي تبديل ٿيڻ ممڪن ٿيو تہ اھو مقصد بہ سولائيءَ سان پورو ٿيڻو ھو. پر سر چارلس جنگ جي اھم اصولن جي سختيءَ سان پابندي ڪندو ھو ۽ دشمن کي ڪڏھن بہ ڪمزور ڪونہ سمجھندو ھو. تنھن ڪري ھو پنھنجي ساري فوجي طاقت ڪتب آڻڻ جو حامي ھو. ان اصول کي آڏو رکي ھن گھيري ڪرڻ وارين توبن کي آڻي ڪناري سان بيھاريو ھو. جنھن سان فيلڊ آرٽيلري بہ گڏ ھئي. ان کان سواءِ ھن ٻيون توبون بہ آگبوٽن تان لھرائي ننڍين ٻيڙين ۾ رکرايون ھيون تہ جيئن گولاباريءَ ۾ ھڪ نظام قائم ڪري سگھجي. ٻيڙين واري پل تيار ٿيڻ کانپوءِ ان جا ٻنھي پاسن وارا منھن ماپ ۾ ٻيڻا ڪرايا ويا ھئا، جن جي ڀرسان ھٿياربند آگبوٽ بيھاريا ويا ھئا. ھن پل جي حفاظت لاءِ بھاولپور جي فوج کي بيھاريو ويو ھو. ان کان پوءِ ھن پنھنجيءَ فوج کي شجاع آباد ۽ ملتان ڏانھن وڌڻ جو حڪم ڪيو.
ھن سان گڏ چوونجاھھ اھڙيون ميداني توبون ھيون جن جي چونڊ ھن سکن جي شڪست لاءِ ڪئي ھئي. ھنن توبن کي ڇڪڻ وارا گھوڙا ڏاڍا سگھا متارا ھئا. ھن ان فوج جي تيز رفتاري سان سکن کي وائڙو ڪرڻ پئي چاھيو، جنھن وسيلي ھنن جي ڳري توبخاني کي ڏچي ۾ وجھي ناڪام بڻائڻو ھو. ان کانپوءِ تيز رفتار فوجي سرگرمي وسيلي دشمن جي پيادل ۽ گھوڙيسوار فوج جي صفن کي ھيٺ مٿي ڪرڻو ھو. ان سان گڏ پنھنجي فوجي ترتيب کي بہ قائم رکڻ ھو. ان ڪري سندس ارادو گھڻو اڳتي وڌي وڃڻ جو ھو پر فوجي ترڪيب کي بہ قائم رکڻو ھو. ھي جنگي چال جو ماھر ھو. ھن ڪوشش ڪئي ھئي تہ ديري اسماعيل خان ۽ ديري غازي خان تائين سنڌوءَ جي ٻنھي ڪنارن سان موجود ماڻھن کي سک حڪومت جو دشمن بڻايو وڃي. پر جيڪڏھن کيس ھن جنگ جي تياريءَ جي موڪل ٿڌي رت ۾ ملي وڃي ھا تہ دنيا ڏسي وٺي ھا تہ ھو دنيا کي اھو ڏيکاري سگھي ھا تہ جنگ ڪھڙي طريقي سان وڙھبي آھي ۽ سوبران جي جنگي محاذ کان گھڻو اڳ پنھنجي پنجاھھ ھزار فوج سان وڃي لاھور مٿان ڪڙڪي ھا. ائين ڪرڻ سان ملتان جي گھيري کي ڇڏي ڏنو وڃي ھا، جيڪو پنجاب جو ٻيو جنگي محاذ ھو ۽ ٻين محاذن تي جنگ ڪرڻ کان بہ بچي وڃجي ھا. پر تقدير ۾ ائين ئي لکيل ھو.
جڏھن سنڌ جي انگريز فوج ھڪ جاءِ تي گڏ ٿي رھي ھئي تڏھن اتر ستلج واري علائقي ۾ فيروز شھر وٽ ٻنھي ڌرين وچ ۾ مقابلو ٿي ويو ھو، جيڪو نتيجھ خيز ثابت ڪونہ ٿيو ھو. ستلج جي انھيءَ ڪناري وٽان ٻنھي ڌرين جي طاقت جو مشاھدو ڪيو ويو ھو. جنھن پاسي انگريزن جي فوج بيٺي ھئي انھيءَ مقصد سان تہ اھو پتو لڳايو وڃي تہ ڪھڙي ڌر ڪيتري پاڻيءَ ۾ آھي. انھي زماني ۾ سو ھينري سمٿ کي فوج جو ھڪ مضبوط ڪالم حوالي ڪيو ويو ھو تہ جيئن رابطي واري رستي جي حفاظت ڪري سگھجي، پر لڌيانھ ڀرسان مٿس سکر فوج جي ھڪ حصي حملو ڪيو ھو. اھڙي صورتحال کي ڏسي گورنر جنرل سر چارلس کي بھاولپور ڏانھن وڌڻ جو اوچتو حڪم ڪيو ھو. کيس اھو بہ چيو ويو ھو تہ ھو اتان ٿيندو، اتر ستلج جي فوجي ڪئمپ ڏانھن وڌي. اھا فوجي پيش قدمي اھڙي سولي ڪانہ ھئي جنھن لاءِ ڪيترن ڏينھن لاءِ رھبر فوجي دستن جي ضرورت ھئي. تنھن ڪري ڪجهہ وقت ان فوج جي رفتار سست رھي ھا. ھتي بہ اٺ سوار فوج ڏاڍو ڪم آئي جيڪا ٽپال پھچائڻ وارن وھٽن جي رفتار سان اڳتي وڌي رھي ھئي. سر چارلس لاھور واري فوجي ڪئمپ وٽ 3 مارچ تي پھتو ھو. کيس اتي پھچي پتو پيو تہ سوبران واري محاذ تي انگريزن کي فتح نصيب ٿي آھي ۽ ٺاھھ جو ھڪ معاھدو تيار ٿي رھيو آھي ۽ ھن جيڪا وڏي جاکوڙ ۽ تيز رفتاريءَ سان پيش قدمي ڪئي سا بيڪار ثابت ٿي ھئي. جنھن سندس ذھن ۽ جسم تي خراب اثر ڪيو ھو. ڇاڪاڻ تہ فوجي سفر جا ڪشٽ ڪشالا پاڻيءَ ولوڙ ثابت ٿيا ھئا. کانئس شھرت، عزت ۽ فوج جي ھڪ آزاد ڪمانڊر واري حيثيت ھڪدم ۽ اوچتو کيس وئي ھئي. اھي سڀ ڳالھيون سندس بلند حوصلن جي بلڪل خلاف ھيون. ھن کي محسوس ٿيو ھو تہ جڏھن پنجاب چؤ کنڀو ٻڌو انگلينڊ جي پيرن ۾ پيل ھو تہ ان وقت ھن کي پنھنجي جوڙيل جنگي منصوبي مطابق وڙھڻ جو موقعو ڏنو وڃي ھا تہ مکيھ فوج کي جنگ ڪرڻ جي ضرورت ئي ڪانہ پوي ھا. ٻنھي ڌرين وچ ۾ ٿيل معاھدو ايندڙ جنگ جي تيارين ڪرڻ لاءِ ڪيو ويو ھو. جنھن کانپوءِ ھڪ مڪمل فتح جي مقصد لاءِ آخري جنگ وڙھڻي ھئي. گورنر جنرل ملڻ وقت ھن جي وڏي عزت ڪئي ھئي ۽ مھرباني جو معاھدو ڪيو ھو. ان کان سواءِ عام فوجين ھن کي مان ۽ مرجاتا ڏني ھئي. درٻار دوران پنجاب جي سک حڪمران سر چارلس جي ايتري وڏي عزت ڪئي، ڄڻ اھو ڪشمير جو راجا ھجي. اھڙين ڳالھين ۾ جنرل ڏاڍو خوش نصيب ثابت ٿيو ھو. بلوچ سردار بہ ھن لاءِ چوندا ھئا تہ سر چارلس ٻين عام ماڻھن کان قد ۾ ڏيڍ فوٽ کن وڏو آھي.
ھن لاءِ اھا فوجي پيش قدمي ڏاڍي ھاڃيڪار ثابت ھئي جنھن دوران ھندستان جي سخت گرميءَ ۾ پورا ارڙھن سو ميل لڳاتار سفر ڪيو ھو. ان کان پوءِ کيس واپس ڪراچيءَ پھچڻو ھو، جتي ھو اپريل ۾ پھتو ھو. ان وقت سندس صحت نھايت ڪري پئي ھئي.
ھي لاھور ۾ ئي ھو تہ کيس موسم جي شدت ۽ پيش قدميءَ جي تڪليفن جو احساس ٿي ويو ھو. ھن کي اھو بہ معلوم ٿي چڪو ھو تہ فوج کي بہ گرميءَ جي شدت ڪري گھڻي تڪليف آئي ھئي جو ان بہ پنجاب تي ماتحت فوج جي حيثيت ۾ پيش قدمي ڪئي ھئي ۽ ڏاڍا ڏچا ڏٺا ۽ سٺا ھئا. سندس ڪوشش ھئي تہ مکيھ فوج جي مدد کان سواءِ ھو اڪيلي سر پنجاب کي مڪمل طور فتح ڪري پئي سگھيو. پر کيس ائين ڪرڻ ڪونہ ڏنو ويو ھو. ھي ٺاھھ جي ڳالھين ٻولھين جو حامي تہ ھو، پر جيڪا عام قسم جي حڪمت عملي اختيار ڪئي وئي ھئي، تنھن جي بلڪل خلاف ھو. ھن پنجاب خلاف جنگين شروع ڪرڻ کان اڳ اعلان ڪيو ھو تہ ھندستان اندر برطانيھ جي شھنشاھت اڃا مڪمل ڪانہ ٿي آھي ۽ سنڌوءَ جو اتريون پاسو ان جي راڄ مان اڃان بہ کٽل آھي. پر حالتن ھن جنگ لاءِ مجبور ڪري وڌو آھي. اھڙي ريت پنجاب بہ ڄڻ تہ مطيح ٿي چڪو ھو. سندس مرضي ھئي تہ بنا ڪنھن رتو ڇاڻ جي فتح کي وڌيڪ مستحڪم ڪيو وڃي. سندس چوڻ ھو تہ دليپ سنگھھ حڪمران تہ آھي پر ھٿ جو گڏو آھي ۽ خفتي حڪمران گلاب سنگھھ آھي. اھڙي ريت سک حڪومت جو جوڙجڪ تہ ڪيو ويو آھي، پر ان کان پوءِ بہ جنگ ناگزير آھي. رت جون نديون وھي ھلنديون، وڏو قتل عام ٿيندو پر نتيجو پوءِ بہ ڀروسي جوڳو ڪونہ ھوندو. ان کان ايندڙ ٻن سالن ۾ ملتان، رام نگر، جليانوالا ۽ گجرات ۾ جنگيون لڳيون ۽ سر چارلس جي ڪيل اڳڪٿي سورھن آنا سچي ثابت ٿي ھئي.
اھو بہ يقين سان چئي سگھجي ٿو تہ اھا ھڪ تاريخي معرفت آھي تہ ھن جي منصوبھ بندي مطابق جيڪا فوجي مدد اتر ستلج پھتي ھئي تنھن کي قبول ئي ڪونہ ڪيو ويو ھو. اھو پڻ معلوم ٿيندو تہ سوبران جي فتح کان پوءِ ھن جنگ جو مستقبل اونداھو ھو ۽ ان کي وڏي فائدي واري جنگ ڪوٺيو پئي ويو. پر حقيقت ۾ اھو بدين ۽ بڇڙاين جو ڀريل ڪارنھن جو ڪنو ھو جنھن کي حقيقت جي ڪسوٽي سان جاچي پرکي ڏسڻو پوندو تھ، اھا جنگ عوامي فائدي ۾ آھي بہ يا نھ.
سر چارلس نيپئر پندرھن ھزار منظم فوج وٺي اڳتي وڌيو ھو. سندس اڌما ۽ اتساھھ اجھل ۽ حوصلا بلند ۽ ارادا اٽل ھئا ھن جنگ جي ايڏيءَ وڏيءَ تيارري مان بہ سندس شان ۽ شوڪت بکي ۽ رھيو ھو. جنھن کي اوڙي پاڙي جي قومن بہ سمجھي ورتو ھو. سندس عزت ۽ احترام بہ ان ماڻھو جيترو ڪيو پئي ويو جنھن سان ٽيھھ ھزار فوج ھئي. ھن جي فوجي سرگرمين لاءِ اختيار ڪيل رستو سياسي، فوجي ۽ حقيقي ھو. ڇاڪاڻ تہ سندس فوج مکيھ لشڪر جو اھو پاسو ھو. جڏھن ھو اڳتي وڌيو تہ پنھنجا پير پختا ڪندو آيو آھي. واپس وڃڻ لاءِ رستي ۾ ھن مضبوط قلعا فتح ڪري پنھنجي رابطي جي تسلسل کي يقيني بڻائي ڇڏيو ھو. ھن کان سواءِ ھن مٺڻ ڪوٽ کي تباھہ ڪري ۽ ملتان تي گھيرو ڪري پنھنجي ڌاڪ ڄمائي ڇڏي ھئي. اھڙيءَ ريت سنڌوءَ جي کاٻي پاسي وارن ماڻھن ھن سان ڳجھا رابطا ڪري ورتا ھئا. جن ھٿيار کڻي اتر ستلج ۾ ساڻس گڏجي جنگ ڪرڻ جو واعدو ڪيو ھو ھن جنھن انداز ۽ طريقي سان پنھنجي فوج کي آڻي روھڙي وٽ گڏ ڪيو ھو، تنھن کي ڏسي ملتان جي ديوان جا تہ ڍڍر ڍرا ٿي ويا ھئا. سندس روش ۽ ھلت چلت مان تہ ائين ڀاسجي رھيو ھو تہ انگريز سرڪار جي آڻ مڃي چڪو آھي. اھڙي ريت سکن جي حڪمرانيءَ جو ڏاکڻيون پاسو ڄڻ تہ پنگو ٿي چڪو ھو. ان کان سواءِ اوسي پاسي وارا ٻيا ماڻھو بہ کانئس متاثر ٿي چڪا ۽ ھن جي چوڻ تي جاسوسي ڪرڻ لاءِ تيار ھئا. تنھن ڪري کيس پڪ ٿي وئي ھئي تہ ھو لاھور تائين آرام سان پھچي ويندو ۽ رستي ۾ کيس ڪير بہ روڪي ڪونہ سگھندو، ڇاڪاڻ تہ ھن کان اڳ ملتان جو ديوان بہ جيڪو سکن کي امدادي فوج ڏيندو ھو،سو ھاڻي انھن لاءِ ڪنھن بہ ڪم جو نہ رھيو ھو. سندس چيل لفظ ھن ريت آھن تہ ”جيڪڏھن ڪو ماڻھو جنگ جي فن کان واقف آھي تہ فتح مقدر آھي ۽ سندس اھڙيءَ فوج کي تقدير ۽ تباھہ ڪري سگھي ٿي.“
اھڙيءَ اخلاقي مدد ۽ ھر قسم جي سھائتا کي ڪتب نہ آڻڻ ڪا عقلمنديءَ جي ڳالھہ ڪانہ ھئي. ھن جنرل کي ان ملڪ ۽ اھڙن ماڻھن مان ڏئي ھتي سڏايو ويو ھو، جنھن ملڪ جي کيس ساڃھھ ھئي ۽ ماڻھوءَ بہ کيس چڱيءَ ريت سڃاڻندا ھئا. سندن سڏڻ تہ ان ملڪ ۾ ھليو آيو جنھن کان ھو واقف ڪونہ ھو. نہ وري ھتان جا ماڻھو کانئس واقف ھئا. پر پوءِبھ سر چارلس کي ھڪ فوجي جھونجھار بدران شيطان سمجھيو ويو ھو. جڏھن صورتحال نازڪ ھئي تہ ھن کي واھر ڪرڻ لاءِ سڏيو ويو ھو. ۽ ملڪ بہ ھن لاءِ اوپرو ۽ اڻ سونھون ھو. ان کي سڏائڻ جو آخر مقصد ڇا ھو؟ ڪائونسل ۾ ھڪ ماڻھوءَ جي اضافي ڪرڻ لاءِ، جڏھن تہ ڪائونسل ۾ ميمبرن جي موجودگي ڪا گھٽ بہ ڪانہ ھئي. ليڪن ان ۾ ھڪ نئين جوڙجڪ جي ضرورت ضرور ھئي. پر ھن کان ڪائونسل جو ھر ميمبر ساڙ ۾ پيو سڙندو ۽ پڄرندو ھو. ھو ھندستان سرڪار ۽ ممبئي حڪومت جي پيداواري وسيلن کان بي خبر ھو. کيس جيڪا بہ صلاح ڏيڻي ھوندي ھئي، تڙ تڪڙ ۾ ڏئي وٺندو ھو. پر ڪنھن ڪم جو عملي مظاھرو ڪونہ ڪندو ھو. ان کان سواءِ ھن جي ساري فوج کي جنگي سرگرمين کان ٻاھر رکڻ لاءِ ان کي بھاولپور موڪليو ويو ھو. جتي ان فوج کي پنگلو يا مفلوج ڪري رکيو ويو ھو، جنھن سان ڪنھن بہ قسم جو واسطو ۽ رابطو ڪونہ ڪيو ويو ھو. ان کان سواءِ سڌو رابطي جو ڪم بہ ڪونہ ٿي ورتو ويو. ھن صورتحال ۾ معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ دشمن کي سنڌ تي حملي لاءِ ڄڻ دعوت ڏني وئي ھئي. جنھن جو مکيھ فوج تي ڏاڍو خراب اثر پوي ھا. اھا ڪا اتفاقي ڳالھہ ڪانہ ھئي. بعد ۾ اھڙيءَ حقيقت جو پتو پيو تہ ائين ڪري ھندستان ۽ ممبئي سرڪار سکن ۽ سنڌ تي حملي ڪرڻ جو ڄاڻي ٻجھي موقعو فراھم ڪري رھي ھئي تہ حملي جي ردعمل طور سنڌ تي حملو شروع ڪري ڏئي. پر سوبران جي محاذ کان پوءِ ٺاھھ جي معاھدي طئي ٿيڻ ۾ دير ٿي وئي ھئي. تنھن ڪري سک فوج سنڌ تي حملو ڪري ڪانہ سگھي ھئي. مطلب تہ ھن ساري ڀونا ميل جو مول مقصد اھو ھو تہ ٽئي جنرل پاڻ ۾ ويھي سکن خلاف ننگي جارحيت جو ھڪ منصوبو جوڙي سگھن جنھن جھڙو بي مثال ۽ خطرناڪ منصوبو ڪڏھن ماڻھن ٻڌو ئي ڪونہ ھوندو. نہ ان فوجي مھم تي تنقيد ڪئي وئي، نہ وري سندس تجزيو ئي ڪيو ويو ھو. ھن مان معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ڪنھن ٻئي جنگي منصوبي جي تياري ڪئي ويندي جنھن ۾ رتوڇاڻ گھٽ ھوندي. اھڙي ريت سر چارلس نيپئر ۽ سندس فوج کي جنگي سرگرمين واري ميدان مان تھھ وانگي تاري، ٻاھر ڪڍي ڇڏڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي.
ٻن سالن کان وٺي پنجاب خلاف جنگ ڪرڻ جا سانباھا ٿي رھيا ھئا. گورنر جنرل بہ اھڙي حڪمت عملي اختيار ڪئي ھئي. کوءِ جنگ ٻن جھيڙو، پر جيئن پوءِ تيئن وايو منڊل ويو ٿي ڳنڀير ٿيندو ۽ سمجھيو پئي ويو تہ اھو ڳيڙ ضرور ڳچيءَ ۾ پوندو. تنھن ڪري جھڙي جون ھوريان ھوريان تياريون بہ ھلي رھيون ھيون. يا ائين کڻي چئجي تہ جڏھن تياريون ٿي ويون ھيون تہ اھڙا اڌما ۽ اتساھھ بہ وڌي رھيا ھئا تہ خدا ڪري تہ جنگ لڳي. اھڙن نتيجن کان انڪار ڪرڻ بہ شعوري طور ممڪن ڪونہ ھو. محسوس ائين ٿي رھيو ھو تہ جنگ کان ڪيڏو بہ پاسو ڪيو وڃي ھا، پر جنگ اڻ ٽر ھئي. پر فوج وٽ اھڙا وسيلا موجود ڪونہ ھئا جن کي ڏسي ڏيل کي ڏڍ ملندو آھي، من وڌي ويندو آھي ۽ اڌما ڇينگ چڙھي ويندا آھن. ڪارڻ بہ اھڙا بڻجي رھيا ھئا. جو منڍ کان ئي ائين ڀاسجي رھيو ھو تہ اڳتي ھلي مانڌاڻ ڪو ضرور مچندو. اھو بہ سمجھيو پئي ويو تہ جيڪڏھن فوج سگھاري ھوندي تہ جھيڙي کي مڙسي سان منھن ڏئي سگھبو. وقت بہ جنگ لاءِ تياري ڪرڻ جو اھڃاڻ ڏئي رھيو ھو. ھاڻي باقي ٻن ڌرين وچ ۾ معاھدي لاءِ ڳالھين ھلڻ جو آسرو ھو. جنھن وسيلي جھيڙي جو امڪان ٽري سگھيو ٿي. ھي دور بہ اھڙو ھو جو جنگ جي تيارين سان گڏ امن جون ڪوششون بہ گڏ ھلي رھيون ھيون. جنرلن جي بہ مرضي اھا ھئي تہ ڳالھين بھاني ڪجهہ وقت ملي وڃي جنھن دوران فوجي رابطو بحال ٿي وڃي. ڇاڪاڻ تہ فوج کي سوبران واري محاذ کان وڌيڪ رابطي جي ضرورت ھئي. اھو بہ سوچيو ويو ھو تہ حملو اھڙو طاقتور ڪيو وڃي جيڪو اڪيلو ئي فتح لاءِ ڪافي ھجي، پر ان بدران پنج حملا نہ ڪجن.
لاھور سکن جي جنگي سرگرمين جو اھم مرڪز ھو تنھن ڪري انگريزن جي فوج تي حملي ڪرڻ لاءِ ھن واسطي ڪيترائي رستا کليل ھئا. اھڙو پھريون رستو فيروزپور يا ھري ڪي پتڻ وٽان ستلج اڪري حملو ڪرڻ ھو، جيڪو ھنن پوءِ استعمال بہ ڪيو ھو.
ٻيو رستو بياس اڪري ۽ لڌيانا وٽان اتر ستلج پار ڪري حملو ڪرڻ ھو. ھنن عليوال واري حملي دوران بہ ائين ڪيو ھو. جنھن ۾ ھنن شڪست کاڌي ھئي.
ٽيون رستو فيروزپور ھيٺان ستلج پار ڪري دھلي تي حملو ڪرڻ ھو.
پھرين ٻن حالتن ۾ سک فوج ھڪ وڏي لشڪر جي صورت ۾ اڳتي وڌي ھا ۽ سندن گھوڙيسوار فوجي ٽولا دھلي تائين ساري علائقي کي ڦري لٽي ڀينگ ڪري ڇڏين ھا. پر ھنن لاءِ ڏچو اھو ھو تہ انگريزن جي فوج، جيڪا ھڪ وڏي پربت جي شڪل ۾ سندن رستو روڪيون بيٺي ھئي. جنھن جي ھن وقت حيثيت بچاءَ واري ھئي. پر پوءِ بہ ھنن ٽنھي رستن سان دشمن جي واين ولڙين ڪرڻ جيتري منجھس سگھھ ھئي. دشمن تي اھڙن حملن ڪرڻ ڪري سندن فوجي جوڙجڪ بہ لڏي ڪونہ ويندي. ھنن جي فوج جي ترتيب اھڙي رکيل آھي جو سکن جي اڳتي وڌڻ کان اڳ ئي مٿن حملن جي ابتدا بہ ڪري سگھن ٿا. ايئن ڪرڻ لاءِ انگريزن کي فيروز پور کي پنھنجي جنگي سرگرمين جو مرڪز نہ بڻائڻو پوندو، جتي سندن ساري فوج اچي گڏ ٿي آھي. پر کين ھن ماڳ کي وسيلن جي مرڪز طور مضبوط بڻائڻو پوندو. اھڙيءَ ريت ھو مرڪز کاڌي پيتي ۽ فوجي سامان جي ھڪ وڏي ڊيپوءَ طور ڪم ڪندو. ان مقصد کي ڏسي ستلج تي ٻيڙ:ن جي پل بہ ٺاھڻي پوندي. ساڳيءَ ريت ھتي فوج ڪئمپ اندر خندقون جوڙڻيون پونديون، جتي اھڙي فوج رکي وڃي جيڪا ھر وقت ھر قسم جي ھٿيارن سان گڏ جاڏي بہ چاھي سولائيءَ سان چرپر ڪري سگھي. تڪڙي ۽ ترت چرپر واريءَ ھن فوج جو تعداد ڏھن ھزارن سگھارن متارن فوجين تي مشتمل ھئڻ کپي ۽ انھن کي پنھنجي سرگرمين ۾ آزاد ڇڏيو وڃي.
ائين ٿيڻ ڪري فوج کي ستلج جو کاٻو ڪنارو ڏئي فيروز پور کان ھيٺ وڃڻ جي ڏچي کان بڇائي سگھجي ٿو. جيڪا ترت چرپر ڪندڙ فوج کي ائين ڪري مدد ڪري سگھي ٿي ۽ عملي طور ائين ڪيو بہ ويو ھو. يقين سان چئي سگھجي ٿو تہ اھا غير فوجي پيش قدمي ھوندي. ڇاڪاڻ تہ ھي درياه انگريزن جي فوج جو بچاءُ ڪري ڪونہ ٿو سگھي. انھيءَ ڪري جي درياه جي ٻئي پار اڪرڻ لاءِ گھڻائي پتڻ موجود ھئا. اھڙيءَ ريت دشمن فوج بہ فوجي سرگرمين دوران ھنن پتڻن کي استعمال ڪندي آھي ۽ انگريزن جي فوج بہ ھن رستي سان پيش قدمي ڪري رھي ھئي، پر اھڙيءَ فوجي چرپر ھڪ چالاڪ دشمن جي اکين جي سامھون ممڪن ڪانہ ھئي، جيڪو درياه جي ٻئي ڪناري سان ويٺو ھو. ھن وقت تائين سک جنرل ڪابھ فوجي ڏات ۽ سچيتائي ڪانہ ڏيکاري ھئي، نہ تہ ھو پنھنجي فوج جي ھڪ پاسي کي فوجي جو حڪم ڏئي ھا، جيڪا مريدڪي ۽ فيروز پور وارن جنگي محاذن تي فوجي مظاھرو ڪري ھا. پر ھو ائين ڪري سمٿ واري فوج کي ڀڄائي ڪڍي ڇڏي ھا جيڪا رابطي واري رستي کي سنڀاليو بيٺي ھئي. ھن وقت فيروز پور ھڪ اھم فوجي ماڳ آھي، پر ضرورت کي منھن ڏيڻ لاءِ ان کي ڇڏي لڌيانھ ۽ سرھند کي مرڪز بڻائڻو ھو ۽ دھلي سان ترت رابطي لاءِ امبالا کي ثانوي اھم حيثيت ڏيڻي ھئي. فوج جي اھڙي ترتيب مطابق گھوڙيسوارن فوج کي انھن مختلف پاسن کي محفوظ ڪرڻو ھو، جيڪي سک فوج جي اوچتي حملي جي ضد ۾ ھئا. اھڙي فوجي سرگرمين واسطي ستبلج تي ھڪ مستقل پل ۽ ٻي ٻيڙين جي پل تعمير ڪئي وئي ھئي. ان کان پوءِ سک درٻار کي اطلاع ڏنو ويو ھو تہ جيڪڏھن پنجاب جي فوج پيش قدمي ڪئي يا جنگي تياري ڪئي تہ سمجھيو ويندو تہ اھا جنگ جون تياريون ڪري رھي آھي. اھا ڳالھہ ٻڌي سک حڪمران ڊڄي ۽ ڇرڪي ويو ھو.
اھڙيءَ ريت جنگي تياريون ھڪ واضح حڪمت عمليءَ مطابق ڪيون ويون ھيون جنھن لاءِ ھڪ منظم ۽ طاقتور فوج بہ موجود ھئي. جڏھن سکن پنھجون جنگي تياريون مڪمل ڪيون، پنھنجي فوج کي پگھارون ۽ ھٿيار پنھوار ڏنا ۽ جوتشين کي گھرائي جنگ جي ابتدا ڪرڻ لاءِ سڳوريءَ گھڙيءَ جو پڇيو تہ انگريز جنرل بہ ستلج تي مستقل پل جوڙائي ورتي ھئي ۽ ان درياه جي کاٻي ڪناري وٺڻ بدران پل اڪري اڳتي وڌي وڃي بيا جي ڪناري سان منزل ڪئي ھئي ۽ ان منزل کان ٿورو اتر ۾ ٻيڙين جي پل ٺھرائي ھئي ۽ فوج جي بچاءَ لاءِ ھڪ قلعبند تعمير بہ ڪرائي ھئي اھڙيءَ فوجي سرگرميءَ ڪري سک فوج جي پيرن ۾ ڄڻ پئد پئجي ويا ھئا جيڪا چرڻ کان چڪتو ٿي وئي ھئي ۽ ڳالھين لاءِ ھٿ ڪپڙي ۾ سڪ ھئي. کين لاءِ انگريزن جي ھر شرط مڃڻ کان سواءِ ڪو ٻيو گس بہ ڪونہ بچيو ھو.
معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ائين ڪرڻ ڪري انگريز فوج ھڪ مضبوط فوجي حيثيت حاصل ڪري ورتي ھئي ۽ ڳالھين جي ناڪام ٿيڻ جي صورت ۾، ھن فوج جي مرضي ھئي تہ اڳرائي ڪري يا بچاءَ واري حيثيت حاصل ڪري يا ائين کڻي چئجي تہ انگريز فوج ٻہ اھم گھٽ والاري ورتا ھئا. جيڪڏھن سک فوج ستلح ۽ بياس واري سنگم ھيٺان درياھہ ٽپندي تہ ان جي سامھون فيروز پور واري انگريزي فوج موجود ھوندي. پر جيڪڏھن سندس مکيھ فوج بياس اڪري انگريزن جي پاسي واري فوج تي حملو ڪندي تہ انگريزي فوج ٻيڙين واري پل تان اڪري، سک فوج جو لاھور سان رابطو ڪٽي وٺندي. جيڪڏھن سک فوج پاڻ کي بياس جي ڪناري سان مضبوط ڪندي تہ ان جي مکيھ فوج تي حملو ڪرڻ سولو ٿي پوندو. ان صورت ۾ فيروز پور واري انگريرزي فوج ستلح پل ۽ ھري ڪي پتڻ وسيلي پار اڪري دشمن جي پاسي واري فوج تي حملو ڪري سگھندي. پر جيڪڏھن اھا ايرارس جي پتڻ کان پار ڪندي تہ بياس جي ڪناري سان بيٺل بچاءَ واري انگريزي فوج جي وڏي مدد ڪري سگھندي.
انگريزن جي ھن قسم جي فوجي حڪمت عمليءَ ڪري سکن جي پيرن ھيٺان ڄڻ زمين تي کسڪي وئي ھئي. ھنن لاءِ فيروزپور يا بياس واري انگريزي فوجن تي حملا ڪرڻ رڪ جي چڻن چٻڻ کان گھٽ ڪونہ ھئا. تنھن ڪري ھنن انگريزن جي فوج تي اڳرائي ڪرڻ بدران فوجي ڪئمپ اندر خندقون جوڙي ويھي رھي ھئي ۽ بچاءَ واري جنگ لاءِ تيار ھئي. اھڙيءَ ريت سر چارلس جي فوج ملتان کان مٿي وڌي، سک فوج جي پاسي ۽ دمبالي ڏانھن اچي رھي ھئي. سک جنرل جي ارادي مان محسوس ٿي رھيو ھو تہ پنھنجي فوج کي خندقن ۾ ويھاري لاھور ۽ امرتسر جو بچاءُ ڪري رھيو ھو. ان وقت انگريزن جي فوج بياس وٽ ۽ امدادي فوج فيروز پور ۾ موجود ھيون جيڪي ساڳئي وقت ستلج ۽ بياس کي پار ڪري رھيون ھيون. ڇاڪاڻ تہ انھن فوجن جي اڪرڻ لاءِ پليون ۽ دريائي پتڻ موجود ھئا. جڏھن ھنن ٻنھي فرض سان سر چارلس وارو لشڪر اچي ملندو تہ اھو گڏيل لشڪر بہ رڳو پنجاب راڄڌاني لاھور فتح ڪري سگھندو، پر سارو پنجاب تي قبضو ڪري سگھندو. ان وقت ھيءَ فوج چناب ۽ جھلم جي ڪنارن تائين وڃي پھچندي.
پر جيڪڏھن انگريزي فوج ھن جنگ ۾ سوڀاري نہ بہ ٿي تھ، ان جي پوئتي ھٽڻ وارا ستلج ۽ بياس وارا رستا بلڪل صاف ۽ محفوظ آھن. جيڪڏھن انگريز فوج کي ڌڪي پوئتي ھٽايو ويو تہ اھا پوئتي ھلي فيروز پور ۾ ترسندي. جڏھن تہ مکيھ فوج پوئتي وڃي اتر ستلج کان ٿورو پوئتي ھٽي وڃي منزل ڪندي. سک فوج فتح کان پوءِ انگريز لشڪر جي ڪڍ ڌوڪي ڪاھي ڪانہ پوندي ڇاڪاڻ تہ سر چارلس جي فوج کيس ڪرڻ ڪانہ ڇڏيندي. ھيءُ ھڪ تصوراتي قسم جو جنگي نقشو آھي. جنھن کي ھتي ڇڏي وري سنڌ جي انتظاميھ واري موضوع ڏانھن موٽون ٿا. اھو فقط جنگ جو ميدان ڪونہ ھوندو آھي. جتي اعلى فوجي عملدار کي جرئت ۽ بھادري جو مظاھرو ڪرڻو ھوندو آھي.
سر چارلس ڪراچيءَ ۾ بيمار ٿي پيو ھو، پر ھن انھن ماڻھن کي ويڳاڻو ڇڏي ڪونہ ڏنو ھو، جيڪي ھن کي پنھنجو زندگيون ارپي چڪا ھئا. ھن اک وٽائي اھو ڪونہ ڏٺو ھو تہ ھو پاڻ اگھو ۽ اھنجو آھي. کيس اعزاز ڏيڻ لاءِ بہ سرڪار تيار نہ آھي ۽ ھن کي نفرت وارين نظرن سان ڏٺو پيو وڃي. ھو سمجھندو ھو تہ ھن عوام لاءِ منصبي فرض سرانجام ڏنو آھي ۽ عظمت حاصل ڪئي آھي. تنھن ڪري ھن ھميشه پنھنجي عزت نفس ۽ وقار کي ڏٺو. سندس چوڻ آھي تہ ”جيڪڏھن سرڪار مون کي ڪنھن اعزاز سان نہ نوازيو آھي تہ مون کي ان جي ڪنھن بہ قسم جي پرواھھ ڪانہ آھي ۽ سرڪار جون اھڙيون ڪڌيون ڳالھيون مختلف نمونن ۾ ڏسجي رھيون آھن. منھنجي ان ماتحت عملي کي بہ اعزاز ڪونہ مليو آھي. جيڪو بلوچستان واري فوجي مھم ۾ مون سان گڏ ھو. جيڪڏھن منھنجي بدران ڪو ٻيو جنرل ائين ڪري ھا تہ سرڪار جون نوازشون ۽ اعزاز مينھن وانگي وسن ھا. مان اھڙن ڏکن ڏوجھرن جو بدلو وٺڻ بہ ڪونہ ٿيو چاھيان. مان اھو بہ ڪونہ ٿو چاھيان تہ بي انصافيءَ خلاف ڪيل شڪايتن جو مون کي جواب ملڻ کپي. جيتري قدر اعزاز جو سوال آھي تہ اھو چاھي ملي يا نہ ملي، پر مان پنھنجو فرض ادا ڪندو رھندس. مان فقط ايترو چوندس تہ جن ماڻھن کي اعزاز مليا آھن تن ڪڏھن بہ فوجي ڪمان ڪانہ سنڀالي ھئي. ھارڊنج ۽ گوف منھنجا اعلى ۽ ڪرنل سمٿ منھنجو ماتحت آھي. اھا اھم ڳالھہ آھي تہ کيس بئرونيٽ بڻايو ويو آھي. ائين ڇو ٿيو آھي تنھن جي مون کي ڪنھن بہ قسم جي پرواھھ ڪانہ آھي. مان عزت ۽ صحيح ھجڻ جي ناتي ڪم ڪيو آھي ۽ ڪندو رھندس. ڇاڪاڻ تہ مان ھميشه ڪم سان پيار ڪيو آھي. جيڪڏھن سرڪار جي وزيرن کي ھن قسم جو صحيح احساس آھي تہ اھو منھنجو قصور نہ آھي.“
اچرج جھڙي ڳالھہ اھا بہ آھي تہ جڏھن سرڪار جو ھن ڏانھن رويو سٺو ڪونہ ھو تڏھن تہ سنڌ جي ھر ترقيءَ واري ڳالھہ کي پڻ روڪيو ويو ھو. ھن ملڪ سان اھا ويڌن تيستائين ھلندي رھي جيستائين ھو سنڌ ۾ رھيو. معلوم ائين ٿي رھيو آھي تہ کيس اڻ کٽ روحاني سگھھ آھي. تنھن ڪري ھو جھڪڻ وارو ڪونہ آھي ۽ سٺائيءَ لاءِ تار کي بہ تانگھو سمجھي اڪري ويندو آھي. سنڌ جي فتح جي پھرين ٽن سالن دوران ھن مياڻي ۾ دٻي جي جنگين جي اثر، مھامري، ڏڪار، ماڪڙ جي تباھي، سنڌو جي چاڙھھ سبب پاڻيءَ جي مچايل تباھيءَ، ڌاڙيلن جي حملن، ممبيءَ واريءَ ڌر جو آزار ۽ ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس جو مٿس ڏاڍ رھيو، جنھن سندس قائم ڪيل انتظاميھ کي اڳتي ھلڻ ڪونہ ڏنو ھو. چوٿين سال جي ابتدا ۾ کيس پنھنجي فوج وٺي موٽي وڃڻ جو حڪم مليو ھو، جنھن ڪري مٿس ۽ سندس ماتحت فوجي عملدارن تي ڏاڍو اثر ٿيو ھو، پر اچرج جي ڳالھہ اھا آھي تہ ھن ان جنگ لاءِ تڪليف ۽ مشڪلاتن ھوندي بہ پنھنجي فوج کي منظم ڪيو ھو. پر کيس ان وقت واپس ڪيو ويو جڏھن سندس بھادر فوج دشمن سان ميدان ڪرڻ واري ھئي ۽ ھن کي پنھنجي جرئت ۽ حوصلي جو داد ملڻو ھو.
پر اڃا بہ ھڪ وڏي آپدا سندس تاڙ ۽ گھاڙ ۾ گھٽ جھليو بيٺي ھئي. انھيءَ سال ڪراچيءَ ۾ ڪالرا جو ڪاريھر نانگ نڪرري نروار ٿيو ھو. جون جو مھينو ھو. چوڏس ڏھڪاءُ پکڙيل ويو ھو. مئي مھيني ۾ اھا اگري بيماري ڏيھي ماڻھن ۾ پئي، جيڪا جون ڌاران اچي فوج ۾ پئي. 14 جون تائين سڀئي ماڻھو واسجي ويا. يورپي ۽ غير يورپي ماڻھو وٺجي ويا. جنھن بہ ماڻھوءَ بسترو ورتو تنھن جيئڻ جو آسرو کنيو. سڀ ماڻھو ھراسجي ويا. بورچي ۽ ڪاسائي وٺي ڀڳا. جن کي نہ ماني ڳڀو مليو، نہ پاڻي ڍڪ نصيب ٿيو، نہ دوا نہ دارون. مٿي ڇانو لاءِ ڪو وڻ ٻوٽو بہ ڪونہ ھو. جون جو مھينو، سج نيزي پاند ۽ ھيٺان ڌرتي ٽامون. جاڏي نھار تاڏي لاشن جا سٿا لڳيا پيا ھئا. سارا پٽ پڌر ۽ جھنگ جھر ماڻھن جا مڙھھ ھئا، ڌرتي تہ ڏسڻ ۾ ئي ڪانہ ٿي آئي.
فوجين جي ڊوڙ ڊڪ اسپتالن ڏي لڳي پئي ھئي. ھنن مان ڪي تہ چريا ٿي پيا ھئا. رسد گاھھ جا ماڻھو جڏھن گاڏين تي شراب کڻي ايندا ھئا تہ ماڻھو اھو ڦري لٽي کڻي ھليا ويندا ھئا. ڇاڪاڻ تہ سمجھيو ويندو ھو تہ ان بيماريءَ جو اھو ئي واحد علاج آھي. ماڻھو اکين آڏو موت ڏسي پنھنجا ھوش حواس وڃائي چڪا ھئا. ھي اھو زمانو ھو جو جنرل سر چارلس ۽ سندس ماتحت عملو اچي ڪراچي پھتو ھو، جنھن ڏٺو تہ ساري ڳالھہ ئي الٽ لڳي پئي آھي ۽ انتظام جو تہ ٽڀو ئي اونڌو لڳو پيو ھو. ھن نيون ھدايتون ۽ حڪم جاري ڪيا. ماڻھن کي دم دلاسو ۽ آٿت ڏنو. فوج بہ ھيانءُ ھاري ويٺي ھئي. انھن کي ڏڍ ڏيڻ لاءِ جنرل پاڻ کي ڄڻ تہ ارپي ڇڏيو ھو. اسپتالن جو عملو شراب جو عادي بڻجي ويو ھو. ھو بيمارن کي پاڻ دوائون پياريندو ھو. مرندڙن کي پاڻ اسپتال پھچرائيندو. ڪن بيمارن جي بدن جا عضوا ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏيندا ھئا تہ ھو پاڻ کين مالش ڪندو ھو ۽ کين جيئڻ جو حوصلو ڏيندو ھو. ھو ائين گھمندو ڦرندو ۽ ھر فوجي کي آٿت ڏيندو وتندو ھو جيئن ڪو جنگ جو ميدان ھجي.
ھن بيماري جو 14 ھين کان 18 ھين تاريخ تائين زور رھيو ھو. سمجھھ ۾ ائين اچي رھيو ھو تہ ساري فوجي ڇانوڻي مري کپي ويندي. ڪو ڀانجھر بہ ڪونہ بچندو. 30 ھين تاريخ تائين ان جو زور تہ گھٽجي ويو، تہ بہ ان ڏينھن ھڪ سو ويھھ ماڻھو مئا ھئا، جيڪي فوجين کان سواءِ ھئا. جنرل ۽ سندس ماتحت عملو ٻہ ڀيرا ڏھاڙي اسپتال ايندو ھو ۽ ھر بيمار جي بستري تي پھچندو ھو، حال احوال پڇندو ۽ کيس جيئڻ جو حوصلو ڏيندو ھو. سندس ھي منصبي فرض ڏاڍو ڏکيو ھو. ڇاڪاڻ تہ وچڙندڙ بيماري ۽ موت وايو منڊل ڳنڀير ڪري ڇڏيو ھو. سندس اھو ڪم عظيم ھو. اسپتالون تمام پري واقع ھيون. سندس رھائش کان ويجھي ۾ ويجھي اسپتال ھڪ ميل پري ھئي. گرمي خطرناڪ منصبي فرض جي ادائگي خوفناڪ. ھڪ اسپتال کان ٻيءَ تائين سارو سفر پنجويھن ميلن جو ھوندو ھو. ان کانسواءِ ھر ھڪ مريض وٽ بہ شخصي طور وڃڻو پوندو ھو. مرندڙ فوجي کيس پنھنجي ڀرسان ڏسي، ڏاڍي سڪون سان مري سگھندو ھو، ڇاڪاڻ تہ سمجھندو ھو تہ مرڻ وقت فوج جو جنرل ھن سان گڏ آھي، تنھن ڪري سمجھدو ھو تہ کيس دنيا جي بھترين دوا ملي وئي آھي. اڳئينءَ بيماري تہ خود ھن کي بہ نھوڙي ناس ڪري ڇڏيو ھو. ھن جو پنھنجو گھر بہ ٻھاري ھلي وئي ھئي. سڀ کان پھريائين ھن جي ڀائٽي جان نيپئر جي زال ٻئي ٻار کي جنم ڏيڻ واري ھئي تہ پاڻ وڃي مٽيءَ جي مھمان ٿي. جلد ئي جنرل جو ڀائٽيي جان نيپئر بہ ھيءَ دنيا ڇڏي، وڃي پنھنجي گھرواريءَ جي قبر ڀرسان پنھنجي جاءِ سنڀالي ھئي. ھي ٿورو وقت زنده رھيو ھو. کيس فوجي زندگيءَ ۾ بھادر ۽ جرئت ڏيکارڻ جو گھڻو موقعو ملي ڪونہ سگھيو ھو. پر ٻچو شينھن جو ھو. جنرل سر چارلس کي ڏاڍو صدمون رسيو ھو. ڇاڪاڻ تہ جان نيپئر نہ رڳو سندس ڀائٽيو ھو، پر ھڪ پرجوش ۽ بھادر فوجي بہ ھو. ان وقت ھي ھڪ عزت ڀريو منصبي فرض ادا ڪري رھيو ھو. جيڪو سچ ۽ ايماندارري وارو رستو ھو. ھن ڳنڀير وايو منڊل ۽ موت جي خوفنائتي ماحول ۾ ڏاڍي جرئت ۽ حوصلي سان پنھنجو منصبي فرض سرانجام ڪري رھيو ھو. اھو ماحول جنگ جي ميدان کان بہ وڌيڪ ڀوائتو ھو.
شمار ڪرڻ کانپوءِ معلوم ٿيو تہ ست ھزار ماڻھو مري چڪا ھئا. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ڇانوڻيءَ ۽ شھر جي آدمشماري جو ٽيون ڀاڱو اگھجي صاف ٿي چڪو ھو. اھڙيءَ ڀينگ ڪرڻ کان پوءِ مس وڃي بيماريءَ ۾ ٺاپر آئي ھئي. اھڙيءَ ريت اوسي پاسي واري جوءِ ۾ سٺ ھزار ماڻھو موت جو شڪار ٿيا ھئا. جڏھن موت جو فرشتو ھن ملڪ مٿان اڏاڻو ھليو ويو تہ پنھنجي پٺيان روڄ راڙي جو پڙاڏو ۽ تباھيءَ کان ڪارا ڪڪر ڇڏي ويو ھو.
انھيءَ زماني ۾ سر چارلس نيپئر ھن ريت لکيو ھو تہ ”ھيءَ پراسرار بيماري پھريائين وٺندي ئي ان ماڻھوءَ کي ھئي جيڪو سڀني کان سٺو ۽ سگھارو متارو ھوندو ھو. مان ايتريءَ تڙ تڪڙ ۾ مختلف ريجمينٽس جي فوجين کي ورھائي ھيڏي ھوڏي موڪلي ڇڏيو، جيتري مون کي وھٽن ۽ ٻي سواري جي سھوليت ھئي. پر پھرين ٽين ڏينھن دوران بيماري ڏاڍو چٽڪو چکايو ۽ معلوم ائين ٿي رھيو رھو تہ ڄڻ اھا اجھل ۽ اٽل آھي. 17 ھين واري رات جو کيس ڪجهہ ڌڪ لڳو ۽ ارڙھين تاريخ جي رات جو گھٽجي وڃي اڌ تي بيٺي ھئي. 19 ھين تاريخ تي فقط پندرھن فوجي وفات ڪري ويا ھئا. ڊاڪٽرن چيو سڀاڻي اھا ختم ٿي ويندي. اھا ھڪ عجيب ۽ پراسرار بيماري ھئي. جيڪا اڄ بہ ياد آھي. ڪن جڳھن تي اھا عضون جي سڪي پوڻ سان شروع ٿي ھئي. اھڙي قسم جي شديد بيماري کي ڏسي ماڻھو ھراسجي ويا ھئا. ڪٿي وري انھيءَ بيماريءَ ڪري ماڻھو ماٺ ٿي ويندو ھو ۽ ڳالھائي ڪونہ سگھندو ھو. اھڙا بيمار جڏھن اسپتال پھچندا ھئا تہ خاموش ھوندا ھئا جيڪي ڳالھائڻ ٻولھائڻ ۽ چرڻ پرڻ کان چڪتو ھوندا ھئا. اھڙا ماٺ ساڌيل ماڻھو، ٻن ٽن ڪلاڪن جا مھمان بہ مس ھوندا ھئا. باقي ھنن سان گڏ ماڻھن جون رڙيون ۽ کيرا وايو منڊل وڌيڪ ڳنڀير ڪري ڇڏينديون ھيون.
مان سمجھان ٿو تہ ڪالرا جي بيماري گندي پاڻي جي استعمال ڪري ٿئي ٿي ۽ ڊاڪٽرن جو بہ ساڳيو خيال آھي. ٿوري ٿوري وقفي کان پوءِ ٿڌي پاڻي جي ٻن ٽن ڍڪن پيارڻ کان پوءِ پيٽ پاڻيءَ سان ڀرجي ويندو آھي ۽ الٽيون شروع ٿي وينديون ھيون ۽ پيٽ وارو گندو پاڻي ٻاھر نڪري ايندو ھو. ٿوري وقت کانپوءِ بيمار نوبنو ٿي پوندو ھو. ھر اسپتال ۾ ٿڌي پاڻي جي ضرورت ھوندي ھئي. پر ان کان وڌيڪ سوڍا واٽر جي سخت ضرورت ھوندي ھئي. اتفاق جي ڳالھہ اھا ھئي تہ سوڍا واٽر ڪراچي ۾ تيار ٿيندو ھو ۽ ڏھاڙي ھزارين بوتلون ٺھندييون ھيون مان ڊاڪٽرن جي ھمت افزائي ڪندو ھوس ۽ کين چوندو ھوس تہ سوڍا واٽر جون جيتريون بہ بوتلون ڪم آنديون وينديون اوتريون کين ملي وينديون. موت تہ ناگزير آھي، پر موت وقت مريض کي پيٽ جو سور ۽ اڃ نہ ھجي. اھو بہ ھڪ عجيب اتفاق ھو جنھن ڏينھن ڪالرا منھن ڪڍيو ان ڏينھن مان اخبار ۾ ھڪ اشتھار پڙھيو، جيڪو ھڪ ڊاڪٽر ڏنو ھو تہ ڪالرا جي بيماريءَ لاءِ ٿڌو پاڻي اڪسير علاج آھي. اھڙيون سڀ ڳالھيون مان اسپتالن ۾ ڏسي چڪو ھوس. تنھن ڪري مان ھاڻي يقين سان چئي سگھان ٿو تہ ڪالرا جي بيماري لاءِ ٿڌو پاڻي پيارڻ بہ علاج ۾ شامل ڪيو وڃي. مون کي تہ ھن بيماريءَ ڊيڄاري وائڙو ڪري ڇڏيو آھي. ڀؤ اٿم تہ متان ساري ڇانوڻي ھن اگري آپدا جي ور چڙھي وڃي. ان کان سواءِ ڏڪار جي ڏائڻ بہ ڏند ڪرٽي رھي آھي. سج بہ ڌرتيءَ تي آگ جا الا اوڳاڇي رھيو آھي. ھن وقت مان سنڌ ۾ ايتري گرمي ڪانہ ڏٺي آھي. موت جي ھن جھٽڪي تائين اسان ڏاڍا صحتمند ھئاسون.
ھن ڪالرا جي ڪري سنڌ جي آدشماري گھٽجي وئي ھئي. ڪي مري کپي ويا تہ ڪي وري مرڻ جي ڀو کان سنڌ ڇڏي، جاڏي آين تاڏي ڀڄي ھليا ويا ھئا. ڏڪار بہ ڏيھھ کي ڏڪائي ڇڏيو ھو. اوسي پاسي وارن بہ وٺي گوڏن تي زور رکيو ھو تہ متان کين بہ نہ اھا بيماري وچڙي وڃي. کاڌي پيتي جون شيون فوجي ڪئمپ ڏانھن کڻي اچڻ کان بہ ڏاڍا وئن ويندا ھئا. تنھن ڪري فوج کاڌي پيتي جي ھر شيءِ لاءِ پئي ٻاٿون کاڌيون. ھن بيماريءَراڱا ڪري ڇڏيا ھئا. پر جيڪڏھن سوڍا واٽر واري فيڪٽري نہ ھجي ھا تہ اڃا وڏا ھاڃا ٿي گذرن ھا. پر اھا اتفاقي ڳالھہ ھئي. سر چارلس سرڪار کي لکيو ھو تہ ملير نديءَ کي ڪراچيءَ ڏانھن آڻن جو منصوبو منظور ڪيو وڃي پر ائين ڪونہ ٿي سگھيو ھو. ڪراچيءَ جي جر واري پاڻيءَ ۾ اھڙيون شيون گڏيل آھن، جيڪي انساني صحت لاءِ ھاڃيڪار آھن. وائسراءِ اھڙو منصوبو رد ڪري ڄڻ ھٿ سان بيماري قبول ڪئي ھئي ۽ ترقي جي ڪم کي روڪي صورتحال کي وڌيڪ خطرناڪ بڻائي ڇڏيو ھو. ٻہ سال کن ٿيندا تہ سر چارلس ڪراچي کي مٺي پاڻي ڏيڻ لاءِ ھڪ جامع منصوبو جوڙيو ھو. پر اختياري وارن ان کي اجايو سمجھي، سندس خط جو ڪو جواب ئي ڪونہ ڏنو ھو. راجا جي جرم ۽ انيا ڪري پرجا مري ناس ٿي وئي ھئي.
ڪامورا شاھي جي لاپرواھي ڪري اھميت واري ھر شيءِ اڌياني رھجي وئي ھئي. فوجي سامان جي نقل حرڪت لاءِ بہ ھڪ منصوبو جوڙيو ويو جيڪو ٻن سالن تائين سرڪار وٽ پيو رھيو ھو. اريگيولر ھو. ڪارپس لاءِ جن عملدارن جا نالا ڏنا ويا ھئا، تن جا پڻ گزيٽ ڪونہ ڏنا ويا ھئا. سندن پگھارن تي بہ مٿي وارا ماڻھو راضي ڪونہ ھئا. تنھن ڪري اھڙن عملدارن کي سرڪار طرفان ڪنھن بہ قسم جي سھوليت مليل ڪانہ ھئي. ھندستان سرڪار مختلف اسمن تي ستر ھزار پائونڊ ڪڍرايا ھئا. پر انھيءَ عملدارن جي پگھارن جو کين خيال ڪونہ ھو جيڪي اڳئي سرڪاري کاتن ۾ ملازم ھئا. تنھن پبلڪ اڪائونٽ کي سايو ڪري منجھايو ويو ۽ اڪائونٽنٽس کي مشڪلاتن ۾ ڦاسيو ويو ھو. ساڳيءَ ريت علي مراد وارو معاھدو بہ رولڙي جو شڪار ٿي ويو ھو. ٽالپر حڪمرانن کي سنڌ جي حڪومت موٽي ملڻ جا افواھھ اٿيا ھئا، تنھن ڪري خيرپور جي ھن حڪمران جون ھيٺيون ھيٺ مٿيون مٿي رھجي ويون ھيون ۽ سوچي رھيو ھو تہ ڪتو بہ کاڌم ڪک بہ ڪانہ ڀري. جيڪڏھن اصلوڪن حڪمرانن کي سنڌ جي حڪومت ملي تہ سندس تہ لاھھ ئي نڪري ويندا. تنھن ڪري ھي ٽالپر حڪمران انگريز سرڪار جو وڌيڪ وفادار ۽ تابعدار رھڻ جو سوچي چڪو ھو، پر کيس پنھنجي ارادي جي اظھار جو موقعو ڪونہ ٿي ڏنو ويو. جيڪڏھن ساڻس نئون معاھدو ڪيو ويندو تہ ھو وفاداري جو اھڙو اظھار سولائيءَ سان ڪري سگھندو. ليڪن ھن موضوع بابت ڪنھن بہ ڪوشش ڪانہ ڪئي ھئي. اھو ئي ڪارڻ آھي جو نہ ان معاھدي کي نہ بحال ڪيو ويو ۽ نہ وري ان کي رد ڪيو ويو ھو. بس ان دستاويز تي ماٺ جي مھر لڳائي وئي ھئي.
سر چارلس اھڙيون ڀڏيون ڳالھيون ڪامورا شاھي جي انھن سول ۽ فوجي عملدارن ڏانھن منسوب ڪيون ھيون جيڪي لارڊ ايلنبرو جي ھر منصوبي کي رد ڪري رھيا ھئا. اھڙو ذڪر اڳي بہ ٿي چڪو آھي. ھاڻي تہ اھو ماڻھو بدلي ٿي چڪو آھي. پر اھي ساڳيا ماڻھو سڀ ڪسرون سندس ڪامياب جنرل چارلس مان ڪڍي رھيا آھن. سر ھينري ھارڊنج نئون ماڻھو آھي، تنھن ڪري کيس ھندستان جي معاملن جي اڃا ڄاڻ ڪانہ آھي. ھن وقت وڏيءَ جنگ يا ڌرين وچ ۾ ٿيندڙ ٺاھھ جو معاملو سندس ھٿن ۾ آھي. تنھن ڪري ٻيا معاملا ھن جي ماتحت عملدارن، سيڪريٽرين ۽ بورڊس جي ھٿن ۾ آھن. جيڪي سر چارلس کي ائين ڏسي رھيا آھن، ڄڻ اڇي لٽي تي رت جو داڳ. ھنن ماڻھن جي وات جي وائي ھر چوڻي بڻجي وئي “Oh Let Scinde Wait” تنھن ڪري سنڌ کي فائدي ڏيڻ جو لاڳاپو بہ اھڙن عملدارن سان آھي، جن جي ٻوٽي تہ سر چارلس سان گڏ رجھي ئي ڪانہ ٿي. تنھن ڪري سندس ھر ڳالھہ ۽ منصوبي کي رد ڪيون ويٺا آھن. اھڙيءَ ريت سنڌ جي انتظاميا جي حڪمت عملي جي وٽن ڪا اھميت ڪانہ آھي.
ھن لکيو آھي تہ ”مان ڄڻ تہ واريءَ ۾ منڊي ماڻھو جو مثال آھيان. جيڪڏھن مان ڪنھن بہ ڌر سان جنگ جوٽيندس تہ لکپڙھہ جا ڪاڳر ڪارا ٿيڻ شروع ٿي ويندا ۽ سرڪار جو ھر کاتو سر ھينري ھارڊنج ۽ مون کان پل پل جو پيا پڇاڻو ڪندا تھ، ٻڌايو اوھان پنھنجي انھيءَ عمل ۾ صحيح آھيو؟ ھن ڪم کان ٻہ ٽي سال پوءِ وري اھو الزام بہ ٿاڦيندا تہ مان جذباتي آھيان جنھن جو ھر اندازو غلط ثابت ٿيندو آھي ۽ سرڪار کي گھربل ھر شيءِ کان بي خبر آھيان. اھا راند عام ۽ رواجي آھي جيڪا قيمتي شمع ٻاري کيڏي وڃي. اھا شمع منھنجي زندگي آھي. جيڪا ڪم جي انبار ڪندي ڪندي اجھامي ويندي. ماڻھن يا ادارن کي انصاف ڏيڻ لاءِ مان ھر وقت تيار آھيان، پر جيڪڏھن ڪا بڇڙائي سرڪار کي متاثر ڪرڻ شروع ڪندي تہ پوءِ مان ھر شيءِ کي ان جي ئي رفتار سان ھلڻ ڏيندس ۽ مان ھٿ ڪڍي ويندس. حقيقت اھا آھي تہ عوام جو نقصان ٿي رھيو آھي. پر مان ڪجهہ بہ ڪري ڪونہ ٿو سگھان. ڇڪن نڪ کي ٿا تہ وڌي وري پيٽ ٿو وڃي. ڪوشش ڪيون ٿا تہ چڱائي جي نتيجو برائي ٿو نڪري. مان سنڌ جي سکي ستابي تھذيب جي تصور کي قربان ڪرڻ ڪونہ ڏيندس ۽ آفيسر شاھي سان اجائي بحث ۾ پنھنجو وقت ڪونہ وڃائيندس. مان پنھنجي جاءِ تي خوش آھيان، ھو پنھنجي جاءِ تي مگن رھن. جيڪڏھن اھي ماٺ رھندا تہ مان بہ ڪجهہ نہ ڪندس.“
مخالف ڌر سر چارلس کي اڳتي وڌڻ کان روڪي ڇڏيو ھو. پر کيس ڪيترائي اختيار ھئا. تنھن ڪري ھو تڪڙي ترقي ڪري اڳتي نڪري ويو ھو. ڪالرا جھڙي اگريءَ آپدا کي بہ ھن مڙسيءَ سان منھن ڏنو ھو. تنھن لاءِ کيس ھنن لفظن ۾ خراج عقيدت پيش ڪيو ويو ھو. کيس کي نہ وڏي عمر، نہ ٿڪ، نہ چوڌاري پکڙيل خوف خطرا، بيماري، نہ شخصي ڏک ۽ غم ئي پنھنجي منصبي فرض جي ادائگي کان روڪي سگھيا ھئا.
سنڌ جي زراعت ۽ تجارت تمام گھڻي وڌي وئي ھئي. ۽ پيداوار بہ ايتري گھڻي وڌي وئي ھئي جو ماڻھن کي اچرج ٿيڻ لڳو ھو. ڪيتري وقت کان وٺي ائين سمجھيو پئي ويو تہ ھن ملڪ جي پيداوار ايتري ڪانہ آھي جو ان جي انتظاميھ تي ايندڙ خرچ جو پورائو ٿي سگھي. 1843-44ع ۾ ساري پيداوار نو لک ھئي، پر انھيءَ زماني ۾ انتظامي ڪاروبار چڱي نموني سان ھلي رھيو ھو. جنھن ڪري 1844-45ع ۾ پيداوار جا انگ اکر وڃي ستاويھين لکن تي پھتا ھئا. 1845-46ع وارو سال اپريل ۾ پورو ٿيو ھو. ان سال جي پيداوار چاليھھ لک ٿي ھئي. جنھن مان ايڪٽيھھ لک روپيا يا ٽي لک ڏھھ پائونڊ اسٽرلنگ جي بچت ٿي ھئي. جنھن کي سرڪاري خزاني ۾ جمع ڪرايو ويو ھو. اھا بقايا سول انتظاميھ جي ۽ ٻہ ھزار پوليس وارن جي خرچ جي ادائگي کان پوءِ ٿي ھئي، جنھن ۾ گھوڙيسوار ۽ پيادل پوليس جون پگھارون ۽ بيا خرچ بہ شامل ھئا. جڏھن تہ ڍل ۽ محصول جو اگھھ ميرن واري زماني کان اڌ جيترو وصول ڪيو ويو ھو. ان کان سواءِ ڪو نئون محصول وغيره بہ ڪونہ مڙھيو ويو ھو. اھڙيءَ طرح سرڪاري خرچن کي وڌائڻ کان روڪيو ويو ھو.
پيداوار ھر سال انھيءَ ڪري وڌي رھي ھئي جو ھڪ طاقتور انتظامي جوڙجڪ موجود ھئي. جنھن ڪري ان ۾ وڌيڪ باقاعدگي ۽ وسعت ايندي رھي ھئي. انھيءَ سان گڏ تجارت ۽ زراعت بہ ڏينھون ڏينھن ترقي ڪري رھي ھئي. ھر ڇھن مھينن کان خرچ ۾ گھٽتائي اچي رھي ھئي. ڇاڪاڻ تہ ابتدائي دور ۾ نئين انتظاميھ جي قيام لاءِ وڌيڪ خرچ ڪيو ويو ھو جيڪو مستقل ڪونہ ھو جنھن جو مثال بئرڪن ۽ قلعن جي مرمت ۽ تعمير ھئي. اھڙيءَ ريت واھن جي کوٽائي تي ايندڙ خرچ کي غير مستقل سمجھڻ گھرجي. ھن کان اڳ اھو ڪم ڪاردارن جي ذميواري ھوندي ھئي. ھنن ماڻھن پنھنجي مفاد خاطر اھڙو خرچ ٻيڻ تي وڌائي ڇڏيو ھو. ھاڻي اھو کاتو ميجر اسڪاٽ جي حوالي ڪيو ويو آھي. جنھن ساري جوڙجڪ ڪري، ھن کاتي کي مڪمل ڪري ڇڏيو آھي. ان کان سواءِ ھن سنڌ جي جنرل سروي ڪري، پاڻيءَ جي سطح معلوم ڪري ورتي آھي. جنھن ۾ خرچ ۽ وڏيءَ محنت جي ضرورت ھئي. سندس اختيار ڪيل طريقھ ڪار سائنٽفڪ ھو. ان کان پوءِ ڪاردارن جو اثر دخل ختم ٿي ويو ھو.
ھن نئين نظام مطابق زمين جي وسيع ايراضي آبادي ھيٺ اچي چڪي ھئي. جڏھن تہ خرچ تمام ٿورو آيو ھو. ھنن ٻنھي طريقين ڪري پيداوار گھڻي وڌي وئي ھئي. پر پاڻيءَ جي استعمال لاءِ سلوس گيٽ ھڻڻ ضروري ھو. پر انھيءَ کان اڳ سنڌوءَ جي پاڻي تي ضابطو رکڻ ضروري ھو. پوءِ اھو چاڙھھ جو پاڻي ھجي يا عام رواجي وھڪرو ھجي. ھن کان اڳ واري زماني ۾ اٿل جو پاڻي چوڏس ڀينگ ڪري ڇڏيندو ھو ۽ عام رواجي وھڪري جي پاڻيءَ کي بہ گھٽ ڪتب آندو ويندو ھو. جون ۽ جولاءِ ۾ سنڌوءَ ۾ پاڻي تمام گھڻو اچي ويندو آھي. پوکي بہ جام ٿيندي آھي پر ٿيندو ڇاھي تہ سنڌوءَ ۾ اوچتو ئي لاٿ اچي ويندي آھي ۽ ڪاھيل فصل پاڻيءَ جي کوٽ ڪري سڪي سڙي ناس ٿي ويندا آھن ۽ ھارين نارين جو سارو پورھيو ئي پاڻيءَ ۾ ھليو ويندو آھي. پر جيڪڏھن پاڻيءَ جي چاڙھھ جي ٻي لھر وقت تي پھچي ويندي آھي تہ فصلن جي بچڻ جو آسرو ٿي پوندو آھي ۽ فصل ڀلو لھندو آھي. درياھہ جو ٿورو پاڻي مس وڃي ڍنڍون ڍورا ڀريندو آھي جن ۾ رڳو پاڻي جا گاھھ ٿيندا آھن ۽ تپاولي شروع ٿيندي آھي، پر جيڪڏھن پاڻيءَ جي استعمال لاءِ سلوس گيٽ ڪتب آندا ويا تہ پاڻيءَ جي لاٿ ۽ چاڙھھ گھڻو نقصان ڪري ڪونہ سگھندو. ابتدا ۾ تہ ھتان جي اڻ پڙھيل ماڻھن اھو سجھيو ھو تہ سنڌوءَ جي پاڻي تي قبضو ڪرڻ معنى کين بک وگھي مارڻ آھي. ممبئيءَ واريءَ ڌر بہ ڳالھہ مان کڻي ڳالھوڙو بڻايو ھو ۽ چئي رھي ھئي تہ اھي بيوقوفيءَ جون ڳالھيون آھن جن ڪري ماڻھن اجائي واويلا جا ڪارا ڪڪر دور ٿي ويا ھئا ۽ جلد ئي ھتان جي مفتوح ماڻھن کي فتح جو فائدو ملي ويو.
فاتح ٿوري وقت اندر پاڻي جو ھڪ نئون نظام قائم ڪري ورتو ۽ ڏاڍو خوش ھو. ماڻھو بہ ان نظام کي سمجھي چڪا ھئا. پاڻي تي ضابطي ۽ عام استعمال ڪري سج جي گرميءَ ۾ گھٽتائي اچي ويندي ۽ گھم تي بہ ضابطو رکي سگھبو. ھن نئين آبپاشي نظام وسيلي سنڌ گھڻي آباد ٿي ويندي، وونئڻ، ڪمند، نير، ڪڻڪ ۽ ٻيا ننڍا وڏا فصل ٿي پوندا. اڳي واپاري قافلا قلات ۽ لس ٻيلي کان ٿيندا سون مياڻيءَ وٽ پھچندا ھئا جيڪو ڪراچي ڀرسان ھڪ سامونڊي بندر ھو، پر ھاڻي امن امان ٿي وڃڻ ڪري سيوھڻ کان ٿيندا ڪراچي پھچن ٿا، تنھن ڪري سر چارلس نيپئر ڏاڍو خوش آھي. ڇاڪاڻ تہ ھن انصاف قائم ڪري ۽ محنت ڪري ھي تجارتي رستو آباد ڪري ڇڏيو آھي. اڳي سارو تجارتي سامان سون مياڻي وٽ لھندو چڙھندو ھو، تنھن ڪري سر چارلس ان بندر کي خريد ڪرڻ جو سوچيو ھو. پر جڏھن واپاري قافلا ڪراچي اچڻ لڳا تہ ھن سون مياڻي کي خريد ڪرڻ جو خيال دل مان ڪڍي ڇڏيو ھو ۽ ان موضوع تي ھلندڙ ڳالھيون بہ ختم ڪري ڇڏيون ھيون. ان کان سواءِ سر چارلس سنڌ وسيلي آفيم جي اسمگلنگ روڪي، ممبئيءَ جي پيداوار کي وڌائي ڇڏيو ھو. تنھن ڪري کيس اھو چوڻ جو حق ھو تہ سنڌ جي فتح ممبئي سرڪار ۽ انگلينڊ لاءِ ڏاڍي فائديمند ثابت ٿي آھي. ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کي بہ انھيءَ ڪري وڏو فائدو ٿي رھيو جو آفيم جي اسمگلنگ کي روڪيو ويو ھو. ان ڪري ڪمپني کي لکن بلڪ ڪروڙن جو فائدو ٿيو ھو. صحيح انگن اکرن جي يقين جوڳي معلومات ڪانہ آھي. تنھن ڪري حتمي طور ڪجهہ بہ چئي ڪونہ ٿو سگھجي. معلوم ائين ٿي رھيو آھي تہ پارليامينٽ ۾ جيڪي انگ اکر ٻڌايا وڃن ٿا، سي صحيح ڪونہ ھوندا آھن. اھڙيون ڳالھيون عوام کان پڻ لڪايون پيون وڃن. سنڌ جي فتح جي فقط ھن اڪيليءَ ڳالھہ کي ڏسجي تہ ڪمپنيءَ کي ڪيترن ئي ملين پائونڊ اسٽرلنگ جو ساليانو فائدو ٿي رھيو آھي.
اھڙين واضح ڳالھين ھوندي بہ ھروڀرو واويلا مچائي وئي ھئي تہ سنڌ ۾ گھڻو خرچ ٿي رھيو آھي. فوجين جي واپسيءَ جا انگ اکر بہ ٺولھي جو ڏيڍ ٻڌايو پيو وڃي. پارليامينٽ ۾ بہ جيڪي انگ اکر ٻڌايا پيا وڃن، سي بہ ڪارا ڪوڙ آھن. ھنن سڀني ڳالھين جو مقصد سر چارلس نيپئر کي لوئڻ ڊوئڻ ۽ سندس محنت کي تڇ سمان سمجھڻ آھي. پارليامينٽ ۾ حد کان وڌيڪ فوج رکي آھي. پر حقيقت اھا آھي تہ ممبئي حڪومت حد کان وڌيڪ فوج رکي آھي. ليڪن پارليامينٽ ۾ ڪجهہ ٻيو ٻڌايو پيو وڃي. يعني ڳوٺ کائي ويا ڳيرا ڪارو نانءُ ڪانون جو. ھونءَ بہ سر چارلس جو لوڻ ڪڏڻو آھي ۽ جيڪو الزام ٻئي ڪنھن تي نہ ٺھندو آھي تہ سر چارلس تي سورھن آنا سچ ٿي ويندو آھي. انگلينڊ جي ماڻھن کي اھو ڪونہ پيو ٻڌايو وڃي تہ سر چارلس ۾ ڪھڙيون بھترين خوبيون آھن. جيڪڏھن ٻڌايو پيو وڃي تہ بلڪل گھٽائي. جيڪڏھن اصل حقيقتون ماڻھن جي سامھون اينديون تہ مٿس ھنيل الزام نسورو ڪوڙ ثابت ٿيندا ۽ انگلينڊ جا ماڻھو کيس عزت ڏيندا، پر کائنس نفرت ۽ چڙ جو اظھار ڪونہ ڪندا. ويتر ساڻس عقيدت جو اظھار ڪندا ۽ نيڪ جذبن جو اھڙو اظھار غير مشروط ھوندو. ڇاڪاڻ تہ ھن سنڌ ۾ قانون سازيءَ جي ھمت افزائي ڪئي ھئي ۽ ان کي تحفظ ڏنو ھو، جنھن جا نتيجا بہ ڏاڍا سٺا نڪتا ھئا ۽ اڃا بہ وڌيڪ سٺا نڪرن ھا. پر اوچتو ئي ڪڇيءَ جي جابلو علائقي ۽ پنجاب واريون جنگيون ڇڙي چڪيون ھيون، جنھن رڌي پڪي ۾ پاڻي وجھي ڳالھہ ئي الٽي ڪري ڇڏي ھئي. ھنن مان پھرين جنگ 1845ع جي منڍ ۾ جڏھن تہ ٻي جنگ 1846ع جي ابتدا ۾ شروع ٿي ھئي. ھنن ٻنھي جنگين سر چارلس ۽ سندس ماتحت فوجي عملدارن جي ساري محنت کي لوڻ پاڻي ڪري ڇڏيو ھو. ھنن ماڻھن گھڙيال جي ڪانٽي وانگر رات ڏينھن ھلي ھلي، سول انتظاميا جو جوڙجڪ ڪيو ھو. ڪيترن مھينن تائين اھو سوچيو ويچاريو ويو ھو تہ سنڌ جي انتظاميھ جو جوڙجڪ ڪھڙي طريقي جو ھجي، پر ٽن سالن کان اھا ڪوشش ھلي رھي ھئي تہ ان انتظاميا کي ختم ڪھڙي طريقي سان ڪجي. ھاڻي تہ اھا سنڌ جي سول انتظاميا بلڪل مستقل ٿي چڪي آھي، جنھن جي قيام جي ابتدا سان مھامري پئي ۽ ڏڪار آيو ھو. ان کان سواءِ ممبئي واري ڌر بہ گھٽ ڪانہ ڪئي ۽ اختيار جا صاحب بہ مان مرجاتا وارا سڀ ليڪا لتاڙي چڪا ھئا.