باب ٻيو: سنڌ جي نئين سر انتظامي جوڙجڪ
خرچ جي گھٽ ھجڻ جو فقط اندازو ڪونھ ھو. آئوٽرام جي پوليٽيڪل ايجنسيءَ کي ورھارو (ساليانو) سورھن ھزار رپيا خرچ ايندو ھو. جڏھن تھ سندس ماھوار خرچ ڪڏھن ڇھھ، ڪڏھن ڏھھ ۽ ڪڏھن وري ڏيڍ سو رپيا بھ ھوندو ھو پر آئوٽرام سرڪار کان سورھن ھزار رپيا وٺندو ھو. جيڪا تمام گھڻي رقم ھئي. ڪجھھ عملدار اتر سنڌ جي انتظام لاءِ ڪلڪتي طرفان موڪليا ويا ھئا، جن سان واعدو ڪيو ويو ھو تھ کين ڪم ڪار جي تڪڙي اڪلاءَ لاءِ ڪلارڪن جو وڏو اٽالو ڏنو ويندو. ھندستان ۾ ھن جو مطلب آھي اھڙن ماڻھن جي ھڪ ڊگھي قطار. اھڙن ڪلارڪن جي چونڊ کاتن جا سربراھھ پاڻ ڪندا ھئا. سر چارلس ڪلارڪن جي ايڏي وڏي تعداد مقرر ڪرڻ جي خلاف ھو. تنھن ڪري ھن پھريائين اھڙين مقررين کان ٺپ انڪار ڪري ڇڏيو ھو. گھڻي ڪم جي نتيجي ۾ ٻن عملدارن پنھنجي عملدار ڪئپٽن پوپ ڏانھن ھڪ بيزاري وارو خط لکيو ھو. اھڙيءَ ريت ڪئپٽن پوپ پاڻ بھ ٻڌايو تھ اھي ماڻھو سرڪاري ڪم ڏاڍيءَ بي دليءَ سان ڪندا ھئا ۽ ڪم ڪرڻ کان ونءُ ويندا ھئا. لارڊ ايلنبرو انھن عملدارن کي واپس گھرائي ورتو. سر چارلس انھن ٻن عملدارن جي جاءِ تي مسٽر رچرڊسن کي مقرر ڪيو آھي. سندس پگھار پنج سو رپيا ماھوار آھي. ٻن عملدارن جو سارو ڪم اھو ھڪ ڄڻو ڪندو آھي. پنھنجو منصبي فرض ڏاڍي تيز رفتاري سان ادا ڪندو آھي ۽ جن ٻن عملدارن جي جاءِ تي ھي پنجن سون رپين جي پگھار تي ڪم ڪندو آھي. سي ماھوار ٻن ھزار رپين کان بھ وڌيڪ پگھار وٺندا ھئا. سنڌ جو انتظام ھاڻي فوج جي حوالي آھي، جيڪا پنھنجي فوجي منصب سان گڏ سنڌ جي سول انتظاميھ جو ڪم بھ سنڀاليندي آھي. پوليٽيڪل ايجنسيءَ جي معاملن کي آئوٽرام نڌڻڪو ڪري ڇڏيو ھو. جنھن جو انتظام پڻ سڌاري بھتر ڪيو ويو آھي ۽ ھاڻي پنھنجي اصلي روپ ۾ ڪم ڪري رھي آھي. پر ھن ۾ ڪنھن ٻيءَ تبديليءَ آڻڻ کان سواءِ اڃا بھ وڌائي ۽ سڌاري سگھجي ٿو.
ھتان جو اکين سان ڏسڻ ۾ ايندڙ طاقت جو سرچشمو فقط گورنر آھي. جنھن جي چوڌاري سندس فوج گھيرو ڪيو ويٺي ھوندي آھي. ھنن فوجين کي اھا چڱيءَ ريت خبر آھي تھ ھنن سنڌ تلوار جي طاقت سان فتح ڪئي آھي. جنھن جو انتظام بھ تلوار جي زور سان رکي سگھجي ٿو. ليڪن انھن فوجين مان بھ ڪيترن کي باغي قبيلن کي ماٺ ڪرائڻ لاءِ جابلو علائقن ڏانھن موڪليو ويو آھي. ھنن ماڻھن کي بغاوت لاءِ انھن ٽالپرن اڀاريو آھي. جيڪي آزاديءَ سان ھيڏانھن ھوڏانھن ڦرندا وتندا آھن يا وري ھي اھي ماڻھو آھن، جن جي ڪار ڪرت ئي ڌاڙا ۽ ڦريون ڪرڻ ھوندو آھي. اھو بھ امڪان آھي تھ افغان ۽ سک ڪڏھن بھ حملو ڪري سگھن ٿا. ان ڪري فوج کي اھڙي انداز سان رکيو ويو آھي. جيئن ڪنھن امڪاني ھنگامي صورتحال منھن ڏئي سگھي. ان کان سواءِ ملڪي انتظام ۾ ڪنھن رخني وجھڻ کانسواءِ اندروني امن امان بھ برقرار رکڻو آھي ۽ اھو بھ ڏسڻو آھي تھ ان فوج کي پنھنجي منصبي فرض کي بھ ڦڙتيءَ ۽ چالاڪيءَ سان نڀاھڻو آھي. ھن سان گڏ اھا بھ نظرداري ڪرڻي آھي تھ فوجي عام ماڻھن سان رابطا واسطا پيدا نھ ڪن. ڇاڪاڻ تھ عام ماڻھوءَ سان رلي ملي وڃڻ ڪري سندن خوف ۽ دھشت ختم ٿي ويندي، جيڪا فتح کان پوءِ قائم ٿي وئي آھي.
تنھن ڪري ھن قسم جو انتظام پوليٽيڪل ايجنسيءَ جي نقطئھ نظر جي خلاف آھي. جنھن افغان جنگ دوران عام ماڻھن تي مشتمل پنھنجي فوج موڪلي ڇڏي ھئي. جنھن جا نتيجا ڏاڍا اگرا نڪتا ھئا. پر ھن معاملي ۾ سر چارلس نيپئر منفرد خيالن جو مالڪ آھي. سندس ويچار آھي تھ عام ماڻھن تي مشتمل لشڪر ۽ سرڪاري فوج بھ سرڪار جي ڀلي مدد ڪري پر انھن جو جوڙجڪ ڌار ڌار ھئڻ گھرجي. سندس چوڻ آھي تھ فوج کي انھن ماڻھن يا ملڪ خلاف جنگ ڪرڻ گھرجي جن لاءِ سرڪار دشمن ھجڻ جو اعلان ڪيو آھي. پر ان کي ڪنھن مجرم کي سزا ڏيڻ جي غرض سان ڪڏھن بھ استعمال ڪرڻ نھ گھرجي. ھن فوج کي پنھنجي تصور ۽ حقيقي روپ ۾ سڃاڻن کپي تھ اھي انگلينڊ جو شان ۽ شوڪت آھن جيڪو پنھنجي اولاد تي فخر ڪندو آھي. تنھن ڪري اھڙي عظيم فوج کي تيستائين ملڪ جي سول انتظاميھ جي حوالي نھ ڪجي، جيستائين اھو نھ سمجھجي تھ اھا سول انتظاميا ڪمزور ٿي وئي آھي ۽ ملڪي نظام کي چڱيءَ ريت سنڀالي ڪانھ ٿي سگھي. ملڪي انتظام جو طريقھ ڪار اھڙو ھوندو آھي، جو فوج کي عام قسم جي مجرمن کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪتب آندو ويندو آھي، ڄڻ اھا فوج نھ پر ملڪ جي پوليس آھي. جيڪڏھن فوج کي انھيءَ نموني سان ڪتب آڻبو تھ سندس شان ۽ شوڪت مجروح ٿي ويندو ۽ سندس بلند حوصلا ختم ٿي ويندا. ان کان سواءِ فوج کي ملڪ جي سول انتظاميھ ۾ پڻ ڪتب آندو ويندو آھي. اھڙيءَ ريت فوج کي پنھنجي اصلي روپ ۾ بھ آڻي سگھبو آھي. ايئن ڪرڻ سان نظرداري ڪرڻ واريون سندس سرگرميون گھٽجي وينديون آھن ۽ سندس استقلال واري خوبيءَ ۾ پڻ فرق اچي ويندو آھي. اھڙيون خاصيتون ۽ خوبيون سول اختيارن ۾ موجود ھونديون آھن. اھڙيءَ صورتحال کي نظر ۾ رکي ھن سنڌ ۾ ڪن ڳالھين جو اضافو ڪيو آھي جيڪي نھايت اھم آھن. ھڪ تھ ھن پنھنجي فوجي سپاھين کي سختيءَ سان منع ڪري ڇڏي آھي تھ ھو عام ماڻھن سان دوستي نھ رکن، جنھن جو نتيجو اھو نڪرندو جو ھنن فتح بعد جيڪو عزت ۽ شان حاصل ڪيو آھي ان ۾ گھٽتائي نھ اچي وڃي. دنيا جي ٻين ملڪن ۾ بھ فوج الڳ رھي پنھنجي مان ۽ شان کي برقرار رکندي آھي. جتي ھن پنھنجي زندگيءَ جو وڏو حصو جنگي سرگرمين ۾ گذاريو ھوندو آھي. اھي فوجي ھڪ دوست ۽ دشمن جي حيثيت ۾ ڏاڍا سنجيده ھوندا آھن ۽ سرڪار جي ڪابھ حڪمت عملي اھڙين ڳالھين کي متاثر ڪري ڪانھ سگھندي آھي.
اھڙين ڳالھين کي نظر ۾ رکي سر چارلس پوليس جو کاتو کوليو آھي. جنھن ۾ وڏو تعداد سنڌين جو ڀرتي ڪيو ويو آھي. ميرن جي پوليس ۾ بھ اھڙا ماڻھو ڀرتي ڪيا ويا ھئا، پر ھي ماڻھو شخصي ۽ خانداني طور ٽالپرن جا ڏاڍا ظلم ۽ قھر سٺا ۽ ڏٺا آھن. تنھن ڪري ھي ماڻھو ھنن کان ڏاڍي نفرت ڪندا آھن. انگريز فتح کان پوءِ توڙي جو ھي آزاد ٿي چڪا آھن، پر ان ھوندي بھ سندن اندر مان نفرت نڪري ڪانھ سگھي آھي. پھريائين ھي ماڻھو ڏاڍا ڊڄڻا ھئا. اھا ڪا نئين ڳالھھ بھ ڪانھ ھئي. ڇاڪاڻ تھ اھو ڊگھي عرصي جي ظلمن جو لازمي نتيجو آھي. منظم طريقي سان رھي ڪونھ سگھندا ھئا. جڏھن سرڪاري جاچ پڙتال ٿيندي ھئي تھ نوڪري ڇڏي ھليا ويندا ھئا. ان کان پوءِ پٺاڻن ۽ راجپوتن کي ڀرتي ڪري ھنن سان شامل ڪيو ويو. ان کانسواءِ ھيٺين طبقي جي ٻروچ سردارن کي بھ ھن پوليس ۾ ڀرتي ڪيو ويو، جن مياڻيءَ جي جنگ ۾ بھ حصو ورتو ھو. کين خوبصورت پوليس واريون ورديون ڏنيون ويون ھيون ۽ منجھن فوج جھڙي تنظيم پيدا ڪئي وئي ھئي. مٿن اعليٰ آفيسر بھ فوجي مقرر ڪيو ويا ھئا. اھڙي ھمت افزائي کان پوءِ اھي ساڳيا سنڌي ڏاڍا بھادر ثابت ٿيا. بعد ۾ تھ اڪيلي سر بھ اچرج جھڙا ڪارناما سرانجام ڪري ڏيکاريا ھئائون. ڪڏھن فوج سان گڏجي بھ ڏاڍا خطرناڪ ڪم ڪري ڏيکاريا ھئائون.
ھوريان ھوريان سندن تعداد ۾ اضافو ڪيو ويو، نيٺ سندن تعداد وڃي اڍائي ھزارن کي پھتو. ھن پوليس کي ٽن حصن ۾ ورھايو ويو ھو جن مان ھڪ کي شھرن ۾ رکيو ويو، ٻين کي ٻھراڙيءَ ۾ مقرر ڪيو ويو ۽ ٽئين حصي کي وري گھوڙي سوار بڻايو ويو آھي. شھري پوليس فقط وڏن شھرن ۾ پنھنجو منصبي فرض ادا ڪندي ھئي. باقي ٻن ٻين حصن کي الڳ قسم جي وردي ڏني وئي ھئي ۽ سندن ھٿيار بھ جدا ھئا. ھن پوليس کي ميداني علائقن جي بچاءَ لاءِ مقرر ڪيو ويو آھي، جيڪي نھ رڳو عام مجرم ماڻھن خلاف ڪارروائي ڪندا ھئا پر سنڌوءَ جي الھندي ڪناري جيڪي ٻروچ قبيلا ڌاڙا ھڻندا ۽ ڦريون ڪندا ھئا، تن خلاف سخت ڪارروائي ڪرڻ جو کين حڪم ڪيو ويو ھو. جڏھن فوج باغين خلاف سخت ڪارروائي لاءِ پيش قدمي ڪندي ھئي تھ ھن سنڌي پوليس کي پڻ سڏ ڪيو ويندو ھو. سرڪاري ڊاڪ، خزاني جو پھرو ڏيندي ھئي. مجرمن کي گرفتاري کان ھنن جي پھري ۾ مقرر جڳھن تي پھچايو ويندو ھو. فوجي چوڪين تي بھ ھيءَ پوليس پھرو ڏيندي ھئي. سزائن ڏيڻ جو ڪم بھ ھنن حوالي ھوندو ھو. جنگين جي زماني ۾ ھي پوليس بھترين رھنمائي ڪندي ھئي. جڏھن حالتن مطابق سرڪار کي فوج ۽ پوليس جي گڏيل ڪارروائي جي صورت پوندي ھئي تھ ھيءَ سنڌي پوليس پنھنجو منصبي فرض ڏاڍيءَ ايمانداري سان سرانجام ڪندي ھئي. تنھن ڪري کين فوج جھڙي عزت آبرو سان نوازيو ويندو ھو. ھيءَ پوليس فوج کان سواءِ اڪيلي سر بھ ڏاڍي بھادريءَ سان منصبي فرض ادا ڪندي آھي. تنھن ڪري سرڪار جو مٿس تمام گھڻو اعتماد آھي. جابلو علائقن ۾ بلوچ قبيلن سان جنگيون ڏاڍيون خطرناڪ آھن ۽ انھن ۾ حصو وٺندڙ پوليس کي وڏيءَ عزت ۽ احترام سان ڏٺو ويندو آھي. جيڪا انھن جنگين ۾ ڀاڱي ڀائيوار ھوندي آھي.
سنڌين تي مشمل شھري پوليس شھرن ۾ رھندڙ بدمعاشن ۽ ڏنگن ماڻھن جي گندين ڳالھين جو ڪوبھ اثر ڪونھ ٿيو ھو. سندن ڪردار ڏاڍو صاف ۽ سٺو ھو. اھڙي ٻھراڙي جي پوليس وري ٻھراڙين ۾ مقرر ھئي جنھن پوليس واري اصلي روح ۽ تنظيم کي سمجھي ورتو ھو. ضرورت وقت سرڪار بھ ساڻن وڏي مدد ڪندي ھئي. پر ابتدائي دور ۾ غير منظم ۽ ڏاڍا غير ذميوار ھوندا ھئا. ھنن جو منصبي فرض بھ ڏاڍو ڏکيو ھوندو ھو. ھنن بلوچن سان سر ترين تي رکي مقابلا ڪيا جيڪي سنڌي ڳوٺن کي ڦري لٽي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھو. اھي ماڻھو ٿورو وقت اڳ سندن مالڪ ھئا. ھي جيڪڏھن ھٺيلا ۽ ھوڏي نھ ھجن ھا تھ کين بلوچ ماري تباھھ ڪري ڇڏي ھا، جيڪي انگريزن کان شڪست کائڻ ڪري چڙيا ويٺا ھئا. ان جو نتيجو اھو نڪري ھا تھ اھي ڳجھھ ڳوھھ بلوچن سان ملي ھڪ ٿي وڃن ھا. ھن خوف جي نتيجي ڪري سر چارلس خبردار ٿي ويو آھي ۽ اھڙين ڳالھين جي جاچ پڙتال ڪري رھيو ھو. اھو سلسلو ان وقت تائين جيستائين ٻنھي ڌرين ۾ تلوارين اڀيون نھ ٿي ويون ھيون. بلوچن بھادري سان منھن ڏنو پر سنڌي پوليس بھ سر ترين تي رکي واچوڙا ٿي وڙھي ھئي. ميدان تي ٻنھي ڌرين جي لاشن جا ڍير ٿي ويا ھئا. ان کانپوءِ جنرل چارلس کي محسوس ٿيو تھ ٻنھي ڌرين ۾ وڏي رتو ڇاڻ ٿي آھي، تنھن ڪري ھنن ٻنھي ڌرين جو کنڊ کير ٿيڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. ان کانپوءِ ھن سنڌي پوليس کي اڳئين کان وڌيڪ منظم ڪيو آھي. جڏھن سرڪار جي مدد لاءِ پوليس کي منظم ۽ فوج کي وڌيڪ طاقتور بڻايو تھ پوءِ ھن سول انتظاميا جو جوڙجڪ ڪرڻ شروع ڪيو، جيڪو ھن ريت ھو.
ان کان جلدي پوءِ ھن سول معاملن کي وقت سر اڪلائڻ لاءِ ڪئپٽن برائون کي ڪمشنر مقرر ڪيو جيڪو سندس ماتحت طور ڪم ڪرڻ لڳو ھو. ھي ماڻھو سنڌ ۾ گھڻو رھيو ھو تنھن ڪري ھن ملڪ کان گھڻو واقف ھو. ابتدا ۾ ئي محصول ۽ ڪسٽم جا معاملا ڏانھس موڪليا ويا ھئا. انھيءَ لاءِ تھ جيئن جو جاچ پڙتال ڪري رپورٽ گورنر سر چارلس ڏانھن موڪلي. ٿوري وقت کان پوءِ کيس سنڌ سرڪار جو سيڪريٽري بڻايو ويو آھي، پر سندس منصبي فرض ساڳيو آھي.
سنڌ کي مکيھ ٽن ضلعن جھڙوڪ ڪراچي، حيدرآباد ۽ سکر (شڪارپور) ۾ ورھايو ويو آھي. ان کانسواءِ ڪسٽم جو ھڪ جدا ضلعو ٺاھيو ويو آھي. ڪراچيءَ ضلعي ۾ سيوھڻ تائين سنڌوءَ جي ساڄي پاسي وارو علائقو شامل ڪيو ويو آھي جيڪو سمنڊ جي ڪناري تائين پھچي ٿو. حيدرآباد ضلعو مير علي مراد جي حڪمرانيءَ جي سرحد کان وٺي درياءَ جو کاٻو پاسو وٺي، وڃي سمنڊ تائين دنگ ڪري ٿو. جنھن جي اوڀر پاسي ڪڇ جو علائق آھي. ھن ضلعي جي اوڀر پاسي ٿر وارو رڻ پٽ علائقو آھي. ھن ضلعي جي اوڀر پاسي ٿر وارو رڻ پٽ علائقو بھ موجود آھي. جڏھن تھ سکر ضلعو سنڌوءَ جو ساڄو ڪنارو وٺي سيوھڻ تائين اچي کٽي وڃي ٿو. ھر ضلعي جي صدر مقام تي چيف ڪليڪٽر مقرر ڪيو ويو آھي جنھن جي ماتحت ٽي سب ڪليڪٽر آھن. ھي صدر مقام اھڙين جڳھن تي آھن جتي ويھي ضلعي جي چڱيءَ ريت نظرداري ڪي سگھجي ٿي. ان سان گڏ ضلعي اندر موجود علائقن سان ترت رابطو بھ ممڪن آھي. ساڳيءَ ريت ھر سب ڪليڪٽر جي ھيٺان ماتحت عملو بھ مقرر ڪيو ويو آھي.
اھڙيءَ ريت ھر مھيني پابنديءَ سان ضلعي جو ڪليڪٽر سول معاملن جو ڪمشنر ڏانھن آمدني ۽ خرچ جو وچور موڪليندو رھندو آھي. جيڪو ضروري جاچ پڙتال کانپوءِ، منظوريءَ لاءِ گورنر ڏانھن موڪليندو آھي. ڇاڪاڻ تھ ڪوبھ خرچ گورنر جي منظوري کان سواءِ ڪري ڪونھ سگھبو آھي.
ھر مھيني جي پڇاڙيءَ ۾ اھڙي معلومات گورنر جنرل ڏانھن رواني ڪئي ويندي آھي. جنھن ۾ آمدني ۽ خرچ جو ڪل جوڙ ٿيل ھوندو آھي. ان ۾ بقايا، مزدوريءَ تي ڪيل سراسري ادائگي، پنجن ڄڻن جي کاڌ خوراڪ جو خرچ بھ ٻڌايو ويندو آھي. جيڪڏھن ھڪ مھيني کان ٻئي مھيني تائين خرچ پکي ۾ ڪا ڦير گھير ڪئي ويندي آھي تھ ان جي ڪارڻ جي سمجھاڻي بيان ڪئي ويندي آھي. ھن معلومات سان گڏ اھڙو ميمورينڊم بھ شامل ڪيو ويندو آھي تھ علائقي جي ڪيتري ھم چورس ايراضي آباديءَ ھيٺ آندي وئي آھي ۽ آبپاشي جو نظام قائم ڪيو ويو آھي. ڪيتري ڊگھائيءَ ۾ رستن جي تعمير ٿي آھي، ڪيترين سرڪاري عمارتن جي تعمير شروع ڪئي وئي آھي ۽ ڪيترين جو ڪم مڪمل ٿي چڪو آھي ۽ سنڌوءَ جي پاڻيءَ ڪيترو چاڙھھ ڪيو آھي.
ضلعي جي ھر صدر مقام کي پوليس جي مدد حاصل آھي جنھن جو ضلعي ڪمانڊر يورپي آھي. ان کان سواءِ حفاظت واسطي ريگيولر فوج جا مضبوط رستا بھ موجود ھوندا آھن جيڪي دشمن خلاف ھو ڪارروائي ڪرڻ لاءِ ھر وقت تيار ھوندا آھن. فوج اھڙيون ڪارروايون پوليس سان گڏجي ڪندي آھي. اريگيولر فوج باغين خلاف ڪم آڻي ڪانھ ٿي سگھجي. انھن کي فقط جنگ دوران ڪتب آڻي سگھجي ٿو.
سنڌ جو صدر مقام پھريائين حيدرآباد کي مقرر ڪيو ويو ھو، جتي پوليس جو ھڪ يورپي ڪئپٽن مقرر ڪيو ويو ھو ۽ ضلعي جي ھر صدر مقام تي ھڪ يورپي ليفٽيننٽ مقرر ڪيو ويو آھي. ضلعن جا سڀئي ليفٽيننٽ حيدرآباد جي پوليس ڪئپٽن جا ماتحت آھن جيڪي پوليس انتظاميا ۾ پگھارن لاءِ ذميوار ھوندا آھن. اھڙيءَ ريت پوليس جو نظام فوجي نظام وانگر سخت آھي.
پوليس ۽ اريگيولر گھوڙي سوار دستن جا ماڻھو انھن سرڪاري ملازمن سان گڏجي منصبي فرض جي ادائگي کان نفرت ڪندا آھن جن جو تعلقي ھيٺيئن درجي سان ھوندو آھي. تنھن ڪري انھن کي ضلعي جي صدر مقامن جي وچ تي رکيو ويو آھي. ھن پوليس ۽ اريگيولر گھوڙيسوارن جا دستا حفاظت لاءِ ضلعي جي صدر مقام جي اوسي پاسي بھ رکيا ويا آھن. ھن پوليس کي سندن فرض جي ادائگي لاءِ ننڍن جٿن جي صورت ۾ موڪليو ويندو آھي. جڏھن تھ ريگولر ھڪ وڏي تعداد جي شڪل ۾ رھندي آھي.
ڏسڻ ۾ ائين ايندو تھ پليس، اريگيولر گھوڙي سوار رستا ۽ فوج انتظاميھ جي الڳ الڳ شعبن سان واسطو رکن ٿا. پر عام نوعيت جي مقصد سان انھن سڀني کي گڏائي بھ ڪتب آڻي سگھبو آھي. اھي گڏيل مقصد کي حاصل ڪرڻ خاطري قرباني جي عظيم جذبن سان سرشار ھوندا آھن. جيتري قدر شھري پوليس ۽ غريب ماڻھن جي وچ ۾ رھندي آھي. جڏھن تھ ٻھراڙيءَ جي پوليس شھري پوليس ۽ اريگيولر گھوڙي سوار دستن جي وچ ۾ رھندي آھي. ھنن کي پنھنجو احترام ۽ عزت عام ماڻھن سان رلي ملي وڃڻ کان روڪيندو آھي. اھڙي پوليس انتظاميھ جا مٿيان ٽيئي حصا ريگيولر فوج حڪمن تحت ھلندا آھن. جيڪڏھن ريگيولر فوج کي پوليس جي منصبي فرض جي ادائگي لاءِ جٿن جي شڪل ۾ ڪيڏانھن موڪليو ويندو آھي تھ فوجي نظام ۾ ڪنھن بھ قسم جو رخنو ڪونھ پوندو آھي. جيڪڏھن مجرمن سان لھھ وچڙ ۾ ايندا بھ آھن تھ بھ اھي پنھنجي فوجي شان کي ھٿان وڃڻ ڪونھ ڇڏيندا آھن. ريگيولر فوج جو گڏجي ھڪ جاءِ تي رھڻ ٿيندو آھي. پر جڏھن غير مھذب ماڻھن دھشت پکڙيندا آھن تھ انھن خلاف ڪارروائي لاءِ کين جٿن جي صورت ۾ اڳتي موڪليو ويندو آھي. اھي وڳوڙي ڏڦوڙي ماڻھو کين جنگ دوران بھادري سان ادا ڪيل منصبي فرض ڪري گھڻو سڃاڻيندا آھن. پوليس عام ماڻھن سان رابطي ۾ ھوندي آھي. جيڪا پنھنجي منصبي فرض جي ادائگي ۾ ويھن ئي ننھن جا زور لائيندي آھي. پر جيڪڏھن امن امان رکڻ ۾ پاڻي سندس سر کان مٿي چڙھي ويندو آھي تھ اريگيولر فوج جا گھوڙيسوار واھر لاءِ پڙ تي پھچي ويندا آھن، پر جڏھن اھي بھ دشمن سان ٻھ پاڻي ڪرڻ ۾ اوڻا پوڻا ڏسبا آھن، تھ ريگيولر فوج اچي سندن ساٿي ٿيندي آھي. جنھن جنگ ۾ دشمن خلاف واھڙ وھائي پنھنجي بھادريءَ جي ڳالھھ بيھاري.
طاقت جي ھن اضافي سان گڏ سر چارلس ھڪ ٻيءَ اھم ڳالھھ بھ شامل ڪئي آھي، ان ڳالھھ جي ضرورت بھ ھئي ائين ڪرڻ لاءِ ميدان بھ خالي ھو ۽ ڳالھھ بھ بلڪل نئين ھئي يعني ھن سماجي سڌارن جي منصوبن جي ابتدا ئي ڪئي ھئي. معياريءَ سنڌ جي زمين کي مختلف علائقن ۽ طبقن ۾ ورھايو ويو ھو. زمين جي مخصوص تڪ لاءِ ڪاردارات سڏيو ويو جنھن جي انتظام ھلائڻ لاءِ ھڪ عملدار مقرر ڪيو ويو، جنھن کي ڪاردار سڏيو ويندو آھي. جيڪو وري ھڪ ٻئي عملدار جي ھيٺان ڪم ڪندو آھي جنھن کي قاضي چيو ويندو آھي. ھنن کي ننڍن معاملن کي اڪلائڻ جو اختيار ڏنو ويو آھي. ھي عملدار ڪنھن ڏوھي تي چار ڏوڪڙ ڏنڊ رکي سگھندا آھن. جيڪڏھن مناسب سمجھندا آھن تھ ڪن مجرمن کي ٻھ چار ڏينھن ڪاٺ ۾ رکي سگھندا آھن پر عملي طور اھي ڪنھن کي آزاد ڪري ڇڏيندا آھن، ڪن کي ڦاسيءَ جي سزا بھ ڏيندا آھن ۽ سزا ڏيڻ لاءِ کانئن مشورو ورتو ويندو ھو. پر عام طور تي اھي حڪمران ڪاردار جي لکيل شاھدين کي ڏسي فيصلو ڪندا ھئا. ھن ڪم کان سواءِ ڪاردار ميرن جي محصول ۽ ڪسٽم جي وصوليءَ تي بھ نظر رکندا ھئا ھر ڇھھ ماھي تي حيدرآباد پھچي حساب ڪتاب جي جاچ پڙتال ڪرائيندا ھئا. ڪن علائقن ۾ اھي عملدار پنھنجي مرضيءَ سان ڍل، محصول ۽ ڪسٽم جي اوڳاڙيءَ ڪندا ھئا. ھي ڏاڍا ظالم ماڻھو ھئا ۽ رعيت تي ڏاڍو ظلم ڪندا ھئا. مٿن ڏنڊ رکندا ۽ سخت ماريندا ڪٽيندا ھئا، اھڙيءَ ريت پنھنجا کيسا ڀريندا ھئا. اھڙيءَ ريت ھر ھڪ ڪاردار ساليانو پندرھن ھزار پائونڊ ڏنڊ طور وصول ڪيو ويندو ھو.
ھنن ماڻھن جو عوام ۾ ڏاڍو اثر رسوخ ھوندو ھو. پر اھي ھوندا بلوچ سردارن جا غلام ھئا جن کان ڏاڍو ڊڄندا ھئا. ڇاڪاڻ تھ سندن ڳوٺ ھنن سردارن ۽ جاگيردارن جي زمينن ۾ ھوندا ھئا. ھي سردار ۽ جاگيردار ڪاردارن کي تھ ڪري ڪجھھ بھ نھ سگھندا ھئا، پر انھن جي ماتحت عملي کي ڏاڍو ستائيندا ۽ پريشان ڪندا ھئا. ليڪن ٻين غلامن جيان ھي ڪاردار بھ ڏاڍا چالاڪ ٺڳ ۽ پئسي ڏوڪڙ جا پياسا ھوندا ھئا. ان ھوندي بھ سر چارلس پنھنجي ھنن اصولن جو سختيءَ سان حامي ھوندو تھ ڪنھن جي سماجي تعلقاتن کي ڊانوانڊول نھ ڪجي. تنھن ڪري ھن ڪاردارن کي برقرار رکيو آھي. ڇاڪاڻ تھ اھي انتظامي رابطي جو ڪم ڏيندا ھئا ۽ عام ماڻھو بھ ھنن جي ڪاروھنوار کان چڱيءَ ريت واقف ھئا. سر چارلس ھنن ڪاردارن جي پگھارن ۾ انھيءَ مقصد سان اضافو ڪيو تھ جينءَ ھو غير واجبي محصول مڙھي عوام کي نھ آزارن. ھن ٻيو ڪم اھو ڪيو تھ کين ضلعي انتظاميھ جو حصو بڻائي ڇڏيو ھو. اھڙيءَ ريت کين چتاءُ ڏنو ويو ھو تھ اھي انگريز سرڪار جو حصو ۽ انھيءَ ڏانھن ذميوار آھن ۽ سندن ملازمت جو تسلسل انگريز سرڪار سان وفاداري ۽ منصبي فرض جي ايماندارانھ ادائگيءَ سان واڳيل آھي.
ڳوٺاڻن جي جائز شڪايتن تي ڪاردارن کي ملازمت مان ڪڍيو ويندو آھي ۽ ڪيل ڏوھھ مطابق کين سزا بھ ڏني ويندي آھي. تنھن ڪري ھنن ڪاردارن جو مفاد عام ماڻھوءَ جي ڀلائي سان واڳيل آھي. انھيءَ کان سواءِ ضلعي جا اعليٰ عملدار بھ ھنن جي ھلت چلت تي نظر رکندا ايندا آھن. معلوم اھو بھ ٿي رھيو آھي تھ اھي ڪاردار دل ۽ روح سان پنھنجي منصبي فرض کي سرانجام ڪري رھيا آھن. جنھن جي بدلي انھن کي وڏيون پگھارون ملي رھيون آھن. ھاڻي ھنن ماڻھن کي غلام سمجھي کين پليد ڪونھ تصور ڪيو ويندو آھي، نھ وري کانئن ڪراھت ڪئي ويندي آھي. ھاڻي ھتي ڪو ٽالپر موجود ڪونھ آھي، جيڪو ھنن کي ڪاردار جي عھدي تي فائز ڪري ۽ ان سان گڏ کانئن نفرت ڪري.
اھڙي ريت Circumspection ڪا نئين ڳالھھ ڪانھ ھئي. گھڻا ڪاردار اھو سمجھندا ھئا تھ گورنر جا ٺاھيل قاعدا قانون مشرق جي قائدن قانونن وانگي آھن جن کي اورانگھي سگھجي ٿو. تنھن ڪري ھو ڏاڍا ظلم ڪندا ھئا. قاعدن جي اھڙيءَ ڀڃڪڙيءَ ڪري انھن کي سزا ڏيڻ ۾ دير ڪانھ ڪئي ويندي آھي، پر اھڙين غير ذميوارين کي نظر ۾ رکي ڪليڪٽر جي ماتحت عملدارن پنھنجا مددگار مقرر ڪري ڇڏيا آھن. اھڙيءَ ريت انھن عملدارن کي سرڪار عدالتي اختيار بھ سونپيا آھن، جيڪي پري آھن ۽ وسيع علائقي جي انتظام رکڻ جا ذميوار آھن. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ڪاردارن جي ڪارڪردگي تي نظر رکي سگھجي. ساڳي ريت عام ماڻھو جي ھمت افزائي ٿي رھي آھي. جنھن ڪري جاگيرداري نظام کي سخت ڌڪ لڳو آھي. سر چارلس جي بھ خواھش اھا ھئي تھ جاگيرداري وارو مڪروه نظام انگريز سرڪاري جي ظاھري مخالفت کان سواءِ پاڻمرادو ختم ٿي وڃي. ھاڻي اھڙو وايو منڊل ٿي ويو آھي، جو ڪاردار پنھنجي ملازمت کي برقرار رکڻ لاءِ ڪنھن بلوچ سردار جي سفارش ۽ مدد ڏانھن ڪونھ ٿو نھاري. ان کانسواءِ اھي ڏينھن گھڻو پري ڪونھ آھن، جڏھن ڳوٺاڻا پنھنجي ڳوٺن کي بلوچ سردارن جي ظلم ۽ ڏاڍ کان بچائي سگھندا. سرڪار جڏھن ڏسندي آھي تھ اھڙا معاملا صحيح بنيادن تي بيٺل آھن سرڪار ضرور مدد ڪندي ۽ امن امان اھڙن مسئلن کي حل ڪندي.
ھي ڳوٺاڻا تمام ڊگھي عرصي کان وٺي ٽالپر دور جي غلاميءَ ۾ رھندا آيا آھن، جيڪي انگريزن جي فتح کان پوءِ بھ ھنن جي ظلمن کان ڪنبي ۽ ڇرڪي رھيا آھن. کين فتح جي ابتدائي دور ۾ اھا جرئت ئي ڪانھ ٿيندي ھئي تھ اھڙي ڏاڍ خلاف ٻڙڪ بھ ٻولي سگھن. مناسب ائين سمجھيو ويو ھو تھ جيستائين ماڻھن ۾ خودي جو جذبو پيدا ٿئي تنھن کان اڳ قبائلي نظام کي لوڻ پاڻي ڪري ڇڏجي ۽ ھڪ باقاعده حڪومت جي موجودگيءَ جي اثر کي ماڻھن ۾ مقبول ڪرائجي. پر جيڪڏھن ان خلاف قبائلي سردار ھوندو تھ ڏاڍ ڏمر جي ھيسايل ۽ ھپاڻل ڳوٺاڻن جي ڏکن سورن جو ازادو ڪري سگھندو. حڪومت جي نئين نموني بابت کين ساڃھھ ڏيندو ۽ سندن حقن کي محفوظ ڪرڻ لاءِ کين فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ لاءِ آماده ڪندو. ائين ٿيڻ سان ھنن ڳوٺاڻن جا جائز مطالبا پورا ٿي سگھندا. ٽالپر دور ۾ ھر شيءِ ڏنڊي جي زور تي ڪرائي ويندي ھئي ۽ ميرن جا ماڻھو سرڪاري حق کان وڌيڪ ڍل محصول وصول ڪندا ۽ کين ڪير بھ چوڻ وارو ڪونھ ھوندو ھو. قبائلي نظام جي برقرار رھڻ سان ويچارو ڳوٺاڻو گھڻن دشمنن کان بچي پوندو. سنڌ ۾ اھڙين ڳالھين جو وڏو آزار آھي.
ڊيوڪ آف ويلنگٽن بھ اھڙين ڳالھين ڏانھن ڌيان ڇڪايو آھي. سندس نقطئھ نظر آھي تھ ھندستان جي انگريز شھنشاھت لاءِ سڀ کان وڏو خطرو نئين علائقي جي فتح آھي. ڇاڪاڻ تھ فتح کان پوءِ اڳيان ماڻھو نوڪرين مان ڪڍيا ويندا آھن. ان کان سواءِ پيٽ گذر جا ڪي ٻيا طريقا بھ ماڻھن کان کسيا ويندا آھن. اڳي جيڪي ماڻھو ڍل محصول جي اوڳاڙيءَ تي مقرر ھوندا ھئا يا فوجي ھوندا ھئا يا فوج جا سپھھ سالار ھوندا ھئا، تن سڀني کان روزگار کسيو ويندو آھي. اڳي تھ ڌاڙا ھڻي ڦرلٽ ڪري ساري ملڪ کي ئي ڀينگ ڪيو ويو ھو ۽ ڪير بھ انھن کان پڇڻ وارو ڪون ھو، انھن جي نڙيءَ تي بھ ننھن اچي ويندو آھي.“
سنڌ ۾ انھيءَ قسم جو خوف ۽ خطرو تمام گھڻو موجود آھي. ھتي فقط ميرن جي ڪامورا شاھي ماڻھن کي ڪانھ ڦريندي ھئي. پر بلوچن جي ساري نسل،سنڌ کي ڦري لٽي ڀيلي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھو. پر ڪاردارن جي مقرري کان پوءِ بلوچن جون لٽ بند ٿي وئي آھي. ان کان پوليس جو کاتو بھ قائم ڪيو ويو آھي. جنھن جي خوف کان وڳوڙي ماڻھن انگريز سرڪار جي مخالت ڪانھ ٿا ڪن. ھن کان سواءِ ٻي اھم ڳالھھ ھيءَ ڪئي وئي آھي تھ وڏن گھراڻن جي بلوچ سردارن کي سندن جاگيرون موٽائي ڏنيون ويون آھن. تنھن ڪري اھي بھ انگريز سرڪار جا وفادار ۽ تابعدار ٿي ويا آھن. کين چيو ويو آھي تھ جيتري وقت تائين ھو انگريز سرڪار جا فرمانبردار رھندا تيستائين اھي جاگيرون کانئن کسيون ڪونھ وينديون.
ضلعن جي قيام، ڪليڪٽرن ۽ ڪاردارن جي مقرريءَ کان پوءِ ڍل محصول جي اوڳاڙيءَ جا انگ اکر گھڻو وڌي ويا آھن. ابتدائي مھينن ۾ آمدني ٽن ھزارن پائونڊن کان مٿي ڪانھ ھئي، جيڪا جولاءِ کان مٿي چڙھي وڃي ڏھن ھزارن پائونڊن تي پھتي آھي. غلط طريقي واري وصوليءَ جو بھ پتو پئجي چڪو آھي. اھا ڳالھھ بھ معلوم ٿي چڪي آھي تھ ماڻھو جائز ڍل ڏيڻ کان ڪھڙي طريقي سان بچي ويندا ھئا. اھڙن ڪاردارن کي سزائون ڏنيون ويون آھن جيڪي ماڻھن لاءِ آزار بڻيل ھئا ۽ ڍل ۽ محصول جا ڪوڙا انگ اکر ڏيندا ھئا. اھو بھ ڏسڻ ۾ آيو آھي تھ ڍل ۽ محصول جي رقم، جنگ ۽ مصيبت دوران گھڻو وڌي وئي ھئي. جڏھن تھ اھا ٽالپر دور ۾ تمام ٿوري ھئي، تنھن ڪري سمجھيو ويو تھ ڍل ۽ محصول جي پيداوار تمام گھڻي آھي. اھو بھ يقين آھي تھ ان کي وڌندڙ آدمشماري ڪري اڃا بھ وڌائي سگھجي ٿو. قنڌار جا ماڻھو بھ وڏي تعداد ۾ شڪارپور ڏانھن اچي رھيا آھن. اھي ھن ماڻھوءَ جي ڇپر ڇانوءَ سمجھي ھيڏانھن اچي رھيا آھن. جنگ جي وڳوڙي وايو منڊل ۾ بھ ھنن کي ھتي امن ۽ آتشي نظر آئي آھي. ٻين پرامن علائقن کان ھنن کي جنگ واريءَ سنڌ ۾ وڌيڪ تحفظ ڏسڻ ۾ آيو آھي. سنڌي ٿوري گھڻي کاڌ خوراڪ تي راضي رھڻ وارا ماڻھو آھن. جيڪو کين سولائيءَ سان ملي ويندو آھي ۽ وڌيڪ ھٿ پير ڪونھ ھڻندا آھن. اڳي ٽالپر دور ۾ بنا معاوضي جي زوريءَ ڪم ڪرايو ويندو ھو. ان کان پوءِ اھو ٿيو جيڪو مستقبل ۾ نظر اچي رھيو ھو. کين نين ضرورتن جو احساس ٿي رھيو ھو ۽ ڌارين ماڻھن جو مثال سندن سامھون ھو. ھنن ڳالھين سان گڏ اھڙو محصول لاڳو ھو جيڪو اڳئين جي ڀيٽ ۾ گھڻو مناسب ھو. ان کان سواءِ سرڪار پورھئي جي ھمت افزائي ڪري رھي ھئي ۽ کين اتساھي رھي ھئي تھ سندن پيرن ھيٺان واري ڀلي زمين، ٿوريءَ محنت سان تمام گھڻي پيداوار ڏئي سگھي ٿي.
ابتدائي دور ۾ سنڌ جي نئين سرڪار تي ھن سمجائڻ لاءِ زور رکيو ويو ھو تھ سردار Chief جي خوبي ۽ خاصيت ڪھڙي آھي. اھو ظاھر نظر اچي رھيو ھو تھ ھن ڳالھھ جو مقصد ڇا آھي ۽ اھا ڳالھھ تھ سرڪار لاءِ ھڪ وڏي سھوليت جو وسيلو بھ آھي پر سرداريءَ واري نظام قائم ڪرڻ سان مستقبل جا منصوبا ڪامياب ٿي ڪونھ سگھندا. ائين ڪرڻ سان ھڪ اھڙو مثال قائم ٿي ويندو جيڪو ڏاڍو منجھيل ھوندو. ھتي اھو بھ ڏٺو ويو آھي تھ ھندو واپاري پئسي ڏوڪڙ لاءِ ڳت ڏئي بيھي رھندو آھي. پئسو ڏڪڙ ھنن جو دين ايمان آھي. ان شيءِ کان سواءِ ھنن کي دنيا اندر ڪا ٻي شيءِ ڏسڻ ۾ ئي ڪانھ ايندي آھي. انگريز سرڪار جي اچڻ کانپوءِ ٻروچ سردارن کان پراڻا پاند چڪائي رھيو آھي ڇاڪاڻ تھ ھنن ماڻھو ٽالپر دور ۾ کين ڏاڍ ۽ ڏمر جا اھي ڏنڀ ڏنا ھئا، جيڪي اڃا کانئن وسريا ئي ڪونھ آھن. اھڙيءَ ريت بلوچ سردارن وياج تي ھنن کان جيڪا روڪ رقم ورتي ھئي تنھن تي ھي ھندو واپاري بنھھ، چاليھھ بلڪ پنجاھھ فيصد يا پنجاھھ في سيڪڙو گڏيل وياج وٺي رھيا آھن. ھنن اھڙيءَ روايت قائم ڪرڻ لاءِ شروعات ئي ٽالپرن کان ڪئي آھي. سر چارلس کي ھندن جي اھڙين چالاڪين جو احساس ٿي ويو ھو تھ جيڪڏھن اھو معاملو ميرن تائين پھتو تھ اھي ھندن جي ڪيل دعويٰ کي تسليم ڪري ويھندا، پوءِ اھا دعويٰ کڻي ڪيتري بھ ڪوڙي ۽ ٺڳيءَ جي بنيادن تي بيٺل ھجي. اھڙي ريت اھا رقم انگريز سرڪار کي ئي ڀرڻي پوندي ۽ ھندن واپارين کي بھ اھڙي توقع آھي. ان کان سواءِ بمبئي واري ڌر بھ ھندن کي اھڙا آسرا ڏنا آھن تھ کين اھڙا ڏنل قرض ڏياريا ويندا جيڪي ھنن ميرن کي ڏنا ھئا. پوءِ اھي ڪوڙا ھوندا يا سچا. تنھن ڪري سر چارلس کي اڳواٽ ئي پرون پئجي ويا آھن تھ جيڪڏھن انھن ڪوڙن دعوائن جو ھڪ وار جي در مکيو تھ ڪوڙن دعويدارن جي ڪلھي گيھھ لڳي ويندي. جڏھن شاھوڪار برھمڻن قرضن جي اوڳاڙيءَ لاءِ کيس درخواستون ڏنيون تھ انھن ۾ گذارش ھن ريت ڪيل ھئي تھ ”سرڪار اوھان ميرن جو ملڪ فتح ۽ سندن خزانو ضبط ڪيو آھي. تنھنڪري اوھان سندن ورتل قرضن جي ادائگي لاءِ ذميوار آھيو ۽ اسان اوھان جي انصاف واري جزبي کي جاڳائڻ چاھيون ٿا. اسان جي اھا رقم وڏي وٿ آھي.“ ٽالپر کانئن رقمون وٺندا ھئا، پر کانئن وياج تي پئسا ڪونھ وٺندا ھئا. اھڙي رقم کانئن زبردستي وٺندا ھئا. اھا ضبطيءَ جي ھڪ صورت ھئي. انھيءَ طريقي مطابق شاھوڪار برھمڻن جي نڪ ۽ ڪن تي واڪ ڏياريا ويندا ھئا.
ھندن جون اھڙيون دعوائون بلڪل ڪوڙيون ھيون. اھڙين درخواستن کي رد ڪرڻ جو کين اختيار نھ ھو، پر ھن اھو انھيءَ ڪري استعمال ڪونھ ڪيو تھ عام ماڻھو ھندن جي اھڙي جعلسازيءَ کان خبردار رھي ۽ ڏسي وائسي انھن سان معاملو طئي ڪري. تنھن ڪري ھن کين جواب ۾ چيو ھو تھ جنھن زماني ۾ اوھان ميرن کي ھي رقم ڏني ھئي تھ اھي اوھان جا دوست ھئا. پر ان وقت بھ منھنجا دشمن ھئا، پر مان اھو ڪڏھن ڪونھ ٻڌو آھي تھ ڪنھن سر تان آسرو لاھي انھيءَ لاءِ جنگ ڪانھ ڪئي آھي تھ ھو فتح ڪرڻ کان پوءِ پنھنجي دشمن جي خدمت ڪري. تنھن ڪري مان پنھنجي فتح ڪيل ھر شيءِ سرڪار جي نالي ڪري ڇڏي آھي. توھان کي اھا خبر ھوندي تھ پھرينءَ جنگ کان اڳ ميرن جا نافذ ڪيل محصول ۽ قرض معاف ڪيا ويا آھن. جيڪڏھن ان جنگ کان اڳ واري ميرن کي ڏنل رقم مان ادا ڪندس تھ ڪير بھ مون کي انصاف پسند ڪونھ سڏيندو ڇاڪاڻ تھ اوھان انھن ميرن کي مذڪوره رقم ڏئي، ڄڻ منھنجن دشمنن جي مدد ڪئي آھي. سندس اھو جواب ٻڌي برھمڻن رڙ ڪري چيو ھو: ”پوءِ تھ صاحب، اسان تباھھ ٿي وينداسون، ويلا (لنگھڻ تي) ويھي وينداسي، بلڪ صفا مري وينداسون.“
ھنن جو اھو جواب ٻڌي سر چارلس کين وراڻيو ھو تھ: ”اھا تھ مون لاءِ وڏي سھوليت ھوندي. مان اوھان جي لاشن کي پورڻ لاءِ وڏو قبرستان ڳوليندس. تنھن ڪري اوھان کي ڪابھ ڳڻتي ڪرڻ نھ گھرجي، ڇاڪاڻ مان پاڻ پنھنجي نظرداريءَ ھيٺ ڏاڍي شان ۽ مان سان اوھان جا لاش دفن ڪرائيندس.“
برھمڻ سندس اھا ڳالھھ ٻڌي کلي ڏنو ۽ اھو قصو اتي ئي ختم ٿي ويو.
ھندن شاھوڪارن جي اھڙين دعوائن کي منھن ڏيڻ لاءِ ساري سنڌ جي پيداوار بھ منھن ڏئي ڪانھ سگھي ھا، پر خانگي طور جيڪي ننڍڙيون رقمون ڏنيون ويون، تن جي جاچ پڙتال ڪري ادائگي ڪئي وئي ھئي. اھو قانون جو پورائو نھ، پر کليءَ دل جو مظاھرو ڪيو ويو ھو. ائين ڪري ھن ڄڻ ڇپ ڇيتيون ڪري ڇڏي ھئي ۽ ائين ڪرڻ ضروري بھ ھو. ان سان گو فاتح ھجڻ جي ناتي سندس حق بھ ھو. سندس ھن عمل ڪري وياج خور نھ منجھائنس خوش ٿيا نھ وري ڪنھن ڪاوڙ جو اظھار ڪيو ھئائين. ڇاڪاڻ تھ ھنن کي سندن مطالبن جي ڀيٽ ۾ رقمون ڪونھ مليون ھيون.
عدالتي نظام کي ڪليڪٽرن جي حوالي ڪيو ويو ھو. انصاف جي اھو طريقو محصول سان گڏايو ويو ھو. اھڙي ريت ضلعي جي ھر ڪليڪٽر کي اعليٰ عدالتي اختيار بھ ڏنا ويا ھئا. ساڳيءَ ريت سب ڪليڪٽرن ۽ آئوٽ پوسٽ جي ڪمانڊنگ آفيسرن کي ماتحت مئجسٽريٽ مقرر ڪيو ويو ھو. انھن مئجسٽريٽن کي ھيٺ ڏنل قانوني اصولن مطابق اختيار ڏنا ويا ھئا:
ھو فوجي مئجسٽريٽ ھن ڳالھھ جو پابند آھي تھ ھو ابتدائي جاچ پڙتال ڪندو ۽ قاضيءَ کان صلاح مشوا وٺندو، جنھن جو عھدو جج – اٽارني جھڙو ھوندو. ان جو منصبي فرض ”محمدن لا“ ۾ ملڪي روايتن جي تشريح ڪرڻ ھوندو. جيڪڏھن مئجسٽريٽ آڏو آيل معاملو ٻن ماڻھن جي وچ ۾ آھي تھ اسلامي قانون سولو، شفاف ۽ انصاف ڀريو آھي. ھيءُ اھڙو قانون آھي جيڪو مئجسٽريٽن جي تمام گھڻي مدد ڪري سگھي ٿو. ھي قانون خاص ڪري انھن مئجسٽريٽن جي رھنمائي ڪندو، جيڪي پنھنجي ضمير ۽ اصول کي آڏو رکي ڪنھن قانون سان فيصلو ڪندا آھن. انصاف جي آزاديءَ جو اصول ان ڪري نمايان طور رکيو ويو آھي ڇاڪاڻ تھ ترت ازالي جي صورت آھي. ڏوھن جا واقعا تمام گھڻا ٿي رھيا آھن. تنھن ڪري امن واسطي اھڙن جرمن جي سزا ڏيڻ لازمي ٿي پئي آھي. اھو سرڪاري انتظاميھ جي اڳتي وڌڻ جو پھريون قدم ھوندو. چونڊ بھ اھڙن ڪليڪٽرن جي ڪئي وئي آھي. جن ۾ اخلاق جون خوبيون ۽ مئجسٽريٽ ھئڻ جي اھليت ھوندي. حقيقت اھا آھي تھ اھي سڀ ننڍيون وڏيون مقرريون انھن ماڻھن جون ڪيون ويون آھن. جيڪي جنگ ۾ شريڪ ھئا. ھنن مقررين لاءِ انگليند مان بھ سفارشون آيون ھيون. ان کان سواءِ ھتان جي اعليٰ عملدارن بھ چيو ھو، پر سڀني کي انڪار ڪيو ويو آھي. ھنن نوڪرين تي پھريون حق انھن ماڻھن جو آھي جيڪي جنگ ۾ شريڪ ھئا ۽ سنڌ جي فتح ۾ حصو ورتو آھي. پر اھو شرط ضرور ھوندو تھ اھي ان ملازمت جي اھل ھوندا. ملازمت جي اھڙن دعويدارن جي دعوائن کي ڏسڻ وقت سندن خانداني پسمنظر کي ضرور ڏٺو ويندو.
مئجسٽريٽن انھن سڀني معاملن کي اڪلائڻ جو عدالتي اختيار، جيڪي سندن ٻڌڻ جوڳا ھوندا. ان ھوندي بھ کين سختي سان ھدايت ڪئي وئي آھي تھ اھي شڪ دوران قاضيءَ سان ضرور صلاح مشورا ڪن. ان کان سواءِ سندن عدالتي اختيار ھيٺ ڏنل قانوني اصولن مطابق ھوندا.
جيڪڏھن معاملو ملڪيت سان واسطو رکي جنھن جي قيمت پنجويھن رپين کان مٿي آھي تھ ان سان لاڳاپيل شاھديون فارسي ٻوليءَ ۾ قلمبند ڪيون وڃن. ڪوبھ سول سوٽ لکيل درخواست ڏيڻ کان سواءِ ھلائي ڪونھ سگھبو. پوءِ اھو کڻي ڪيتريءَ بھ رقم جو ڇو نھ ھجي. اھا درخواست بھ فارسي ٻوليءَ ۾ ھوندي. جنھن جي پٺئين پاسي تي مئجسٽريٽ کي پنھنجو فيصلو لکت ۾ ٻڌائڻو آھي.
جيڪڏھن سول سوٽ زمين جي حق ملڪيت سان واسطو رکي ٿو تھ اھو معاملو فقط چيف ڪليڪٽر ۽ ان جا ويجھا ڪم شريڪ اڪلائي سگھن ٿا. فوجي مئجسٽريٽن کي ھن ڳالھھ جو پابند بڻايو ويو آھي، تھ ھر مھيني جي پھرين تاريخ تي ضلعي جي ڪليڪٽر ڏانھن رپورٽ موڪلن تھ گذريل مھيني دوران ھنن ڪيترا سول سوٽ اڪلايا آھن.
جيتري قدر فوجداري معاملن جي اڪلائڻ جو تعلق آھي تھ ننڍن ۽ معمولي فوجداري معاملن کي ھلائڻ جو اختيار اسسٽنٽ مئجسٽريٽن کي سونپويو ويو آھي. جڏھن تھ وڏا ۽ خطرناڪ فوجداري معاملا فقط ڪليڪٽر ھلائي سگھن ٿا. جڏھن اھڙي سزا ڏني وڃي، جنھن جي اپيل داخل ڪري ڪانھ ٿي سگھجي تھ اھا سزا آسان ۽ ڇھن مھينن کان وڌيڪ نھ ھجڻ گھرجي. جيڪڏھن اھڙي سزا ٽن مھينن لاءِ ھجي تھ اھا سخت پورھئي سان شامل ھئڻ کپي. جيڪڏھن سزا چوويھھ ڪلاڪ لڪڻ يا ھڪ سو روپيا ڏنڊ آھي تھ اھڙي سزا ھڪ ھڪ جرم لاءِ ڏئي سگھجي ٿي. جيڪڏھن اھڙو جرم قانوني اصولن مطابق بيان ٿيل نھ آھي، ھنن ٻنھي مان ڪابھ سزا ڏئي ڪانھ ٿي سگھجي. پر جيڪڏھن سزا وڌيڪ آھي تھ ان لاءِ گورنر جي اجازت ضروري آھي. جيڪڏھن ڏنڊ پنجويھن رپين کان مٿي ۽ سزا ھڪ مھيني کان وڌيڪ آھي تھ اھڙي معاملي کي قلمبند ڪيو ويندو آھي ۽ اھڙو رڪارڊ فارسي ۾ ھوندو آھي. جيڪڏھن جرم معمولي ھوندو آھي تھ ان کي فقط رجسٽر ۾ لکيو ويندو آھي.
ھي عدالتي طريقو ميرن جي دور واري عدالتي طريقي سان ھڪجھڙائي رکي ٿو جتي قانون ۽ عدالت فقط نالي ماتي ھوندي ھئي پر ھي قانوني ۽ عدالتي اڳڀرائي تعريف جوڳي آھي ڇاڪاڻ تھ اھا اصلي ۽ حقيقي آھي. ھن عدالتي نظام لاءِ چونڊيل مئجسٽريٽ يورپي آھن جيڪي اعليٰ تعليم يافتھ آھن. سندن تعلق بھ سٺن خاندان سان آھي ۽ بلند اخلاق جا مالڪ آھن. ھتان جي ڪاردارن ھنن کي ڪو ذات غرض ۾ ڪونھ آھي. سندن عدالتي اختيار قانوني اصولن جي پابندي آھن. عدالتي ڪارروايون بھ نھايت پابنديءَ سان جاري آھن، جن تي نظرثاني بھ ڪئي ويندي آھي. ھنن جي ڏنل سزائن کي قانوني حدن اندر رکيو ويو آھي. اھڙي ريت جرم جي سزا ۾ ايذاءَ رساني ۽ ظلم ڪرڻ جي منع آھي. ٽالپر حڪمرانن جي اھا ڪوشش ھوندي ھئي تھ ھو وڌ کان وڌ محصول حاصل ڪري سگھن. تنھن ڪري ھنن ڪاردار بھ اھڙا مقرر ڪيا ھئا، جيڪي ماڻھن کي نپوڙي رت بھ ڪڍي وٺندا ھئا. جڏھن تھ انگريز سرڪار ھنن کي انصاف جو يقين ڏياريو آھي ۽ ان کي برقرار رکڻ لاءِ ڏاڍي خبردار آھي، کين ھروڀرو سزا ڏيڻ کان لھرائيندي آھي. ٻنھي قسم جي حڪمرانن ۾ چٽو ۽ پڌرو فرق موجود آھي، جيڪو مختلف موقعن تي وڌيڪ ظاھر بھ ٿي چڪو آھي. ميرن جا ڪاردار ماڻھن کي جھلي خدا جي خلق جي روبرو سندن بيعزتيون ڪندا ھئا. کين نھ جھڙن ڏوھن لاءِ بھ وڏيون سزائون ملنديون ھيون.
وڏن جرمن جي ڪارروائيءَ جو عدالتي طريقو بلڪل مختلف آھي. اھڙن معاملن ۾ مئجسٽريٽ شاھديون قلمبند ڪندا آھن. جن کي سنڌ جي جج – ايڊووڪيٽ – جنرل ڏانھن موڪليو ويندو آھي. ھاڻي ھن عھدي تي ڪئپٽن ينگ آھي، جيڪو اعليٰ تعليم يافتھ، انصاف پسند ۽ محنتي آھي. کيس سر چارلس جي چوڻ تي لارڊ ايلنبرو مقرر ڪيو آھي. ھي اعليٰ عملدار معاملي جي ڳوڙھي مطالعي کان پوءِ پنھنجو نوٽ ھڻي گورنر ڏانھن موڪليندو آھي. جنھن ۾ قانون ۽ انصاف جي مختلف نڪتن تي بحث ڪيل ھوندو آھي. گورنر ۽ گورنميٽ جو سيڪريٽري گڏجي ھن معاملي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪندو آھي ۽ شاھدن مان لاڳاپيل دستاويزن جو بھ ڳوڙھو اڀياس ڪندو آھي. ان کان پوءِ صحيح ڪري مجرم تي ڪيس ھلائڻ لاءِ سڀئي دستاويز فوجي ڪميشن ڏانھن روانو ڪري ڇڏيندو آھي.
سڀئي عدالتي معاملا اصولن مطابق اڪلايا ويندا آھن.
سڀئي معاملا Cases قانوني اصولن مطابق ھلايا ويندا آھن. جن جو مقصد ڪنھن ڌر تي اثر وجھڻ کان سواءِ حقيقت جي معلومات حاصل ڪرڻ آھي.
جج – ايڊووڪيٽ – جنرل اھڙن معاملن جا اھم نڪتا گورنر ڏانھن موڪليندو آھي. جنھن ۾ مئجسٽريٽ طرفان معاملي جي ڪارراوئي، شاھدين اوگاھين وسيلي معلوم ٿيل حقيقتن ۽ سزا بابت پنھنجو نقطئھ نظر ٻڌائيندو آھي. ان کانپوءِ گورنر سزا جي فيصلي ٻڌائڻ کان اڳ وري بھ انھيءَ معاملي جي مختلف پاسن تي سوچيندو ويچاريندو آھي. ھي نھ مجرم جي سزا کي وڌائيندو آھي نھ ڪنھن بھ طريقي سان پنھنجي اختيارن کي استعمال ڪندو آھي. توڙي جو کيس گورنر ھئڻ ناتي، تمام گھڻا اختيار ھوندا آھن. جيڪڏھن ھو ڪنھن کي ڦاسي بھ ڏئي تھ ھن کان ڪير بھ پڇڻ ڳاڇڻ وارو ڪونھ آھي. پر ھو پنھنجي ضمير ۽ عام راءِ جي عزت ضرور ڪندو آھي. کيس اھا خبر آھي تھ انسان کي جڏھن تمام گھڻا اختيار ھوندا آھن. پر پوءِ بھ ھو ھڪ ڪمزور ساھوارو آھي. ھن جاچ ۽ تفتيش جون ڳالھيون ڄاڻي ٻجھي رکيون ھيون، انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو پاڻ بھ اھڙي جاچ پڙتال کان آجو نھ رھي. اھڙي جاچ ۽ تفتيش کان نھ ھو لنوائندو ھو نھ ڇرڪندو ھو. جيترو وقت بھ ھو گورنر رھيو تھ ھن ڪڏھن بھ عدالتي معاملن ۾ ڪابھ ھٿ چراند ڪانھ ڪئي ھئي. امن ھجي، يا جنگ ھجي، سندس رھائش گاھھ ھجي يا جنگ جو ميدان ھجي پر ھر ڳريءَ سزا ڏيڻ کان اڳ ھر معاملي جو ڳوڙھو مطالعو ڪندو ھو، ايتري قدر جو اھو سارو معاملو کيس برزبان ياد ٿي ويندو ھو ۽ عملي طور اھو ڪندو ھو جيڪو سندس حڪمت عملي لاءِ ضروري ھوندو ھو ۽ انصاف جون گھرجون پوريون ڪندو ھو.
اھو ڄڻ قانون، انصاف ۽ سزا جو سنگم ھوندو ھو. اھڙا نڪتا مطلق العنانيت despotism جا جوھر ھوندا آھن. پر سندس مزاج جو لاڙو اھڙي اصول ڏانھن ھو جيڪو موت جي سزا کي پسند ڪونھ ڪندو آھي. ان ڪري سر چارلس بحث دوران اھڙي اصول جي فائدي ۾ ڳالھائيندو ھو. سندس نقطئھ نظر ھوندو ھو تھ معاشري مان جرمن کي گھٽائڻ جا موت جي سزا ڏيڻ کان سواءِ ڪي ٻيا طريقا ھجڻ گھرجن.
ھڪ ڀيري ھن چيو ھو تھ ”جيڪڏھن اھڙا خطرناڪ جرم سنڌ ۾ ٿين تھ مجرمن کي سنڌوءَ ۾ ٻوڙيو وڃي. بلوچ پوکي راھي ڪونھ ڪندا آھن. سندس پيٽ گذر جو ڌنڌو ڌاڙا ھڻڻ ۽ ڦريون لٽيون ڪرڻ ھوندو آھي. تنھن ڪري جيڪڏھن مٿن حڪومت ڪبي تھ کين ڦاسي ڏيڻ کان سواءِ امن امان پيدا ڪري ڪونھ ٿو سگھجي. پر ھن قسم جي سخت حڪمت عملي ڪري بيڪساريا ۽ ويلنگٽن خوش ڪونھ ٿيندا. پر ھنن لاءِ بھ ائين ڪرڻ کانسواءِ ڪو ٻيو رستو کليل ڪونھ ھوندو.
ھي موت جي سزا فقط قاتل کي ڏيندو ھو. ابتدائي دور ۾ ھو سخت قسم جون سزائون ڏيندو ھو. جيڪي سندس عام سڀاءُ جي خلاف ھيون. سندس حڪومت جي اھڙي طريقي کي مڙھيل پابنديون روڪي ڪونھ سگھنديون ھيون. تنھن ڪري ھن کي اڻيھئي خبردار ۽ بي چين رھڻو پوندو ھو. جيڪي سندس ٻين ڳڻتين سان گڏجي ويون ھيون. جن سندس صحت کي متاثر ڪري ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تھ بلوچ نسل وحشي آھي، سندن رسمون ۽ رواج بھ خطرناڪ آھن. ھنن جي ظلم جا طريقا اھڙا تھ گندا آھن، جو ٻڌي ڏسي لونءَ جي ڪانڊارجي وڃي ٿي. ھنن جون مستقل گنديون عادتون انھيءَ ڪري ھيون جو ٽالپرن ھنن کي ڇڙواڳي ڏئي ڇڏي ھئي ۽ جيڪو بھ ڪيس قھر ڪرڻو ھوندو ھو تھ ڪري وڃي پار پوندا ھئا. چوڏس وايو منڊل اھڙو ھو جو احساس تھ ڪٿي بھ موجود ڪونھ ھو. ان ڪري خوف پيدا ڪرڻ کانسواءِ امن امان بحال ڪرڻ تھ ممڪن ئي ڪونھ ھو. ڪنھن ايذاءَ tarture ڏيڻ، عضوو ڪپي معذور بڻائڻ، موت کان وڌيڪ خراب سزائون آھن. پر اھڙيون گنديون سزائون نھ رڳو ٽالپر ڏيندا ھئا، پر سندن نواب ۽ جاگيردار بھ اھڙين سزائن ڏيڻ کان ڪونھ مڙندا ھئا. ٻيو تھ ٺھيو پر ڪاردار بھ وٺ جا ڪونھ ھوندا ھئا. جن کي اھڙين سزائن ڏيڻ کان ڪو روڪڻ وارو بھ ڪونھ ھو. ٻيو تھ عورتن ھٿان ٻارن کي ماري ڇڏڻ جو ڄڻ رواج آھي. اھڙا واقعا ايڪڙ ٻيڪڙ نظر ڪونھ ايندا پر ائين ڪرڻ جو ڄڻ جنون آھي ۽ انھن لاءِ ٻارن کي قتل ڪرڻ ڄڻ جرم ئي ڪونھ آھي. ٻارن جا قتل انھيءَ ڪري ٿيندا آھن، جو ڪن ڪنوارين عورتن جو پير ترڪي ويندو آھي تھ تازي ڄاول ٻار کي قتل ڪرڻ کانسواءِ ھن لاءِ ڪو ڪو ٻيو طريقو ڪونھ ھوندو آھي. ھتي ھڪ ٻي ڳالھھ بھ نظر آئي آھي تھ جڏھن عورت ڪنھن مرد سان تعلقات رکندي آھي، يا ان جي ھلت چلت ۾ ٿورو بھ شڪ ٿيندو آھي يا ڪا عورت ان زائفان جي قتل ۾ دلچسپي رکندي آھي تھ ان تي ڪارھن جا ڪوڙا الزام ھڻي قتل ڪرائي ڇڏيندي آھي. پوءِ مرد اھو ڪونھ ڏسندا آھن تھ اھو ڪوڙ آھي يا سچ. اھڙيءَ ريت ھڪ مرد ان بي گناھھ عورت کي چوٽيءَ کان جھليندو آھي ۽ ٻيو ان تي تلوار جو وار ڪري کيس ھميشھ لاءِ ننڊ ڏئي ڇڏيندو آھي. پر اھي مرد اھو ڪونھ سوچيندا آھن تھ سندن ھڪ نھ پر الائي ڪيترين پراين عورتن سان ناجائز تعلقات ھوندا آھن. اھڙيءَ ريت ڪاري يا ڳاڙھي عورت کي قتل ڪرڻ، ٻروچ پنھنجو شان سمجھندا آھن. اھو ڪونھ سوچيندا آھن تھ انھن عورتن جو آخر قصور ڪھڙو ھو.
ھڪ بلوچ پنھنجي گھرواريءَ کي بي گناھھ قتل ڪري ڇڏيو. بلوچ قبيلي جي ھڪ سردار سر چارلس وٽ سفارش لاءِ آيو تھ ان جرم کي قتل جو گناھھ معاف ڪيو وڃي. سندس اھا ڳالھھ ٻڌي ھن سردار کي چيو: ”نھ، مان ان کي ڦاھيءَ تي لڙڪائيندس.“
تنھن تي بلوچ سردار کيس وراڻيو: ”سائين ان کي معمولي زال جي قتل تي ڦاھيءَ چاڙھيندين. ھن ٻيو جرم تھ ڪونھ ڪيو آھي، رڳو پنھنجيءَ زال کي قتل ڪيو اٿائين.“
جنرل کيس جواب ۾ چيو، ”ھائو، ڇاڪاڻ تھ اھا بي گناھھ ھئي.“
بلوچ سردار کيس وراڻيو: ”ھو ڪاوڙ ۾ ھيو ۽ زال کي قتل ڪرڻ جو کيس حق ھو.“
سر چارلس کيس ٺھھ پھھ جواب ڏنو: ”ھاڻي تھ مان بھ ڪاوڙ ۾ آھيان. تنھن ڪري مان بھ کيس ضرور ڦاھيءَ چاڙھيندس.“
اھو تصور تھ ھڪ بلوچ کي پنھنجيءَ زال کي قتل ڪرڻ جو پورو حق آھي، ھر بلوچ جو ھن تصور ۾ وڏو ويساھ آھي. کيس اھو بھ يقين آھي تھ ھن کي پنھنجي زال کي قتل ڪرڻ جو حق آھي. جنھن کان ڪير ھن کي روڪي ٽوڪي ڪونھ ٿو سگھي. ھن قسم جي جرم کي روڪڻ کان اڳ ڪيترائي ماڻھو ڦاسيءَ تي چڙھي چڪا آھن. ليڪن سر چارلس بھ اھو پڪو پھھ ڪري چڪو آھي تھ اھڙن قاتلن کي ضرور ڦاھيءَ تي چاڙھيندو. ٿوري وقت کان پوءِ عورت کي ڪارنھن جو الزام ڏئي قتل ڪرڻ جو لاڙو گھڻو گھٽجي ويو ھو. سندس چوڻ آھي تھ ”ڦاسيءَ جا ڏورا مسلمانن جي مقدر کي لوڏي ڇڏيندا. بلوچ ھوڏي نسل آھي. ھي ماڻھو موت کي ڪجھھ بھ ڪونھ سمجھندا آھن. جنھن لاءِ ھڪ مثال پيش ڪجي ٿو. ھيءَ ڪا خيالي ڳالھھ نھ حقيقي تصوير آھي. ڳالھھ ھن ريت آھي تھ ھڪ بلوچ کي قتل ڪرڻ جي ڏوھھ ۾ ڦاھي چاڙھيو ٿي ويو. ھو ماٺ ڪري ڦاسيءَ واري جاءِ وٽ پھتو ھو. جڏھن کيس ڦاھيءَ چاڙھيو ويو تھ ڏوري ڇڄي پئي ۽ ھو وڃي ھيٺ ڪريو. تنھن تي ھن رڙ ڪري چيو تھ ”ھوشياريءَ کان پوءِ بھ ڪي اتفاق ٿي پوندا آھن ۽ ڦاھيءَ چاڙھڻ جي ٻي ڪوشس ڪري ڏسو.“
اھو بھ معلوم ٿئي ٿو تھ ٽالپر حڪمران جي حرم ۾ داخل ڪرڻ لاءِ نوجوان ۽ خوبصورت ڇوڪرين زبردستي سندن گھرن مان کنيون وينديون ھيون. پر خوف کان ڪير بھ ڪونھ ڪڇندو ھو. عورتن خلاف ڪيل ظلم کي اھو چئي دٻايو ويندو آھي تھ حڪمران خدا جو پاڇو آھي. کيس اختيار آھي تھ جيڪو کيس وڻي ڪري. سر چارلس جو نقطئھ نظر ھو تھ اھڙو ظلم فقط غلامي ڪري ھو. تنھن ڪري ھن جنگ لاءِ ھڪ خونخوار تلوار کي ڪتب آندو ھو ۽ انصاف جي تيز ڪھاڙيءَ کي آزمائي ڏٺو ھو. بلوچن جو اھو بھ تصور ھو تھ عورتن ۽ ننڍن ٻارن کي ڪي بھ حق ڪونھ ھوندا آھن ۽ کين زنده رھڻ جو ڪو حق ئي ڪونھ ھوندو آھي. ھنن مظلومن جي آجپي لاءِ نھايت سخت قدم کڻڻ جي ضرورت ھئي. انھيءَ مقصد سان جيئن وسيع ايراضي ۾ پکڙيل ميرن جي ھن ڏاڍ، قھر ۽ اخلاقي ڇڙواڳيءَ کي ختم ڪري سگھجي. ھن لاءِ فقط ترت ۽ تڪڙي انصاف جي ضرورت آھي. اھڙين منصبي فرض جي ادائگي ڏکي ھئي. پر ھو انھيءَ کان گھٻرائجي ڪونھ ويو ھو. پر ڪنھن کي موت جي سزا ڏيڻ ھن جي ضمير جي خلاف ڳالھھ ھئي. تنھن ڪري ان کي ڀڏو ڪم سمجھي پاڻ بچائڻ جي ڪوشش ڪندو ھو. خون جي معاملن جي بھ ان نقطئھ نظر کان جاچ پڙتال ڪونھ ڪندو ھو تھ ڪينءَ ڪري بھ ان کي ڦاھيءَ جي سزا ملي. ھن کي منصبي فرض جي ادائگي دوران چوويھن ڪلاڪن مان پنج يا ڇھھ ڪلاڪ آرام لاءِ ملندا ھئا. ان ئي وقت کيس سوچ ۽ فڪر کان واندڪائي ملي ويندي ھئي پر آرام لاءِ ايترو وقت بھ کيس سدائين ڪونھ ملندو ھو.
ھن فقط اھي ڪم ڪونھ ڪيا ھئا، پر ستيءَ واري ڪڌيءَ رسم کي ختم بھ ڪري ڇڏيو ھو. پر سنڌ ۾ اھا ڪريت ايڪڙ ٻيڪڙ ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. جڏھن کيس ھن قسم جي قربانيءَ جو اصلي ڪارڻ معلوم ٿيو تھ ھن رسم مان پنڊت کي گھڻي پيداوار ٿيندي آھي. ھن کانسواءِ اھو بھ پتو پيس تھ ان ۾ پنڊت جو ارادو شامل ھوندو آھي تھ ھن انھيءَ قربانيءَ واري رسم کي بند ڪرڻ جو اعلان ڪيو. پنڊتن کيس چيو تھ اھا مذھبي رسم آھي تنھن ڪري توکي انھيءَ سان ھٿ چراند ڪرڻ جو ڪو حق نھ آھي. ھنن وڌيڪ کيس اھو بھ چيو تھ دنيا جي قومن وٽ ڪيئي مذھبي رسمون آھن جن جي عزت ڪرڻ گھرجي. انھن وانگي ھيءَ رسم بھ مقدس آھي ۽ ھن جي عزت رکڻ بھ ضروري آھي. سر چارلس سندن ڳاليھون ٻڌي کين چيو تھ واقعي ستيءَ جي اھا رسم مقدس ھوندي. ويچارين رنڙ عورتن کي ساڙي رک ڪرڻ اوھان جي رسم ھوندي. ڀلي اوھان ڏاگھھ ٻاريو ۽ عورت کي ساڙيو. پر ٻڌي ڇڏيو تھ منھنجي قوم جي ھڪ رسم آھي تھ جڏھن مرد جيئري عورت کي باھھ ۾ ساڙيندا آھن تھ انھن ذميوار ماڻھن کي ڦاھيءَ چاڙھيو ويندو آھي ۽ انھيءَ جي ساري ملڪيت ضبط ڪئي ويندي آھي. منھنجا ڊکڻ ڪاٺ مان اھڙي جڳھھ جوڙي رھيا آھن جتي انھن ماڻھن کي ڦاھي ڏني ويندي، جيڪي زنده عورت کي ساڙڻ جا ڏوھي ھوندا. اچو تھ اسان سڀئي پنھنجي قومن جي رسمن پورين ڪرڻ لاءِ گڏجي ڪوشش ڪريون. ان کان پوءِ ڪنھن بھ عورت کي ستي ڪونھ بڻايو ويو ھو.
اسان جي صاف شفاف قسم جي عدل ۽ انصاف بلوچ نسل جي ماڻھن کي گناھھ نظر ايندو ھو، ڇاڪاڻ تھ ھنن جو ڊگھي عرصي وارو شان شوڪت ۽ دٻدٻو مٽيءَ ۾ ملي ويو ھو. پر ھنن کي اھا حقيقت چڱيءَ ريت معلوم ٿي چڪي ھئي تھ سر چارلس ھڪ فاتح جي روپ ۾ ھڪ آمر بھ آھي، جيڪو کانئن انتقام بھ وٺي سگھي ٿو. سندن صحت کي سڪون ۽ آٿت بھ ڏئي سگھجي ٿو. جيڪو ھنن وانگر ھر طريقي سان ظالم ۽ وحشي بھ آھي. منجھن اوڻايون انھيءَ ڪري ھيون جو منجھن علم ڪونھ ھو ۽ اجائي وڏائي ۽ فخر جو اظھار ڪندا ھئا ۽ پيدائشي بگڙيل ۾ بداخلاق ھئا. قدرت ھنن مٿي سندن شخصيت ۾ ڪي سٺيون ڳالھيون بھ شامل ڪيون ھيون. جھڙوڪ بھادري ۽ شان شوڪت پر ان سان ٻٽاڪ بھ ھڻي وٺندا ھئا ۽ ڳالھھ ھميشھ پنھنجي غرض ۽ شخص مفاد جي ڪندا آھن.
سنڌ جي ساري زمين ٽالپر سرڪار جي ھئي، جيڪا ھن شرط تي فقط بلوچ سردارن کي ڏني وئي ھئي تھ ضرورت وقت ٽالپر حڪمران جي مدد ڪندا ۽ ھٿيار بند فوج مھيا ڪندا. اھڙيون جاگيرون ڪھڙي بھ حڪمران کسي سگھندو ھو. ننڍا جاگيردار سدائين ڏچي ۾ ھوندا ھئا، ڇاڪاڻ تھ سندن جاگيرون مٽبيون سٽبيون ھيون. جاگيرن جي اھڙيءَ مٽ سٽ ۾ حڪمران جو فائدو ھوندو ھو، جاگير ڪنھن خاص عرصي لاءِ ڪانھ ڏني ويندي ھئي. اھا حڪمران جي پنھنجي ذاتي مرضي ھوندي ھئي تھ ڪيترو وقت جاگيردار تي راضي آھي. اھڙو ڪو قانون ۽ قاعدو بھ ڪونھ ھوندو ھو. جڏھن حڪمران ڪنھن سردار تي راضي ٿيندو ھو تھ وجھھ پيو ڳوليندو ھو تھ ڪھڙي ماڻھوءَ حوالي ڪري. ڪڏھن وري آزاد مزاج ماڻھو کي سزا ڏيڻ لاءِ بھ ائين ڪيو ويندو ھو. ڪڏھن وڏن جاگيردارن کان بھ جاگيرون کسيون وينديون ھيون. جڏھن انھن جاگيرن پيداوار جي طفيلي سندن ماڻھو ھنن جي ڪڍ ھوندا ھئا. جاگير کسجي وڃڻ کان پوءِ ھو پنھنجي تلوار بندوق سنڀاليندو ھو ۽ پنھنجي ٻچن ٻارن جي پيٽ گذر لاءِ ڌاڙن ۽ ڦرلٽ جي ڌنڌي سان لڳي ويندو ھو ۽ جاگير ھلڻ تائين جنھن کي وڻندو ھوس ڦري وڃي پار پوندو ھو.
مھذب ۽ سڌريل ماڻھو اھڙيءَ ڪريت بابت تھ سوچي بھ ڪونھ ٿو سگھي، پر سنڌ ۾ اھو رواج موجود ھو. جيڪڏھن انگريز سنڌ کي فتح نھ ڪن ھا تھ ٽالپرن جو اقتدار تھ ھونءَ بھ ختم ٿيڻو ھو. ان سان گڏ سنڌ جي ھاري سماج ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي وڃي ٿا. بلوچن جي ڦرلٽ ڄڻ سنڌ جي سماجي روايت بڻجي چڪي ھئي. ڪنھن پرڏيھي مسافر کي ڦرڻ ڏھاڙي جو معاملو ھو ۽ ڪا نئين ۽ عيب واري ڳالھھ ڪانھ سمجھي ويندي ھئي. اسڪاٽلينڊ جي ماڻھن وانگي بليڪ ميل ڪرڻ بھ بلوچن جو ڌنڌو ھوندو ھو. سنڌ جي بلوچن ۾ ھڪ ٻيو رواج بھ ھوندو ھو. مثال طور ٻھ قبيلا پاڻ ۾ دشمن آھن ۽ ھڪ قبيلو ٻئي کي جيڪڏھن چوپائي مال سامان جي نقطئھ نگاھھ کان نقصان پھچائي ٿو تھ، اھو قبيلو ٻئي ڪمزور قبيلي تي حملو ڪري پنھنجو نقصان پورو ڪندو آھي. اھڙي ريت ڦريل ۽ ڦريندڙ قبيلي جا سماجي تعلقات بھ ڇڄندا آھن. ڪمزور قبيلي وارا ان ڦورو قبيلي جي سلام لاءِ بھ ويندا آھن ۽ ڪنھن کي بھ ڪونھ ٻڌائيندا آھن تھ ڪنھن ڦريو آھي. ڦريل قبيلو ڦريندڙ قبيلي کي ايلاز منٿون ڪندو آھي تھ ھو ڦريل مال ملڪيت موٽائي ڏيڻ ۾ سندس واھر ڪري ۽ ٽئين قبيلي کي لٽڻ ڦرڻ ۾ ھن جي مدد ڪري.
ٽالپر حڪمران ڪڏھن ھڪ جاگير بدران ٻي جاگير ڏيندا ھئا. ڪڏھن وري جاگير صفا کسي بھ وٺندا آھن ۽ اھڙا معاملا سدائين پيا ٿيندا آھن. پر انگريز جنرل بلوچن کي انگريز سرڪار سان وفادار ۽ تابعدار رھڻ جي شرط تي جاگير ڏيڻ جو اصول جوڙي ورتو آھي. انھيءَ طريقي سان جاگيردارن جي پوئلڳڻ کي بھ پيٽ گذر لاءِ ڪجھھ نھ ڪجھھ ملي پوندو. سر چارلس نيپئر جاگيردارن کي ٻڌايو آھي تھ انگلينڊ کي اوھان جي فوجين جي ضرورت آھي. جيڪا جاگيردارن جي فوج آھي، ھن کي پنھنجي ريگيولر فوج موجود آھي ۽ اھي گھڻي آھي. اھي جاگيرون اوھان کي تلوارن ۽ ڍالن ڪري ڪونھ ڏنيون ويون آھن جيڪي فتح کان پوءِ ڄڻ ڪوڙيون ثابت ٿيون آھن. ھن کين وڌيڪ چيو تھ اھي جاگيرون اوھان کي انھيءَ مقصد ۽ شرط سان ڏنيون ويون آھن تھ سندن جاگيرن ۾ جڏھن بھ ڪو سرڪاري ڪم سرڪاري ڪم شروع ٿئي تھ ڪوڏر ۽ چنچور مان مزدور مھيا ڪن. اھڙي ڪم ڪرڻ لاءِ ائين پابند ھئڻ گھرجي جيئن جنگ وقت ٽالپر حڪمرانن کي تلوارن ۽ بندوقن سان مسلح ماڻھو ڏيندا ھئا. جنرل سر چارلس کي پورو يقين ھو تھ اھڙن ڪمن ڪرڻ سان جاگيردارن جي زمين جي قيمت ۽ حيثيت وڌي ويندي. جنرل جي اھا ڳالھھ ٻڌي جاگيردار ”ھا“ ڪئي ھئي، ان کان سواءِ ھن ٻين اھم ڪمن ڪرڻ جو منصوبو بنايو ھو، جنھن کي ڪنھن کي بھ خبر ڪانھ ھئي. ھن مان سندس مقصد ھو تھ ھن کان پوءِ جيڪو ماڻھو اچي سنڌ جو انتظام سنڀالي تھ ھي علائقو کيس سکيو ستابو ملڪ لڳي. کيس ائين محسوس نھ ٿئي تھ انگريزن ٽالپرن ھڪ ملڪ نھ پر مال غنيمت ورتو ھو. ان سان گڏ ھن جاگيرن کي مستقل ڪرڻ جي ڳالھھ بھ سوچي ھئي. اھڙي ڪم جي ابتدا ھن وڏي طبقي کان ڪئي ھئي. سندس خيال ھي بھ ھو تھ ڌرتي پيداوار جو وڏو ذريعو آھي جنھن جي زمين ڏاڍي ڀلي آھي. اھو بھ چيو ويندو آھي تھ ھن زمين کي ننھن سان بھ کٽي سگھبو آھي. سندس بنايل ھن منصوبي ۾ ڪيئي بھتر ڳالھيون ھيون. کيس توقع ھئي تھ اھي مستقبل جي انتظاميھ سرگرمين لاءِ رھنما اصول طور ڪم اچي سگھن ٿيون. انھن مان پھرين ڳالھھ سنڌو آھي ۽ جيڪا نيل درياه وانگي ورھيارو چاڙھھ ڪندي آھي. ھن درياه جي رڻن پٽ ۽ بيابانن سان اڻيھئي جنگ جوٽيل ھوندي آھي ۽ کين سرسبز ۽ خوشحال علائقو بڻائي ڇڏيندي آھي. ان کان سواءِ ھي درياه پنجاب سان تجارت ڪرڻ جي ھڪ شھھ رڳ آھي. ھن درياه وسيلي وچ ايشيا جي ملڪن سان پڻ واپار ڪري سگھجي ٿو، پر ھتي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آھي. اھڙن ڪمن تي خرچ ڪرڻ ڏاڍا سٺا نتيجا نڪري سگھن ٿا ۽ تجارت کي ھڪ وڏو اتساھھ ملي سگھي ٿو. اھو وھڪرو ڪٿي اونھون ڪٿي تانگھھ ھوندو آھي. منجھس ڪن ۽ ڪارونچار بھ ايندا آھن. جو اسان جا آگبوٽ Steamers بھ انھن ۾ تيز ڦرندا آھن. انھيءَ جي ڪٺار سان جڳھون جوڙڻ بھ خطري کان خالي ڪونھ آھي. ان بابت سر چارلس نيپئر جا پنھنجا لفظ آھن تھ، ”مان آگبوٽ جي عرشي deck تان بيھي ڏٺو تھ ھن پائيندڙ ڪري اڌ ايڪڙ زمين جيترو ٽڪرو پاڻيءَ ۾ ڪيرائي وھائي کڻي ويو. درياھي آمد رفت لاءِ خاص قسم جي ٻيڙي ھجڻ گھرجي. سندس سمنڊ وارا ڇوڙ بھ سدائين اڳيا ڪونھ ھوندا آھن، ان ڪري اتان جا پتڻ بھ مٽبا سٽبا رھندا آھن. ڪراچي بھ ھن درياه جي جھاز راني لائق ڇوڙ کان چاليھھ ميل پري آھي. تنھن ڪري سنڌ جي ھن بھترين بندر گاھھ ۾ ڪا سھوليت ڪانھ آھي. چؤماسي جي ڏينھن ۾ ھي درياه تھ پار ڪرڻ جھڙو تھ رھندو ئي ڪونھ آھي.
ان ڪري سر چارلس جو خيال آھي تھ ھن درياه وسيلي تجارت مان گھڻو فائدو ڪونھ ٿيندو. پر جيڪڏھن سکر ۽ ڪراچي وڏا شھر بڻجي ٿا وڃن تھ پوءِ واپار جو مستقبل روشن ٿي سگھي ٿو. سندس خيال ھو تھ في الحال وڏيون رنڊڪون دور ڪيون وڃن. بعد ۾ واپارين جي سرگرمين ۽ ان وقت جي ضرورتن کي ڏسي ڪي سڌارا ڪيا ويندا. جيڪڏھن جنگ ۾ ۽ نااھل حڪومت ڪري جي وايو منڊل خراب نھ ٿيو تھ تجارت جو مستقبل نھايت روشن آھي، پر تنھن ھوندي بھ ھن اڳواٽ ئي درياھي پوليس جو انتظام جوڙي ورتو ھو. جنھن ۾ بھاولپور جي خان ڏاڍي سھائتا ڪئي ھئي. انھيءَ پوليس انتظاميھ جي قيام کان پوءِ سنڌوءَ وسيلي تجارت ھڪ سو ملين تائين محفوظ ٿي ويندي. انھيءَ طريقي ڪراچي جي ھڪ اھم تجارتي مرڪز بڻجي سگھجي ٿو. اھڙيءَ ريت سنڌوءَ وسيلي اندروني آمد رفت بھ وڌي ويندي. امن امان جي قائم ٿيڻ ڪري زراعت ڏانھن بھ ڌيان ڇڪجي ويندو. ان کان سواءِ درياه جي گھرائيءَ کي معلوم ڪرڻ لاءِ انجنيئر کي پڻ ڪم سان لڳايو ويو آھي تھ، جيئن پتو پئجي سگھي تھ درياه جو پيٽ زمين جي مٿاڇري کان ڪيترو ھيٺ آھي. تنھن ڪري يقين سان چئجي سگھجي ٿو تھ سنڌ جي ترقي جي سائنسي بنيادن تي ابتدا ٿي چڪي آھي. جنھن وسيلي ھن ملڪ جي آبپاشي نظام کي ضابطي ھيٺ رکي سگھبو. انھن ڳالھين وسيلي سنڌ جي پيداوار وڌندي ۽ ٿوري عرصي اندر سکي ستابي ٿي ويندي.
سنڌو درياه کان پوءِ سنڌ جي روھن ڪوھن ۾ بيابان علائقي ٿر بابت سوچيو ويچاريو ويندو. سنڌ جي اولھھ پاسي ھالار جبل آھي جيڪو سيوھڻ وٽ اچي سنڌوءَ سان لڳي ٿو. پر ھن ماڳ کان مٿي ۽ ھيٺ درياه کان پري ٿيندو ٿو وڃي. اھڙيءَ ريت اتر پاسي درياه ۽جبلن جي وچ تي ھڪ وسيع علائقو موجود آھي. جيڪو ڏاڍو سرسبز ۽ آباد آھي. ان سان گڏ ڏاڍو اھم بھ آھي. ھي سکيو ستابو ۽ زرخيز علائقو بلوچ ڌاڙيلن جي ظلم جو نشانو بڻيل آھي. جيڪي ھتان جي آباديءَ جي چيڙھھ بھ ڪانھ ٿا ڇڏن. تنھن ڪري ھن پاسي ترقي ۾ سڌارن جي ڪمن کان پھريائين ريگيولر فوج ۽ بھتر انتظامي جوڙجڪ جي ضرورت آھي. سنڌ جي ڀرپاسي کان ٿر آھي. ھن رڻ ۽ سنڌوءَ جي وچ مختصر آباد علائقو آھي. اھڙي ريت ٿر جي واري بھ ھوريان ھوريان آباد علائقي تائين تيستائين وڌندي رھندي جيستائين انسان ان کي روڪڻ جي ڪوشش نھ ڪندو. ٿر واري ان غير آباد ۽ آباد علائقي جي وچ تي چوڏھن ميل ويڪري ۽ چار سو ميل ڊگھي زمين جي اھڙي پٽي آھي جنھن ۾ ٿر ۽ آباد علائقي واريون گڏيل خوبيون ۽ خاصيتون آھن. پر انساني ڪوششن سان ھن علائقي کي بھ چڱيءَ ريت آباد ڪري سگھجي ٿو. سر چارلس پنھنجي فوجي پيش قدميءَ دوران اھا امامڳڙھھ نالي ھڪ قلعو بھ ڏٺو ھو، جنھن بابت اڳ ڪنھن بھ يورپي ماڻھوءَ کي علم ڪونھ ھو. اھو علائقو بھ جابلو ھو پر آباد ھو. ھن جوءِ ۾ گجگاھھ ٻيلا بھ موجود ھئا. ھيءُ علائقو غير آباد بھ ھو تھ آباد بھ ھو. گجگاھھ ٻيلن جي اھا سوڙھي پٽي ناري درياه جي الھندي ڪناري سان واقع ھئي. ھن وھڪري ٿر جي واري کي اڳتي وڌڻ کان روڪي ڇڏيو آھي.
پتو ڪونھ آھي تھ ناري وارو وھڪرو قدرتي آھي يا گھاڙ واھھ آھي، جيڪو ڪڏھن عمرڪوٽ کان وھندو ھو ۽ ٿر ۾ موجود آھي. جيڪڏھن پاڻيءَ جي ان وھڪري کي ساڳي پراڻي پيٽ سان وھايو وڃي تھ ھڪ وسيع علائقو آباد ٿي سگھي ٿو. اتي موجود ٽڪريون گرميءَ کان ماڻھن جو بچاءُ ڪري سگھن ٿيون. جيڪي ويچارا اتي آباد آھن. لارڊ ايلنبرو کي گذارش ڪئي وئي ھئي تھ ھو انجنيئرن جو ھڪ جٿو موڪلي، جيڪو جاچ پڙتال ڪري ٻڌائي تھ سر چارلس جو اھو منصوبو قابل عمل آھي يا نھ. ھن منصوبو بابت سر چارلس نيپئر جا پنھنجا لفظ ھي آھن تھ، ”جيڪڏھن مان ھليسو پوٽاھيا جھڙي ھن علائقي کي سرسبز ۽ آباد ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿي ويس تھ مان ھن عظيم ڌرتيءَ جي ماڻھن لاءِ ڪجھھ نھ ڪجھھ ڪري ويندس. مان ھن ڌرتيءَ کي نھ نقصان کان بچايو آھي ۽ نھ وري فائدو ڏنو آھي ۽ مان ائين ڪري شڪست کاڌل ٽالپر حڪمرانن جي مڪاري تي، ٻڌا ٽھڪ ڏئي کلندس.“
حيدرآباد جي ڏکڻ پاسي سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو آھي. اھو سنڌ جو سڀ کان شاھوڪار پرڳڻو آھي. پر ان ڪري ڏاڍو اڻانگو بھ آھي تھ ھتي وحشي قسم جا ماڻھو رھندا آھن. تنھن ڪري اتي ڪابھ حڪومت قائم ڪري ڪانھ ٿي سگھجي ۽ جيڪڏھن عوامي بھبودي لاءِ ڪي سڌارا آندا بھ ويا تھ اتي نھايت خبرداري سان ڪم ڪرڻو پوندو. انھيءَ مقصد لاءِ تھ متان ڪو ڏچو پيدا ٿي وڃي.
ھن ملڪ جو عام پس منظر اھو آھي جيڪو مٿي بيان ڪيو ويو آھي ۽ ماڻھن جي ترقي ۽ خوشحاليءَ واسطي پھريون ۽ وڏيون ڪوششون ھي ھونديون تھ زراعت جي ترقيءَ لاءِ جاکوڙيو وڃي ۽ تجارت جي سڌاري ۽ واڌاري ڪي قانون جوڙيا وڃن، آبپاشيءَ جو نظام قائم ڪيو وڃي ۽ درياه جي چاڙھھ واري پاڻي کي چڱيءَ ريت ڪم آندو وڃي. ھن ڪم جي ڀيٽ ۾ درياھي تجارت کي ثانوي حيثيت ھجڻ گھرجي. پر ان کي وساري نھ ڇڏجي پر اڳڪٿي اھا ڪئي پئي وڃي تھ اندروني ۽ ٻاھريون واپار قافلن وسيلي ھلي سگھي ٿو. اھو فقط تڏھن ممڪن ٿي سگھي ٿو، جڏھن ٽالپرن حڪمرانن جي مڙھيل پابندين کي ختم ڪري واپارين کي سھولتون ڏبيون ۽ تجارت جي ھمت افزائي ڪبي. اھڙين ڳالھين کان پوءِ درياه کي تجارتي مقصدن واسطي ڪتب آڻي سگھبو ۽ سنڌ جي پيداواري وسيلن کي ڪم آڻي سگھبو. سر چارلس نيپئر پنھنجي خيالن جو اظھار ڪندي ھن ريت چيو ھو تھ ”ڌاڙيلن جي قھري ڪاررواين تي ضابطو رکو. سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي اٿل کان روڪيو. سنڌ جي آمد و رفت ۽ ان جا ڪيئي پيداواري نمونا نڪري نروار ٿي پوندا.“
ترقيءَ ۽ اوسر ڪرڻ واري راھھ ۾ اڃا بھ ھڪ وڏي رنڊڪ موجود ھئي، سا اھا ھئي تھ ملڪ ۾ ڪو ھنرمند ماڻھو تھ موجود ئي ڪونھ ھو. ٽالپر حڪمرانن ۽ انھن جي ناعاقبت انديش سردارن پنھنجي ظلم ۽ ڏاڍ سان سنڌ جي ھنرمنديءَ کي اجاڙي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھو. ھو، ھنن ماڻھن واڍن، لوھرن، رازن ۽ ٻين ھنرمندن کي اڌ مزدوري تي زوريءَ ڪم ڪرائيندا ھئا يا تمام ٿوري پگھار ڏيندا ھئا. آمدني جو اڌ ڪم جي لئسنسز ۾ ھليو ويندو پوءِ باقي اڌ محصول وصول ڪندڙ مفت ۾ وٺي ويندو ھو. جيڪڏھن ان ويچاري ھنرمند جو ڪم پسند نھ ايندو ھو تھ سندس بي عزتي ڪئي ويندي ھئي ۽ کيس ماريو ڪٽيو ويندو ھو. جيڪڏھن ڪنھن ڳوريءَ سزا کان بچي ويو تھ سندس نڪ ۽ ڪن تھ وڍجڻ کان بچي ڪونھ سگھندا ھئا. تنھن ڪري اھي ماڻھو جيڪي پگھر وھائي پورھيو ڪري پيٽ پاليندا ھئا، سي ٽالپرن ۽ ٻين سردارن جا ظلم ڏسي، پنھنجا اباڻا ڪک ڇڏي وڃي ٻين ملڪن ۾ پورھيو ڪندا ھئا. اھڙي ريت ھنرمند بھ ھوريان ھوريان ويا ھلندا ۽ وطن جا وڻ ۽ واھيرا ويا ڇڏيندا. ھاڻي حالت اھڙي آھي جو معمولي جڳھھ جوڙڻ واسطي بھ ڪو رازو يا ڊکڻ ڪونھ ٿو ملي.
اھا اھڙي تڪليف ھئي جو فوج واسطي ڪا تعمير ڪرڻ مشڪل ٿي وئي ھئي. جڏھن تھ جنرل چارلس جي خواھش ھئي تھ انھن لاءِ سھڻيو بئرڪس جوڙيون وڃن. دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ اھو ڏٺو ويو آھي تھ گنديون بئرڪس جرم ۽ موت جو سبب بڻيون آھن ۽ انگريز فوجي بيمار ٿي پوندا آھن. سر چارلس اھو بھ ڏٺو ھو تھ ھر جاءِ تي بئرڪون اھڙيون ٺاھيون وينديون آھن جن ۾ ڪنھن بھ قسم جي سھوليت تھ ھوندي ئي ڪانھ آھي. اختيارين وارا مجرمانھ لاپرواھيءَ کان ڪم ڪن وٺندا آھن جيڪي نامناسب جڳھن تي بئرڪون جوڙائيندا آھن. خرچ بھ تمام گھڻو ڪيو ويندو آھي، پر ان ھوندي بھ رھڻ جھڙيون ڪونھ ھونديون آھن. جتي نھ فوجين جي اخلاق جو خيال رکيو ويندو آھي نھ وري سندن زندگين جو اونو ڪيو ويندو آھي. تنھن ڪري سر چارلس جي خواھش ئي تھ بئرڪون اھڙيون خوبصورت تعمير ڪيون وڃن، جيڪي فوجين جي صحت جي نقطئھ نظر کان بھتر ھجن. پر ھنرمندن جو ملڻ مشڪل ٿي ويو ھو. ھي ٻيو سرڪاري ڪم ھو جنھن جي ھن تڪميل ڪرڻ پئي گھري. تنھن ڪري ھن اعلان ڪيو تھ سنڌ ۽ ڀروارن ملڪن مان ھر شعبي جا ھنرمند گھرجن. ساڻن وڏين ڏھاڙين ۽ پگھارن ڏيڻ جو واعدو ڪيو ويو ھو. ھو ايمانداريءَ ۽ سچائيءَ ۾ گھڻو مشھور ھو. سندس اھڙو اعلان ٻڌي ڪيترا ھنرمند ھليا آيا، جن کيس کان پھريون مطالبو اھو ڪيو تھ انھن کي ميرن طرفان ملندڙ معاوضي کان ڏھوڻ تي وڌيڪ ملڻ گھرجي. سندن اھڙيون ڳالھيون ٻڌي انگريز تھ ڊڄي ويا. ٻين وري ھندستاني روش اختيار ڪئي ۽ چيائون کين وڌ کان وڌ معاوضو ڏنو وڃي، پر انھن جي اھڙي تقاضا ڏانھن بھ انھيءَ ڪري ڌيان ڪونھ ڏنو ويو، جو سمجھيو پئي ويو تھ اھا بھ بي انصافي آھي. جيڪڏھن سنڌي ھنرمندن کي مزدوري ۽ سٺا معاوضا ملندا رھيا ۽ کين سماجي تحفظ ملي ويو تھ ھنن جا خيال ئي تبديل ٿي ويندا. انھن کي جيڪڏھن چئبو تھ سنڌ جي حڪمراني وري ٽالپرن کي ملي رھي آھي تھ اھي مزاحمت ڪندا. ڇاڪاڻ تھ ھي ماڻھن انھن حڪمرانن ظلم ۽ ڏاڍ جا ڏنڀ ڏسي چڪا آھن ۽ ائين ضرور چوندا تھ انگريزن جي بادشاھي مان ھر ماڻھوءَ کي فائدو آھي.
انھيءَ زماني ۾ سياسي اقتصاديات جي اڳتي وڌڻ جو تصور موجود ھو. ھڪ انگريز آفيسر سامونڊي ڪناري جي مھاڻي کي چيو تھ مڇي مارڻ ڇڏي ڄار ھڻي موتين جون سپون جھلي وٺي. جنھن تي مھاڻي کيس وراڻيو: ”ھيءَ موسم اھڙي آھي جو سپون ٿوريون ھٿ اينديون، پر تون سپن جي تعداد مطابق حساب ڪتاب ادا ڪندين جيڪو بلڪل ٿورو ھوندو. ائين ٿيڻ سان منھنجي ٻچن جو پيٽ گذر ٿي ڪونھ سگھندو پر جيڪڏھن انھيءَ بدران ھو مانگر مڇ ڦاسائيندو تھ سندس پيٽ گذر ٿي پوندو.
جنرل نيپئر ان انگريز ڪمدار کي چيو تھ ھتي اسان ڌاڙا ھڻڻ آيا آھيون يا سنڌ جي غريبن کي بچائڻ آيا آھيون؟“
تنھن تي عملدار وراڻيو: غريبن کي بچائڻ آيا آھيون.
سر چارلس جواب ۾ چيو: ”تون انھن کي سڏي سرڪار لاءِ جبري پورھيو ڪرائي رھيو آھين. تون ويھن خاندانن کي بک ٿو مارين يا انھن جو بچاءُ ٿو ڪرين؟
انگريز عملدار وراڻيو: ”اھي بک ڪونھ مرندا، ھو پاڻ ئي چون ٿا تھ اسان سپن جھلڻ لاءِ راضي آھيون.“
سر نيپئر کيس چيو: جيڪڏھن سپن جھلڻ جو معاوضو مڇين ڦاسائڻ جي فائدي کان وڌيڪ ھوندو تھ ڇا ھو پوءِ مڇي ماريندا.“
”نھ“ مان سمجھان ٿو تھ ھو ائين ڪونھ ڪندا. پر سرڪار کي محصول جي مد ۾ نقصان پھچي رھيو آھي. عملدار وراڻيو.
اسان کي اھڙو ڪو حق ڪونھ آھي، جو اسان ڪنھن کي پنھنجي روزگار کان جھلي سگھون. کين اسان کان وڌيڪ معلومات آھي تھ انھن کي ڪھڙي ڪم مان وڌيڪ فائدو آھي.“
. . . ۽ اھو قصو اتي ئي ختم ٿي ويو.
ھيءَ آزاد قسم جي حڪمت عملي ھئي، جيڪا ڏاڍي ڪامياب ثابت ٿي ھئي. اھڙيءَ ريت مزدوري جو معاوضو بھ ھوريا ھوريان وڌڻ لڳو ھو. پر اھو اثر ٽالپر دور جي ايذاءَ ۽ ڏاڍ جو ھو. جنرل سر چارلس جو نقطئھ نظر ھو تھ آرام واري زندگي گذارڻ بدران ڇونھ ھنرمنديءَ واري صنعت کي ترقي ڏيارجي.
سيپٽمبر جي مھيني ۾ ساريءَ سنڌ اندر، انتظاميھ جون سڀ شاخون قائم ٿي چڪيون ھيون. انھيءَ وقت تائين سر چارلس جسماني طور ڏاڍو نٻل ٿي ويو ھو ۽ پنھنجو رھائشگاھھ حيدرآباد مان ڦيرائي ڪراچيءَ ۾ قائم ڪيو ھئائين. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو اتي وڌيڪ آرام سان رھي سگھي. پر حقيقت اھا بھ ھئي تھ ھن سنڌ جي گاديءَ جي ھنڌ طور حيدرآباد کان ڪراچي وڌيڪ مناسب لڳي رھي ھئي. ڇاڪاڻ تھ ھي ماڳ سياسي، فوجي ۽ ترت رابطي جي نقطئھ نظر کان ڄڻ سنڌ جي ڪنجي ھو.
ھن جنرل جي انتظامي سرگرمين کي بيان ڪرڻ کان اڳ جيڪڏھن سندس انھن سرگرمين جو ذڪر ڪرڻ بيجاءِ ڪونھ ٿيندو، جن جي ھن سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ ابتدا ڪئي ھئي.
آڪٽوبر 1842ع ۾ سنڌ جا سياسي ۽ فوجي معاملا سر چارلس کي سونپيا ويا ھئا. ھي اھو زمانو ھو، جڏھن انگريزن جي فوج افغانستان ۾ شڪست کائي چڪي ھئي ۽ برطانيھ جي ھندستان سرڪار جي مرڪزي طاقت لڏي وئي ھئي. ان وقت جنرل چارلس ھن ملڪ ۽ ماڻھن لاءِ بلڪل نئون ۽ اوپرو ھو. انگريز سرڪار جا ڪجھھ پوليٽيڪل ايجنٽ بھ کيس مٺو ڀائيندا ھئا. پر ھن ٽن مھينن جي ٿوري عرصي اندر ميرن جي سازشن ۽ منصوبن کان چڱيءَ ريت واقف ٿي چڪو ھو. ھيءُ اتر سنڌ جي ميرن جي اتحاد کي ٽوڙڻ ۾ سوڀارو ٿي چڪو ھو. جيڪي انھيءَ وقت گڏجي سندس فوج تي حملي ڪرڻ وارا ھئا. ھي سر چارلس جي فوج لاءِ اويڙو ۽ ڏکيو زمانو ھو. ان کان پوءِ اتر سڌ جي ھڪ مير بنا ڪنھن تلوار الارڻ جي لاڙ ڏانھن وڌڻ لڳو ھو. عين انھيءَ زماني ۾ ھن مير علي مراد کي ميرن جي اتحاد کان الڳ ڪرڻ ۾ پڻ سوڀارو ٿي ويو جيڪو اتر سنڌ جي سڀني ميرن ۾ وڌيڪ سگھارو ھو ۽ کيس پنھنجو ڀروسي جوڳو ٻانھن ٻيلي بنائي ورتو ھو.
جنوري 1843ع ۾ ھو پيش قدمي ٿر واري رڻ پٽ ۾ داخل ٿي، امام ڳڙھي نالي قلعي کي ڊاھي پٽ ڪري ڇڏيو. ھن قلعي کي ٽالپر ڏاڍو مضبوط قلعو سمجھندا ھئا ۽ سندن تصور ھو تھ کيس ڪير بھ فتح ڪري ڪونھ سگھندو.
17 جنوري 1843ع تي ھن پنھنجي ٻھ ھزار کان بھ گھٽ فوج سان بلوچن جي ڇٽيھھ ھزار فوج کي شڪست ڏني. اھا جنگ فقط چار ڪلاڪ ھلي، جنھن ۾ بلوچن جا ڇھھ ھزار فوجي مارجي ويا ھئا. ان فتح کانپوءِ حيدرآباد جي مضبوط قلعي جو مالڪ بڻجي ويو. ان سان گڏ ڇھن ٽالپر حڪمرانن کي جنگي قيدي بھ بڻايو ويو ھو.
ان واقعي کان پوءِ فيبروري مھيني جا باقي ڏينھن ۽ مارچ جا ٽي ھفتا پنھنجي فوجي واين اندر خندقن کوٽائڻ ۾ ۽ قلعي جي مرمت ڪرڻ ۾ گذاريا. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن درياه ۾ بيٺل آگبوٽن جو بچاءُ ڪري سگھجي. انھيءَ زماني ۾ ھو ٽيھھ ھزار تازه دم فوج جي حملي جي ضد ۾ ھو. ماحول ڏاڍو خطرناڪ ھو، پر ان ھوندي بھ سندس حوصلا بلندا ھئا.
ھن 21 مارچ 1843ع تي مير شير محمد کي دٻي جي جنگي ميدان ۾ شڪست ڏني. انھيءَ وقت سر چارلس سان چار ھزار فوج ۽ سندس دشمن وٽ ڇھويھھ ھزار جنگي جوان ھئا. ھن جنگ جو فقط ٽن ڪلاڪن ۾ فيصلو ٿي ويو ھو. جنھن ۾ مير جا پنج ھزار جوان مارجي ويا ھئا. ھن کان پوءِ اڳتي وڌي ھن انگريز ڪمانڊر ميرپور خاص ۽ عمرڪوٽ جي قلعن تي ڪاھيو ۽ 18 اپريل تي موٽي حيدرآباد پھتو. انھيءَ زماني ۾ سنڌوءَ ۾ اڃا چاڙھھ ڪونھ آيو ھو. تنھن ڪري سندس رابطا بدنظمي جو شڪار ڪونھ ٿيا ھئا.
اپريل جو باقي حصو ۽ مئي جو سارو مھينو ھو. ٽنڊي الھيار ۽ ميرپور جي قلعن جي مرمت ۾ لڳو رھيو. انھيءَ دوران ھن پنھنجي گورنمنيٽ جي اھم اصولن ۽ منصوبھ بندي جو اعلان ڪيو ھو. سندس ان اعلان ۾ لٺ بھ ڏيکاريل ھئي تھ چٺ بھ. ھن جي اھڙي اعلان کان پوءِ چار سؤ وڏا جاگيردار ۽ قبائلي سردار وٽس ھليا آيا ۽ انگريز سرڪار سان وفادار ۽ تابعدار ھئڻ جو ساڻس واعدو ڪيو ھو. ھڪ پاسي کان ھو بلوچ سردارن کي پاڻ ڏانھن متوجھھ ڪري رھيو تھ ٻئي پاسي سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾ بلوچ ڌاڙيلن جي ڪاررواين تي بھ ڪڙي نظر رکي رھيو ھو. انھيءَ زماني ھن آگبوٽن جي آرماڙ کي منظم ڪيو ۽ سنڌوءَ جي اوڀاري رخ تي روانو ڪيو. پر اولھھ پاسي وارن قبائلن اھڙي چرپر کي متاثر ڪري وڌو ھو. ان کان سواءِ ھن مير شير محمد جي بغاوتي ڪاررواين کي منھن ڏيڻ لاءِ مختلف ھنڌن جي فوج کي ملائي ھڪ ڪيو. ھن مير نھ رڳو بغاوت ڪئي ھئي، پر شڪست کاڌل بلوچن کي متحد ڪري حيدرآباد ڀرسان بغاوت ڪرڻ جو منصوبو پڻ جوڙيو ھو.
جون جي ابتدائي حصي ۾ ھو مير شير محمد تي حيدرآباد مان ڪاھي ويو، جيڪو ان وقت ڇوڙ واري علائقي ۾ موجود ھو ۽ سندس فوجي سگھھ کي ڀڃي ڀروڙي ڪرچل ڪري ڇڏيائين. اھو 8 جون جو ڏينھن ۽ گرمائش 132 ڊگريون فارن ھائيٽ ھو. ان وقت تھ کيس ھٿرادو ٿڌي ڪيل تنبوءَ ۾ ھجڻ گھرجي ھا. کيس ڏينھن لڳي ويو ھو. گرمي جي بچاءَ ڪري سندس جسماني سگھھ پوڻي پئجي وئي ھئس. پر پوءِ بھ ھو سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾ موجود وڳوڙي وايو منڊل کي لوڻ پاڻي ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿي ويو ھو. اھا سندس قائم ڪيل حڪمت عمليءَ جي ڦڙتي ھئي. انھيءَ سان گڏ ھن پنھنجي گورنمينٽ جي انتظاميھ جي پڻ تڪميل ڪري ورتي ھئي. ان کان سواءِ ھو سنڌ جي امن آشتيءَ کي قائم ڪرڻ ۾ بھ ڪامياب ٿي چڪو ھو.
سيپٽمبر ۾ گھمي ڪم کيس ڏاڍو متاثر ڪيو ھو. ويتر کيس گرميءَ جي بخار بھ نھوڙي رکيو ھو. سندس صحت بھ گھڻي جھري پئي ھئي. ڊاڪٽرن ھن کي ڪراچيءَ وڃڻ آرام ڪرڻ، ڪم ڇڏڻ يا ٻيءَ صورت ۾ حياتي کي الوداع ڪرڻ جو چيو ھو. ھو پنھنجي ڏھاڙي جي ڪم ڪار کي ڇڏڻ لاءِ راضي ڪونھ ٿيو پر ڪراچي وڃڻ جي حامي ضرور ڀري ھئائين. ھڪ سال کن اڳ ھن پنھنجا پير ڪراچي جي سامونڊي ڪناري تي ڌريا ھئا ۽ ھاڻي ڏھن مھينن کان پوءِ وري اچي ڪراچيءَ پھتو ھو. انھيءَ زماني تائين سنڌ جھڙي اھم ملڪ کي فتح ڪري انھن لکن ماڻھن جي سرڪار جي انتظاميھ جي جوڙجڪ جو بنيادي پٿر رکي چڪو ھو، جيڪي کيس اڳيئي انصاف پسند حڪمران تسليم ڪري چڪا ھئا. پر ھن وقت سر چارلس جي مخالف بمبئيءَ واري ڌر کي انھيءَ خوف ٿي رھيو ھو جو سر چارلس سنڌ جي جاگيردارن ۽ قبائلي سردارن سان ٺاھھ واري حڪمت عملي اختيار ڪئي ھئي. اھا ساڳي ڌر ڪڏھن سر چارلس خلاف ڀنڊڻي ٻاري ڇڏي ھئي تھ ھو ٽانڊيءَ تپڻو، تيساريو ۽ چيڙاڪ آھي. ھنن اھا بھ واويلا شروع ڪئي ھئي تھ سندس حڪومت اھڙن ماڻھن جي ھمت افزائي ڪري رھي آھي ۽ اکيون ٻوٽي مٿن اعتبار ڪري رھي آھي. جيڪي ويساه ڪرڻ جوڳا ئي ڪونھ آھن. ڪي وري ھن ريت چئي رھيا ھئا تھ بلوچ سردار ٺڳ آھن جن تي ھن اعتبار ڪيو آھي. اھي تھ کيس ڇڏي ھليا ويندا.“ ڪن جو تصور ھو تھ ”مير شير محمد ساري بلوچستان کي، ھن خلاف جنگ لاءِ ڀڙڪائي رھيو آھي.“ ڪن جو بيان وري ھن ريت بھ ڏسبو تھ، ”بلوچن سان سرچاءَ واريون ڳالھيون ڪرڻ پنھنجي ڪمزوري تسليم ڪرڻ برابر آھي. ھنن ماڻھن مان ويساه گھاتيءَ جو اڊڪو ڪرڻ گھرجي.“ ممبئي جو گورنر سر جاج آرٿر بھ ان ڌر جي اجاين ڳالھين کان متاثر ٿي ھڪ خط لکيو ھو، جنھن جي جوابي خط ۾ اھڙين ڳالھين جو اظھار ڪيو ويو جن مٿس مڙھيل ڪوڙن الزامن جو سارو تاڃي پيٽو ئي اڊڙي ويو ھو. ان سان گڏ اھڙو احوال بھ ٻڌايو ويو ھو تھ سنڌ جو انتظام طاقتور ھٿن ۾ آھي.
مير شير محمد پنھنجو ڪٽنب سنڌ ۾ ڇڏي پاڻ قنڌار ھليو ويو آھي. انھن ڳالھين مان لڳي ٿو تھ ھو ٿوري گھڻن ڏينھن موٽي ايندو. ھي ماڻھو پنھنجو سفير پاڻ آھي. ھيءُ اھو بادشاھھ آھي جنھن جو سفير بھ ھي خود پاڻ آھي. حقيقت ۾ ھي تھ پينو فقير آھي، ان کي آخر ڊڄڻ بھ ڇو گھرجي. ھاڻي تھ سنڌ جا سڀ وڏا جاگيردار انگريزن جا دوست ٿي ويا آھن. مون کي پورو يقين آھي، ھو ھر حال ۾ انگريزن جا وفادار ۽ تابعدار رھندا. اھي ماڻھو جيڪي ھنن جي ڊڄ کان دھلجي ويا آھن اھي ٻڌائن تھ اھي ھنن سردارن کان ڇو ڪنبي رھيا آھن. فرض ڪريو تھ اھي بلوچ سردار غدار ٿي ويا آھن تھ ڇا انھن کي مڙسي سان منھن لاءِ مون وٽ بھادر فوج موجود ڪانھ آھي؟ پر ھاڻي تھ ھتان جو عام ماڻھو بھ مون سان گڏ آھي. اھي سڀئي ھڪ ھنڌ گڏ آھن ۽ ٽولين ۾ ورھايل ڪونھ آھن نھ وري انھن کي ڌار ڌار ڪري سگھجي ٿو. ان کانسواءِ بارود بھ اڻ کٽ آھي. ڇا مان انتظام رکي ڪونھ ٿو سگھان ڇا؟ ڇا مان سڀني قلعن جي مرمت ڪرڻ بجاءِ مزاحمت جي تياري مڪمل ڪانھ ڪئي آھي؟ اھڙا ڪم سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ اڃا بھ جاري آھن. ڇاڪاڻ تھ مون انھن جي امڪاني ضرورت جو احساس آھي. اھي ڪھڙيون ڳالھيون آھن، جو مون کي لاپراوھھ سڏيو پيو وڃي ٿو. جيستائين اھڙيون ڳالھيون ثابت نھ ٿيون ٿين تيستائين مونکي اجايو لويو ڇو ٿو وڃي. جيڪڏھن حالتن کي ڏسي مان بلوچ سردارن کي جاگيرون ڏئي ٺاھھ لاءِ آماده ڪيو آھي تھ آخر ڪھڙو ڏوھھ ڪيو اٿم؟ سنڌ جا سڀئي بلوچ سردار ۽ سندن پوئلڳ ھٿيار بند ھئا. مان جيڪڏھن کين جاگيرون ڏئي ھٿيار رکڻ لاءِ راضي ڪيو تھ ڇا مان مجرم بڻجي ويس؟ ڀلي جنگ لاءِ بگل جو آواز بلند ڪريو مان پنجاھھ ھزار دشمن کي مھاڏي ڏيڻ لاءِ تيار آھيان. مونکي فوجي ھئڻ ناتي ھر وقت پوريءَ ريت جنگ لاءِ تيار رھڻ گھرجي. پر سنڌ جي ڇتيءَ گرميءَ ڪري وائڙو ٿي ويو آھيان، پر ماٺ ڪري ڪونھ ويٺو آھيان. ڇاڪاڻ تھ ھن موسم تي منھنجو وس ڪونھ ٿو ھلي. مان پنھنجي خواھش مطابق مزدور پيدا ڪري ڪونھ ٿو سگھان. جيڪڏھن مان انھن کي ٿوري بھ سزا ڏيندس تھ ھو ڪيڏانھن گم ٿي ويندا.“