باب اٺون: جابلو ماڻھن جي ملي مٺ ٿي وڙھڻ خلاف رٿابندي
اھي ماڻھو ٻٽاڪي بہ آھن ۽ چوندا آھن ڪو بہ بادشاھھ ڇھن سون سالن کان سندن جبلن جو پھريون لڪ لتاڙي اڳتي ڪونہ وڌيو آھي. ڪيترن بادشاھن ھڪ لک فوج سان گڏ اھڙيون ڪوششون بہ ڪيون آھن. اھڙن لڪن مان لنگھڻ لاءِ انگريز سرڪار جون فوجون بہ ناڪام ٿي واپس آيون آھن. اھڙن لڪن ۾ ڪليبورن بہ شڪست کاڌي ھئي. ۽ ڪلئرڪ بہ ناڪام ٿي موٽي آيو ھو. ھنن کان سواءِ ٻيا ماڻھو بہ ناڪام ٿي موٽيا ھئا. برائون جھڙن بھادرن بہ مس پنھنجي فوج بچائي ھئي. جڏھن تہ ھن جو مقابلو فقط ھڪ مري قبيلي سان ھو. جيڪڏھن اھڙن ماڻھن کي ڍر ڏبي تہ ڇينگ چڙھي ويندا ۽ ھوريان ھوريان ڪي آسرا ۽ اميدون رکندا ويندا. اھڙي ريت قلات ۽ سنڌ جي جابلو علائقن جي بلوچ قبائلي سردارن جا بہ حوصلا بلند ٿي ويندا ۽ جھيڙي ڳنڍڻ لاءِ تيار ٿي ويندا. انھيءَ طريقي سان لکين ماڻھو گڏجي ميداني علائقن ڏانھن رخ رکندا. جڏھن تہ سک حڪمران (رنجيت سنگھھ ڏانھن اشارو) بہ وڏي فوج گڏ ڪري رھيو آھي سندس منھن بہ جھيڙي ۾ آھي. جيڪڏھن ائين ڪندو تہ اھا سندس چريائي ھوندي. ليڪن انھن کي منھن ڏيڻ خطري کان خالي بہ ڪونہ آھي. پر اھڙو مامرو وڏي کان وڏي فوجي جنرل کي ڇرڪائي ڇڏيندو. جيڪڏھن اھڙين ڳالھين ۾ ناڪامي ٿي تہ خوف خطرا ڪؤڙي ۽ ول جيان وڌي وگھري ويندا، جن کي ٽارڻ نھايت ضروري ٿيندو. اسان ھنن کي ڌاڙيل تہ سڏيندا آھيون پر حقيقت اھا آھي تہ ھنن جابلو ماڻھن لاءِ يورپ ۾ اھڙو لفظ ڪونہ ھو جيڪو ھن لفظ جي پوري معنى مفھوم ڏيکاري سگھي. جيڪڏھن ھنن ماڻھن لاءِ اھو لفظ استعمال ڪبو بہ تہ انھن جي توھين ڪانہ ٿيندي، نہ وري انھن جي عزت نفس کي ڪو ھاڃو رسندو. يونان وارا بہ پاڻ کي ڪليپٽ سڏائيندي ڏاڍا خوش ٿيندا آھن. جڏھن تہ ھنن لاءِ ٻيا ماڻھو سمجھندا آھن تہ اھي دلير نسل سان تعلق رکن ٿا. جيڪي ڪنھن ماڻھو کي بنا محصول وٺڻ جي اڳتي وڃڻ ڪونہ ڏيندا آھن. ھنن ماڻھن جي رسمن رواجن ۽جنگ ڪرڻ بابت بيان ھيٺ ڏجي ٿو.
ڪشمور وارو رڻ پٽ چانڊين جي صدر مقام کان شروع ٿئي، جيڪو ھالار جبل جي وٽ سان تري ۾ آھي. جنھن کان سنڌو درياھہ اتر- اوڀر پاسي ٿيندو. ان علائقي جو اتريون پاسو وڃي ڪڇيءَ جي جابلو علائقي سان ملي ٿو. رڻ پٽ وارو ھي علائقو اسي ميل آھي، جيڪو صفا ٽاڪ وارو پٽ آھي. ڪٿي ڪٿي لئي جو وڻ ڏسبو نہ تہ ٻيو مڙوئي خير. ڪٿي پاڻيءَ جو ڦڙو بہ نظر ڪونہ ايندو. جتي بہ پاڻي ڏسبو آھي تہ ان جي چوڌاري تڏن سان ڇانيل جھوپڙيون ڏسبيون آھن. ڪٿي وري ڪچا قلعا ڏسبا آھن. جن جي ديوارن سان گول چبوترا ٺھيل ڏسڻ ۾ ايندا آھن. جيڪي نظر تہ نفرت جھڙا ايندا، پر صورتحال ڪري ڏاڍا خوفناڪ آھن. اونھاري جو ھتي سخت گرمي ھوندي آھي تنھن ڪري حملو ڪرڻ ڏاڍو مشڪل ٿي پوندو آھي. ڇاڪاڻ تہ فوج کي پاڻي پاڻ سان گڏ کڻي وڃڻو پوندو آھي. تنھن ڪري مقرر وقت کان وڌيڪ اتي رھي ڪونہ ٿو سگھجي. جيڪڏھن سياري جو حملو ڪبو تہ نقصان کان سواءِ ڪو ٻيو نتيجو ڪونہ نڪرندو. ڇاڪاڻ تہ ھتان جا ماڻھو نيم وحشي ۽ نيم منظم جنگجو ويڙھھ جا ڪوسير ھوندا آھن ۽ پنھنجو تحفظ ڪري ڄاڻندا آھن. بھادر بہ آھن، بندوق بہ ھلائي ڄاڻندا آھن، ھٿ جا بہ سڌا آھن. ان جو ڪارڻ اھو آھي تہ اھي سدائين بندوقبازيءَ جي مشق ڪندا رھندا آھن وٽن توڙيدار بندوقون ھونديون آھن جيڪي تپڪ يا تفنگ کان ساديون ھونديون آھن. انھن جو نشانو بہ دير سان وٺي سگھبو آھي ۽ انھن کي ڇوڙڻ لاءِ اضافي قوت جي ضرورت بہ ٿيندي آھي. ھن قسم جي ڪچن قلعن تي حملو ڪرڻ خطري کان خالي ڪونہ آھي. ڇاڪاڻ تہ انھن جي ڪچي ڀت سڪي وڃڻ کان پوءِ لچڪدار بڻجي وڃي ٿي. ھي تہ بندوق آھي پر توپ جو گولو بہ ان مان پار تہ ٿي ويندو، پر ان ۾ سوراخ ڪرڻ کان ان کي لوڏي ڪيري ڪونہ سگھندو. ان ۾ سوراخ بہ ايترو ويڪرو ٿيندو، جيتري ويڪر گولي جي ھوندي آھي. ھي ماڻھو خوفناڪ ويڙھاڪ بہ ائين آھن جيئن سندن قلعا خطرناڪ آھن. ڏسڻ ۾ ڀوائتا، ھٿيارن ھلائڻ ۾ ماھر تيز ۽ تڪڙا ۽ جھيڙي ۾ جھونجھار. صورتحال مان چڱيءَ ريت فائدو وٺي سگھندا آھن. ھنن جا گھوڙا بہ ھنن جيان جنگ جي فن مان واقف آھن ۽ جنگ جي ميدان ۾ ھڪ ھنڌ ٽڪي بيھي ڪونہ ويندا آھن. ھي بلوچ ڌاڙيل پيادا جبلن يا گھوڙن تي سوار ھوندي، پنھنجي ھر دشمن جو مڙسيءَ سان مقابلو ڪري سگھندا آھن. اھڙا خطرناڪ ڄڻ بروس ۾ اسڪاٽ لينڊ وارا مقابلي وقت. ڦريندا بہ ائين آھن جيئن گھوڙي سوار فوجي حملا ڪندا آھن. گھوڙن بدران گھوڙين تي سواري ڪندا آھن جيڪي قد جون لاٺيريون پر رفتار ۾ ڏاڍيون تيز ھونديون آھن. اک ڇنب ۾ ڪٿان جو ڪٿي وڃي پڄنديون، ڄڻ ڪرامت جي زور تي وڃي اتي پڳيون آھن. ھنن وھٽن کي تيز رفتار پنڌ انھيءَ ڪري سيکاريو ويندو آھي تہ جيئن ھو پوئتي ھٽندڙ انگريزي فوج مٿان وڃي اوچتو ڪڙڪن يا انھن جي ڪڍ لڳي مٿن وڃي اوچتو حملو ڪن. اھي جانور انگريزي فوج ريگيولر يا اريگيولر جي گھوڙيسوارن جي گھوڙن کان رفتار ۾ وڌيڪ تيز ھوندا آھن جيڪي پٺيان وڃي کين پھچي ڪونہ سگھندا آھن پر کين جھلڻ لاءِ حڪمت عمليءَ کان ڪم وٺندا آھن. کين سيکاريو ويندو آھي تہ فقط منزل تي پاڻي پين. ان کان سواءِ ھنن کي سڪل گوشت بہ کارايو ويندو آھي،انھيءَ مقصد سان تہ جيئن اھي گھڻو پنڌ ھلي سگھن. انھيءَ ڪري گھوڙين کي اڃ بہ گھٽ لڳندي آھي.
جڏھن پيل پٽ ۾ ڌاڙي ھڻڻ جو منصوبو جوڙيو ويندو آھي تہ گھوڙيءَ جو چارو سندس پيٽ سان ٻڌو ويندو آھي. سوار پاڻ سان پڪل تلھرون ۽ ڪڏھن چانورن ۽ کارڪن جو عرق کڻندو آھي. جيڪي ڏھن ٻارھن ڏينھن جي پورت ھوندا آھن ۽ اھو کاڌو ضرورت وقت ڪم آندو ويندو آھي. ڌاڙي ھڻڻ وقت اڳ ۾ پنھنجي کاڌ خوراڪ ڏانھن واجھائيندا آھن. ھر ھڪ ڌاڙيل وٽ ھڪ تلوار ھوندي آھي. ڪن وٽ وري ٻہ ھونديون آھن. اھي تيز بہ ايتريون ھونديون آھن. انھن سان قلم بہ گھڙي سگھبو آھي. سراڻ وارا بہ سوائين ڌاڙي جي وارداتن وارين جاين تي پيا ڦرندا آھن. ھنن جون تلوارون ويڪريون ننڍڙيون، پريل ۽ وزن ۾ ھلڪيون ٿينديون آھن. جيڪي گھڻو ڪري دمشق جي رڪ جون ٺھيل ھونديون آھن. ڪجهہ ڪڇيءَ جي ڪاريگرن جون ٺھيل آھن جيڪي ڏاڍيون شاندار آھن. بندوق توڙيدار ڪتب آڻيندا آھن. جيڪي تفنگ کان وڙ وجهہ ۾ گھٽ ھونديون آھن. سر چارلس چوندو آھي تہ اھي بندوقون جلدي مغرب جيان مشرق ۾ بيڪار سمجھيون وينديون ۽ جڏھن اھڙي تبديلي آئي تہ ڏاڍي خطرناڪ ھوندي. ھنن بندوقن جو استعمال بہ عام آھي جيڪي ساڳئي قسم جي انھن بندوقن کان گھٽ آھن، جيڪي انگلينڊ ڏانھن موڪليون وينديون آھن. انھن ٻنھي ۾ ايترو فرق ھوندو آھي جيترو عام ۽ شڪار واري لنڊن جي رائيفل ۾ ھوندو آھي.
ڌاڙيل بندوقن ۾ ڪم ايندڙ دارون ٿانو ۾ وجھي ڪلي سان ٻڌي ڇڏيندا آھن. انھن مان ڪيترن وٽ وري ڪن وٽ خوبصورت چٽن واريون ڍالون، وڏا چاقو، خنجر، ڏڦا، حقيقي پٿر ۽ رڪ بہ ساڻ ھوندو ھو. انھن جو مقدر ۾ گھڻو ويساھھ ھوندو ھو ۽ ھر واقعي کي لکئي جو ليک سمجھندا ھئا. ھر جرم ڪندا ھئا. ڪنھن کي معاف ڪرڻ تہ کين ڏانءَ ئي ڪونہ ايندو ھو نہ وري ڪنھن جي آڏو ھٿيار ڦٽا ڪندا ھئا. ڌاڙي ۾ ھنيل چوپائي مال کي وڳ سڏيندا آھن. جڏھن تہ پاڻ کي لوٽو ڪوٺيندا آھن. ھي لفظ ڌاڙيلن بدران بدمعاشيءَ جو مفھوم ڏيکاري ٿو. ھي ڦورو ٽولو ۽ ڌاڙيل تہ آھن پر منجھن ڪي شاندار روايتون بہ موجود ھونديون آھن. عورتن ۽ ٻارن کي نقصان ڪونہ پھچائيندا آھن. ھنن تازو عورتن ۽ ٻارن کي قتل ڪيو، پر ھنن جي اھڙين ڳالھين کي ننديو ويو ھو. ھنن ۾ يورپ جي ماڻھوءَ جيان قومپرستي موجود ڪانہ آھي. پر ھنن جي مذھب يعني اسلام سان ڏاڍي وابستگي آھي. ان کان سواءِ پنھنجي ڪٽنب ۽ قبيلي جي تمام گھڻي عزت ڪندا آھن. ھنن ۾ قبائلي دشمنيون بہ چوٽ تي چڙھيل ھونديون آھن، پر جيڪڏھن ڌاريو دشمن ھنن مٿان ڪاھھ ڪندو آھي تہ پنھنجا ٻار ٻچا ۽ نياڻيون سياڻيون پنھنجي قبائلي دشمن ڏانھن موڪلي سندس آڻ مڃيندا آھن. ان کان پوءِ جھيڙو پڄاڻيءَ تي پھچندو آھي ۽ ميڙ ٿي آيل نياڻين کي سام سمجھي وڏو مان مرجاتا ڏنو ويندو آھي. جڏھن ھو سمجھندا آھن تہ ڌاريو دشمن کين شڪست ڏيندو تہ ان لاءِ ھنن وٽ ھڪ سخت قسم جي روايت موجود آھي. ھو تہ ٻاھر نڪري وڃي پنھنجي دشمن کي مھاڏو ڏيندا آھن ۽ ھڪ اعتبار جوڳي ماڻھوءَ کي پوئتي عورتن ۽ ٻارن ۾ ڇڏي ويندا آھن. جڏھن ھار جي پڪ ٿي ويندي آھي تہ اھو ماڻھو عورتن ۽ ٻارن کي قتل ڪري ڇڏيندو آھي. ھيءَ ھڪ خطرناڪ رسم آھي جنھن سر چارلس نيپئر کي ڏاڍو متاثر ڪيو ھو.
جڏھن جابلو ڌاڙيل ڪنھن ڌاڙي ھڻڻ جو منصوبو جوڙيندا ھئا تہ ڪنھن پاڻي جي تلاءَ وٽ منزل ڪندا آھن ۽ اتان پاڻيءَ جون کليون ڀري وڃي ڪنھن ڳوٺ کي ڦريندا آھن. واپسي تي اھڙو چپ ۽ تيز ورندا آھن جو ڪنھن فوجي چوڪيءَ کي پتو پئجي ڪونہ سگھندو آھي. ھن رڻ پٽ علائقي جي اپريل کان آڪٽوبر تائين ايتري گھڻي گرمي ٿيندي آھي جو ڪوبہ يورپي فوجي انھن جي ڪپ تي وڃي ڪونہ سگھندو آھي. يورپي تہ ٺھيو پرڏيھي فوجي سپاھي يا اٺن جا جت بہ اھا گرمي سھي ڪونہ سگھندا آھن. اھڙي گرم موسم ۾ فوج کي ڪنھن بہ قسم جو تحفظ ڏئي ڪونہ سگھبو آھي پر ڪڏھن ڪئپٽن متڪنزي جيان مٿن اوچتو وڃي ڪڙڪبو آھي.
ھن مھم دوران اھا بہ معلومات ملي وئي ھئي تہ اھي قبائلي سردار اسي ھزار اٺ سو ويڙھاڪن سان پڙ تي پڄي سگھن ٿا. انھيءَ کان سواءِ پنھنجا ھٿيار بند نوڪر چاڪر بہ آڻي سگھن ٿا، جنھن جو تعداد بہ ڪو ٿورو ڪونہ ھوندو. اھو بہ امڪان آھي تہ ھنن سان لس ٻيلي ۽جوکين جا ڄام بہ اچي گڏجن. انھيءَ اتحاد سان پوري لک فوج اسان جي مقابلي لاءِ اچي سامھون بيھندي، جنھن جي وڙھڻ جو طريقو ڏاڍو خطرناڪ آھي. ان بابت سر چارلس جو بيان ھن ريت آھي: ھر ماڻھو ھٿياربند ھوندو آھي. جيڪو پنھنجي ھٿيار کي ڏاڍي مھارت سان ھلائي سگھندو آھي. ھي ماڻھو ھز مئجسٽيءَ جي پھريدارن جيان جنگي قانون ۽ قاعدي مطابق ڪونہ وڙھندا آھن. ھنن جو ورتل نشانو ڪڏھن بہ گسندو ڪونہ آھي. جھيڙي دوران سندن جنگي چال بہ مضبوط ھوندي آھي. جنھن جي وڏي عقلمنديءَ سان جوڙجڪ ڪري سگھندا آھن. دشمن تي تلوارون ۽ ڍالن سان ڪاھي پوندا آھن. سندن ھٿيار پاڪيءَ جھڙا تيز تکا ھوندا آھن. جنھن کي ۽ جتي بہ ھڻند آھن تہ ھر شيءِ کي اڌ ڪري وڃي پار پھچندا آھن.“
ڪڇيءَ واري جابلو علائقي ۾ موجود ويڙھاڪن سان گڏ اگزينٿ تي ڪاوڙل ايشيا جو ھڪ ماڻھو ملازمت حاصل ڪري شريڪ ٿيو. معلوم ائين ٿيندو آھي تہ ھتي اھو ماڻھو اچي ملازم ٿيندو آھي، جنھن وٽ پئسو ھوندو آھي يا اھو تلوار کڻڻ جھڙو ھوندو آھي. ڇاڪاڻ تہ اھڙن ملڪن اندر ڌاڙيل قبيلا ھڪ اداري جيان ڪم ڪندا آھن. ان کان سواءِ اتي اھڙن ماڻھن جو طبقو ھوندو آھي جنھن سان گڏ چئن سون کان ھڪ سو ھٿياربند ھوندا آھن. اھي ماڻھو ماني ڳڀي لاءِ اچي ڪنھن نہ ڪنھن گروھھ جو ساٿ ڏيندا آھن ۽ قبائلي جھيڙن ۾ جنبي ويندا آھن جيڪي اتحادي قبيلي کان سواءِ ٻئي ھر قبيلي کي ڦري لٽي پيٽ گذر ڪندا آھن. بجار خان ڌاڙا ڦريون ڪري ڏاڍو مشھور ٿي ويو آھي ۽ ڏينھون ڏينھن وڃي ٿو وڌيڪ مشھور ٿيندو. ٻئي سال ھو اھڙا ماڻھو پاڻ سان ملائي سگھندو جيڪي ڦرلٽ جي مقصد سان وتندا آھن جھنگ جھر ۾ جھوتون ھڻندا ۽ اوچتين سٽن ۽ جھٽ لاءِ وتندا آھن لؤڻا ھڻندا. جيڪڏھن شڪارپور ۾ موسمي تپاولي ٿي وئي ۽ فوجي بيمار ٿي پيا تہ بيجار ڊومڪي اچي انھيءَ ماڳ تي حملو ڪري سگھي ٿو ۽ اتي رھندڙ فوج قتل عام ڪري سگھي ٿو. ان کان سواءِ انھن جابلو علائقن ۾ انگريزي فوج جون چار توپون آھن جيڪي ھنن جي شڪست دوران اتي رھجي ويون ھيون. اھي پنھنجن ماڻھن کي ڏيکاري فخر محسوس ڪندا آھن.
قلات جو حڪمران نوجوان آھي. ڌاڙيل سندس تابعداري ڪونہ ڪندا آھن، پر جيڪڏھن ھو ڪنھن سان جھيڙو ڳنڍيندو آھي تہ مال غنيمت جي آسري سڀئي بلوچ سردار ھڪدم سندس وفادار ۽ تابعدار بڻجي ويندا آھن. قلات جو ھي نوجوان حڪمران شخصي طور انگريزن سان دوستي ڳنڍڻ جو خواھشمند آھي پر سندس درٻار جا نواب ۽ سردار ھن ڳالھہ ۾ سندس مخالف آھن، تنھن ڪري اھو سوچڻ بہ لازمي آھي تہ ھي نوجوان حڪمران انھن انگريزن سان ڪيتري حد تائين گھڻگھرو ٿي سگھي ٿو، جن افغان جنگ دوران سندس پيءُ کي قتل ڪيو ھجي، راڄڌاني کي ڦري لٽي ڀنگ ڪيو ھجي ۽ سندس ملڪ جي خزاني تي دنگو ڄمايو ھجي. جڏھن ملڪي حڪمراني جو انتظام ھن ننڍڙي شھزادي کي سونپيو ويو ھو تہ سندس عمر ايتري ڪانہ ھئي، جو ملڪي انتظام سنڀالي سگھي. تنھن ڪري انگريز سرڪار سندس ئي خاندان جي ھڪ ماڻھو کي مقرر ڪيو جيڪو ھن ننڍڙي حڪمران جي نالي راڄ ڪندو ھو جنھن جو خيال ھو تہ جيستائين ھي ٻار وڏو ٿي حڪمراني سنڀالڻ جھڙو ٿئي، تيستائين انگريزن جي مدد حاصل ڪرڻ ضروري آھي. پر شاھي درٻار جا سردار ۽ نواب ڳجهہ ڳوھہ ۾ مٿي بيان ڪيل انگريز دوستي کان نفرت ڪندا ھئا. انھن جو تصور ھو تہ انگريزن کان محراب خان جي قتل جو پلاند ڪيو وڃي جيڪو ھن ننڍڙي حڪمران جو پيءُ ھو. سر چارلس جي سنڌ پھچڻ کان اڳ قلات درٻار جي نوابن ۽ سردارن ميجر آئوٽرام کي ڪڍي ڇڏيو ھو، جيڪو قلات درٻار ۾ انگريز سرڪار جو پوليٽيڪل ايجنٽ ھو. ڪجهہ وقت اڳ حيدرآباد جي ٽالپر حڪمران بہ ساڳي ريت کيس پنھنجي درٻار مان ڪڍي ڇڏيو ھو.
اھي سڀ حقيقتون ڌيان ۾ ڌري سر چارلس پيش قدمي شروع ڪئي ھئي، جنھن ۾ ھن ڏاڍي خبرداريءَ کان ڪم ورتو ھو. سندس خيال مطابق پھرين اھم ڳالھہ اھا ھئي تہ ھو پنھنجي ان جنگ کي ڪامياب ڪري جنھن لاءِ ھن پنھنجي عقل، شعور، اعلى قسم جي حڪمت عملي ۽ پنھنجي بھادر فوج کي ڪتب آڻي رھيو ھو. ان جو سارو دارومدار سندس عقل ۽ فوجي انتظام تي ھو. ان ناتي ھن علي مراد کي چڱي اک ڏيکاري ھئي جنھن پنھنجي دربار ۾ سنڌ جي اولھہ پاسي وارا سردار آڻي ترسايا ھئا. ان کان سواءِ ھن لس ٻيلي جي ڄام ۽ جوکين جي ڄام سان بہ سختي ڪئي ھئي. ڇاڪاڻ تہ اھي قلات جي خان جي درٻار سان سچا ڪونہ ھئا. ان کان سواءِ ھن قنڌار جي حڪمران کي پڻ ڊيڄاريو ڌمڪايو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھن وچ ايشيا تائين پنھنجي فوجي ڌاڪ ويھاري ڇڏي ھئي. ان ناتي ھن سنڌ ۾ ئي مختلف قسم جون فوجي پيش قدميون شروع ڪيون ھيون. ان لاءِ ھن اٺ سوار فوج کي اڳتي وڌڻ جو حڪم ڏئي، اولھہ واري جابلو علائقي جي سردارن کي ڊيڄاري ڇڏيو ھو تہ جيڪڏھن ھو ڪو آڏو ابتو پير کڻندا تہ سندن سرن جو خير نہ ھوندو. اھڙيءَ ريت ولي چانڊئي کي نوبت جي تلوار بہ ساڳئي مقصد سان ڏني وئي ھئي. ھن ٻيو ڪم اھو بہ ڪيو جو ھن (ولي چانڊئي) ماڻھو پگھار تي پنھنجي فوج ۾ ڀرتي ڪيا ھئا. ھن سان گڏ ولي چانڊئي کي سردار طور ڪجهہ رقم ڏني ھئي ۽ ساڻس ۽ بروھين سان واعدو ڪيو ھئائين تہ کين ڊومڪين ۽ بگٽين جي زمين بہ ڏيندو.
اھا سندس بھترين حڪمت عملي ھئي ھن سان گڏ سنڌ جا ماڻھو بہ موجود ھئا. ھن پيش قدمي کان ٿورو اڳ ھڪ سو پندرھن قبائلي سردارن ڪراچيءَ اچي سندس سلام ڪيو ھو پر ھنن قبائلي سردارن جي وفاداري ۽ تابعداري بابت ”بامبي ٽائيمس“ اخبار ڪيئي ڪوڙيون ڳالھيون لکيون ھيون. ھيءَ اخبار لڳاتار اعلان ڪري رھي ھئي تھ، سنڌ جي ساڳين ٽالپرن ۽ سردارن جا حوصلا بلند ٿي ويا ھئا. ان ڪري سنڌ جا جاگيردار ۽ ’نوبت‘ ۽ ’گڊو‘ وفاداريءَ ۽ فرمانبرداريءَ کان مسلسل انڪار ڪري رھيا ھئا. ھنن ٻنھي مان نوبت تہ قيد ۾ ئي وفات ڪري ويو جڏھن تہ ٻئي کي ڦاھي تي لڙڪايو ويو ھو. اھي ماڻھو ڌاڙن جا مجرم ھئا پر ڊاڪٽر بيورسٽ ۽ ’بامبئي ٽائيمس‘ اخبار جي ٻئي عملي جي اجاين اعلانن ڪري ھنن جي دلين ۾ اجايون خواھشيون پيدا ٿي چڪيون ھيون. نوبت ۽ گڊي کي ھن کان گھڻو وقت اڳ ئي گرفتار ڪيو وڃي ھا پر کين سوچي سمجھي ڍر ڏني وئي ھئي. ن جو ھڪ ڪارڻ تہ اھو ھو تہ متان ھو انگريز جي وفاداري قبول ڪن. ٻي ڳالھہ اھا ھئي تہ جنرل سر چارلس جي مرضي ھئي تہ ھنن کي سندن ملڪ ۾ وڃي گرفتار ڪجي. انھيءَ مقصد لاءِ تہ جين اوڙي پاڙي جي ڌاڙيلن تي ڏھڪاءُ ويھي وڃي ۽ امن امان ٿي وڃي. ڇاڪاڻ تہ انھيءَ زماني ۾ انگريز فوج سرحدن کان پري ھئي.
فوجي پيش قدميءَ دوران موڪليل جاسوسن، ڌاڙيل قبيلن بابت مختلف اطلاع موڪليا ھئا. ان سان قلات جي خان لاءِ ڪيئي اطلاع موڪليا ويا ھئا ۽ چيو ويو ھو تہ ننڍڙو حڪمران مستقل مزاج ڪونہ آھي ۽ سندس حڪمت عملي ڪڏھن ڪيئن تہ ڪڏھن ڪيئن آھي. ان کان سواءِ ڍاڍر ۾ سر چارلس سان ھلڻ کان لھرائي رھيو ھو. ان کان سواءِ ملڻ کان انڪار ڪرڻ کان بہ ڊڄي رھيو آھي. ان لاءِ ھن وچٿرو رستو اختيار ڪيو آھي.
اھڙيءَ ريت ھو سر چارلس جي ھلڻ کان بہ لھرائي رھيو آھي تہ ساڻس نہ ملڻ جي نتيجن کان بہ گھٻرائي رھيو آھي. ھن بجار کي ڦلجيءَ مان ڪڍڻ جو بھانو ڏئي فوج کي گڏ ڪري ورتو آھي. سندس اھڙيون تياريون بلڪل واضح ھيون، اھو ڏسي سر چارلس پنھنجي پيش قدمي جي رفتار کي ڍورو ڪري ڇڏيو. ان وقت قلات جي خان ڏانھن بجار موڪلي چيو ويو تہ ھو ڦلجيءَ ۾ پاڻي نہ ھئڻ جو سبب ڏئي اوڏانھن نہ وڌي. ھتي اھو معلوم ڪرڻو ھو تہ جيڪڏھن بجار ھن سازش کي نہ سمجھي سگھيو تہ ھو موٽڻ ۾ دير نہ ڪندو. پر اھڙيون سرگرميون مايوسڪن ھيون. ڇاڪاڻ تہ منصوبي مطابق سندس اوچتي گرفتاري لاءِ بجار کي ڦلجي ۾ موجود ھجڻ گھرجي. ھن جي واپس اچي ڦلجي رھڻ کان سواءِ سادو منصوبو بيڪار ثابت ٿي رھيو ھو. ان زماني فزجيرالڊ لاڙڪاڻي ۾ رھندو ھو، جنھن اھڙي معلومات ڏني ھئي. جنھن ڪري اصلي منصوبي ۾ ترميم ڪرڻ ضروري ھئي. نئون منصوبو ڳجھو ۽ پيچيده ھو جنھن کي سمجھڻ بہ سولو ڪونہ ھو. پر جيڪڏھن اھو ڪامياب نہ ٿيو تہ اھڙي منصوبي جو راز ظاھر ٿيڻ جو امڪان ھو. ان کان پوءِ ان کي سمجھڻ بہ سولو ھو.
لارڊ ايلنبرو ۽ سر ھينري ھارڊنج بہ ھن منصوبي جي منظوري ڏئي چڪا ھئا. ٻنھي ڄڻن ضروري اختيار سر چارلس جي حوالي ڪري ڇڏيا ھئا. پر دارو لپن جي گورنر جنرل بڻجي اچڻ کان پوءِ جڏھن کيس ھن منصوبي جي آگاھي ڏني وئي تہ ذاتي انا ۽ ھٺ ڌرمي وارو وايو منڊل پيدا ٿي پيو. سر چارلس کيس پيرائتو احوال ٻڌايو ھو ۽ چيو ھئائين تہ ھنن جابلو ڌاڙيلن اوڙي پاڙي وارن علائقن ۾ ڌاڙا ھڻي ٽڪري تپائي ڇڏي آھي. اھي نہ رڳو چوپائو مال ھڻي تہ وڃن پر ماڻھن جو قتل عام بہ ڪيون ٿا وڃن. ھن کيس اھو بہ ٻڌايو ھو تہ ھنن بي رحم ماڻھن فوج ۽ ان سان گڏ ھلندڙ رسدگاھھ جي ماڻھن کي قتل ڪيو آھي، جن جو تعداد ٽي سو ٿيندو. ھن کيس اھو بہ ٻڌايو انھن ڪيترا ئي ڳوٺ ساڙي رک ڪري ڇڏيا آھن. ڪيترا علائقا ماڻھن کان خالي ٿي ويا آھن. سون جي تعداد ۾ بي گناھھ عورتون ڪٺيون ويون آھن ۽ ڪيترن ئي ٻارن جا ھٿ وڍي کين معذور ڪيو ويو آھي. ھن کيس اھڙين امڪاني ڳالھين کان بہ آگاھھ ڪيو جيڪي ٿيڻ واريون آھن جيڪي نہ رڳو سنڌ کي پر ساري ھندستان کي متاثر ڪري سگھن ٿيون. کيس اھا بہ معلومات ڏني وئي ھئي تہ انھن ڌاڙيلن جو تعداد ارڙھن ھزار آھي ۽ انھن سردارن جا نوڪر چاڪر بہ ھٿياربند آھن جيڪي اڳتي ھلي ھڪ فوج جي شڪل اختيار ڪري سگھن ٿا. ان ڪري ھندستان سرڪار کي ٻن ڳالھين مان ھڪ جي چوند ڪرڻي آھي تہ يا سنڌ، سنڌو درياھہ ۾ ھلندڙ آگبوٽن جي آمدرفت، ھلندڙ تجارت ۽ فوجي سھوليتن مان ھٿ کڻڻو پوندو يا وڏو خرچ ڀري سنڌ ۾ فوج جي تعداد کي گھڻو وڌائڻو پوندو. تنھن تي لارڊ رپن کيس جواب ۾ لکيو ھو تہ ”تو غير اھم معاملن کي وڌائي اينگھائي، اھم ڪري پيش ڪيو آھي.“
اھا اجائي ھوڏ ۽ ھٺ ھو. جيڪو تاريخ کي سرحدن کان ٻاھر ڌڪي ڌار ڪري ڇڏيندو آھي. باقي لارڊ رپن تہ عيش ۽ آرام جو ڪوڏيو ھو. باقي ٻين حوالدار ۽ فوجي سپاھي لاءِ تہ اڻ کٽ ڪم ھوندو آھي. جيڪي جھنم جھڙ سج تي تتل گولي ھيٺان پيا ڳھندا ۽ ڳرندا آھن. جنھن ڪري سندن ميڄالو ۽ ڪرنگھي جي مک ائين سڙي ڪارا ٿي ويندا آھن جيئن ڪاڳرن جو ويڙھو باھھ جي تو تي سڙي ڪارو ٿي ويندو آھي. سر چارلس پنھنجي اکين سان ڏسي رھو ھو تہ ھو ڪيئن پنھنجون زندگيون ارپي رھيا آھن ۽ سندن حياتيون ڪھڙيون سستي طريقي سان تباھہ ٿي رھيون آھن. ھن جي اکين آڏو ڀينگ ٿيل ويران علائقا، ساڙيل ڳوٺن جون بي وسيون، مرندڙ عورتن جون رڙيون، معذور ٿيل ٻارڙن جون ڪيھون پنھنجن ترن تڏن کان وڇڙيل بيوس ماڻھن جون اِلاھون ۽ مري ويلن جي مائٽن جي زار زار رئڻ جا آواز ٻري رھيا ھئا ۽ ٽنڊن ۽ ٺوٺن ٻارن جا رت ۾ وھتل جسم چريون ٿي ويل مائرن جي جان سان چنبڙيل ھئا. اھي سڀ قھري ڪاروايون ڌاڙيل بلوچ قبيلن جون ھيون، جن ھزارن کي پنھنجن گھرن مان ڪڍي دربدر ڪري ڇڏيو ھو. اھڙيون ساھھ سڪائيندڙ ڳالھيون لارڊ رپن لاءِ غير اھم ھيون. ائين چئي وسيع سوچ جي مالڪ دلين جي توھين ڪئي وئي ھئي. ٿوري وقت کان پوءِ لارڊ رپن لاءِ اھڙي ڌڪار گھٽجي وئي ھئي. ان کان پوءِ کيس اھڙو ماڻھو سمجھيو ويو جيڪو انساني احساسن کان خالي ۽ ٻاجھھ ۽ جھٻي کان وانجھيل ھو. تنھن ڪري سندس واھر ۽ سھائتا کان سواءِ ڌاڙيلن خلاف شروع ڪيل مھم جاري رھندي آئي.
ممبئي ۾ ڌاڙيلن جابلو قبيلن خلاف ھن مھم تي چٿرون ۽ ٺٺوليون ڪيون ويون ھيون. چيو پئي ويو تہ سر چارلس اجائي ھام ھڻي رھيو آھي. کيس ڪاوڙ سدائين ڪنڊي تي آھي. جيڪڏھن اھو ٽانڊي تپڻو ماڻھو ڦلجي پھتو تہ اھو ماڳ ڀيلي اجاڙي ڀينگ ڪري ڇڏيندو. ھو بہ بجار کي ائين پڪڙيندو جيئنءَ ٻار پکين کي پڪڙڻ سکندا آھن جڏھن انھن ماڻھن کي پڪ ٿي تہ ڌاڙيلن خلاف مھم ضرور شروع ڪئي ويندي ۽ سر چارلس پنھنجي ڳالھہ کي ڳنڍ ٻڌي بيھي ويو آھي تہ نہ رڳو ممبئي ٽائيمس پر ھندستان جي سڀني اخبا، جي وڏي غلطي ھوندي ۽ ان ڪيمرا سڏبو ھو. ھنن پنھنجي طاقت جو وت کان وڌيڪ زور لاتو ھو. پر ”آگرا اخبار“ ۽ ”بامبي جينٽل مينرس گزيٽ“ ھن موقعي تي پاڻ ملھايو ھو ۽ سچ ۽ شرافت جو مظاھرو ڪيو ھو. ھي ڪو پھريون موقعو ڪونہ ھو. ليڪن اھڙو وايو منڊل تہ اڻھين ھوندو ھو پر پوين ٻنھي اخبارن کي جنرل جو لحاظ ھوندو ھو. باقي ٻيون اخبارون زھر اوڳاڇڻ ۾ اڳئين کان بہ اڳريون ھونديون ھيون. انگلينڊ ۾ موجود ماڻھن کي اتي رھندڙ ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس جي ڇاڙتن غلط ڳالھيون ٻڌائي پاڻيءَ مان ڪڍي ڇڏيو ھو تہ سر چارلس کي اھا ڪل ئي ڪانھي تہ جبل جي ڌاڙيلن سان جھيڙو ڪھڙي طريقي سان ڳنڍبو آھي. ان کان سواءِ اھو بہ چيو پئي ويو تہ ھن جي فوج بہ ڌاڙيلن سان وڙھڻ ۾ سوڀاري ڪانہ ٿيندي. ٻيو تہ ٺھيو پر ھندستان جي اعلى ۽ تجربيڪار عملدارن بہ چوڻ شروع ڪيو ھو تہ سر چارلس جي اھا فوجي مھم ڪامياب ڪانہ ٿيندي. اھو بہ چوڻ لڳا تھ، سر چارلس کي پنھنجي اڳين فتحن ڪري پاڻتي وڏو ويساھھ آھي. کيس اھا خبر ئي ڪانھي تہ اھي جابلو ڌاڙيل ڪيڏا نہ خطرناڪ ۽ تيز رفتار آھن.“ خود فوج کي بہ بلوچ ڌاڙيلن جو ڀئھ ويٺل ھو جيڪا ھنن ڌاڙيلن سان ٻہ پاڻي ڪرڻ واري ھئي. اھا دلير ۽ بھادر تہ ھئي پر ھر ننڍي ۽ وڏي فوجي عملدار کي ڪاميابيءَ جي پڪ ڪانہ ھئي. سر چارلس بہ ھن موضوع تي ڪونہ ڳالھائيندو ھو. ليڪن پنھنجي ماتحت عملي سان ضرور ويچار ونڊيندو ھو، جيڪي جنگي مھم جي تيارين ۾ ساڻس ھر وقت گڏ رھندا ھئا. وايو منڊل ڪجهہ منڌل ھو، تنھن ڪري سندس اندر کي بہ آٿت ڪونہ ھو. ھو نھايت بھادر انسان ھو. سندس طاقت آڏو ھر شي ڀڄي ڀور ٿي پوندي ھئي. جڏھن ھو ڏسندو ھو تہ عوامي مفادن کي نقصان پھچي رھيو آھي تہ ھو پنھنجي جان کي جوکي ۾ وجھي بہ اھڙي ڪم کي روڪيندو ھو. سندس خيال ھو تہ جيڪڏھن ھن جنگي مھم دوران ھو مري بہ ويو تہ سمجھندو تہ ھي مھم پاڻ ئي تڪميل کي پھچي چڪي آھي. کيس اھا بہ پڪ ھئي تہ ھن جي مرڻ کان پوءِ سندس اھڙو جانشين ڪونہ ھوندو جيڪو ھن مھم کي اڳڀرو ڪري مڪمل ڪندو يا ان کي ممڪن سمجھي ڪامياب ڪندو. ھن سان گڏ پيش قدمي ڪندڙ فوج کي بہ سڀ ڳالھيون ساريون پيون ھيون. ڌاڙيل دشمنن سان مقابلو سخت ھوندو. کين اڳئين جيان اھو ويساھھ بہ ويھي ويو ھو تہ ھن مھم ۾ سوڀ جو آسرو گھٽ آھي ۽ ننڍين ننڍين شڪستن ڪري مايوسي پيدا ٿيندي. پر جيئن تہ ڌاڙيلن وٽ چوپائي مال جا وڏا ڌڻ ھوندا ھئا، تنھن ڪري جيڪڏھن انھن جو پيڇو ڪبو بہ تہ انھن وٽ مھاڏي ڏيڻ جيتري سگھھ ڪانہ ھوندي. تنھن ڪري کين پڪ ھئي تہ گھڻو مال غنيمت ملي ويندو. ھنن جي دلين ۾ اھڙي خواھش سان گڏ جھيڙي ڳنڍڻ وارو جذبو بہ موجود ھو ۽ اھڙي ريت ھو اڳتي وڌندا رھيا.
سر چارلس کي ھڪ ٻي بہ ڳڻتي ھئي، جيڪا سندس جان جنجھوڙي رھي ھئي. کيس ھٽڪٽو لڳل ھو تہ متان شڪارپور ۾ رھيل بنگالي فوج وري نہ بغاوت ڪري وجھي. اھڙي بلوي جو ڪارڻ بي انصافي ھئي جنھن جو اٿندي ازالو ڪيو ويو ھو. ڪرنل موزلي کي نوڪري مان ڪڍي ڇڏڻ ۾، ڪيترن کي ڦاھي تي چاڙھڻ کان پوءِ وايو منڊل ڳڻتي جوڳو ۽ ڳنڀير ھو. تنھنڪري ناراض فوج سان گڏجي دشمن خلاف پيش قدمي ڪرڻ خطري کان خالي ڪانہ ھئي. مناسب اھو ھو تہ بنگالي فوج کي ڏکڻ سنڌ ۾ ممبئي ريجمينٽ کي ھن جنگلي مھم لاءِ موڪليو وڃي ھا پر انھيءَ ڪري ڪجهہ دير ٿي وڃي ھا. بنگالي فوجين کي سزا ڏيڻ ان فوجي جنرل جي توھين ھئي، جنھن ھنن (بنگالي فوجين) سان گڏجي جنگيون وڙھيون ھيون. ھو باغي بنگالي فوجين کي سزا ڏين کان بہ لھرائي رھيو ھو. ڇاڪاڻ تہ کيس خبر ھئي تہ کين گمراھھ ڪيو ويو آھي ۽ ساڻن بي انصافي بہ ٿي آھي. تنھن ڪري ھن کين ھن جنگي مھم ۾ شريڪ ڪرڻ جو خطرو سرتي کنيو ھو. 78 ريجمينٽ کي مٿي آڻڻ جو حڪم بہ امڪاني خدشي کي منھن ڏيڻ لاءِ ھو ۽ توقع ھئي اھا امڪاني خطري کي ضرور منھن ڏئي سگھندي. سندس کليءَ دل جي ھن مظاھري جو ڏاڍو سٺو اثر ٿيو ھو ۽ فوجي ڏاڍا متاثر ٿيا ھئا. 64 بنگال ريجمينٽ ھاڻي تازو بغاوت ڪئي ھئي ۽ سندن اڳواڻن کي ڦاھيءَ چاڙھيو ويو ھو. ان ريجمينٽ کان جھنڊا وغيره کسيا ويا ھئا. پر اھي سر چارلس نيپيئر جي ڪمانڊ ھيٺ وڙھڻ لاءِ تيار ٿي ويا ھئا، ايتري قدر جو اسپتالن ۾ داخل فوجن درخواستون ڏنيون ھيون تہ سر چارلس جي ڪمانڊريءَ ۾ جنگي مھم لاءِ پيش قدمي ڪندڙ فوج سان کين بہ شامل ڪيو وڃي.
ان وقت ممبئي جي ڌر کي اچي ونڌڪو لڳو ھو ۽ اھي ماڻھو ان سنڌ جي باغين کي بغاوت ڪرڻ لاءِ ھشيون ڏئي رھيا آھن جڏھن فوج سنڌ جي حدن کان ٻاھر ھوندي تہ ھنن باغين کي اڃا بہ وڌيڪ ڀڙڪايو ويندو، جيڪو پريشانيءَ جو ٻيو ڪارڻ ھو. ڇاڪاڻ تہ جيڪڏھن جابلو علائقي ۾ فوج ٿوري بہ ناڪام ٿيندي تہ ھو باغين کي بغاوت ڪرڻ جي تلقين ڪندا. مخالفن واسطي جنرل چارلس پنھنجي پراڻي حڪمت عملي اختيار ڪئي ھئي. ان کان ھن کي سواءِ عام ماڻھوءَ جو اعتماد بہ حاصل ھو. ھن لاءِ تڪليفون ڏک ۽ ڏچا تمام گھڻا ھئا پر اھي موسمي تپائلي ڪري ٿيندڙ تباھي کان گھڻو گھٽ ھئا. ان وچڙندڙ بيماري ڪري ھو ڏاڍو ڪمزور ٿي پيو ۽ ڪنھن دشمن کي منھن ڏئي سگھڻ جھڙو ڪونہ رھيو ھو. انھيءَ ڪري کيس اھو ھٽڪٽو لڳل ھوندو ھو تہ متان ڪو دشمن مٿس ڪاھي نہ اچي. ھيءُ دل جو بھادر آھي ۽ اھڙيون روڪون ۽ رنڊڪون تہ رھندو بہ کيس منصبي فرض جي ادائگي لاءِ اتساھينديون آھن. اھو ڪڏھن بہ محسوس ڪونہ ٿيندو ھو تہ ھو ڪنھن وڏي طاقت کان گھٻرائي رھيو آھي. انھيءَ زماني ۾ 78 ريجمينٽ بيماريءَ ۾ مبتلا ٿي وئي ھئي. توبخاني ۽ جاسوسي کاتي جي ماڻھن جي حالت بہ تشويشناڪ ھئي. 13 ريجمينٽ جي رضاڪارن کي بہ لاڙڪاڻي ۾ ترسايو ويو ھو. انھيءَ خوف کان متان ھي بہ موسومي تپائلي جي ور چڙھي نہ وڃن، ان کان سواءِ ھن توبخاني جي يورپي فوجين کي بہ اوڏانھن موڪلي ڇڏيو ھو ۽ اھي بنا گھوڙن ۽ توبن جي روانا ڪيا ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ اھي ماڻھو ايترا ڪمزور ٿي ويا ھئا جو پاڻ سان توبون کڻي وڃي ڪونہ ٿي سگھيا. وايو منڊل ايترو ڳنڀير ٿي ويو ھو جو ھن وٽ ٻہ سو چاڪ چوبند ھٿياربند مس موجود ھئا. ليڪن اھي بہ ڪڏھن بيمار ھئا، جيڪي ھاڻي چڪڻ مان چڙھي وڃي پار پيا آھن. پر ھن قسم جي ڏچن ۽ ڏوجھرن ڪري ھيڻي ڪانہ ٻولي ھئائين ۽ سندس ارادا اٽل ۽ حوصلا بلندا ھئا. انھيءَ وقت کيس ايسٽ اينڊيا ڪمپني طرفان ٻہ يورپي ريجمينٽ ۽ بندي لکنڊ جي ھٿياربند فوج، مدد طور اچي پھتي ھئي جيڪا اڳ ۾ اتر ستلج وٽ موجود ھئي. ان کان پوءِ سر چارلس ھن قسم جو بندوبست ڪيو ھو جيڪو ھيٺ ڏجي ٿو.
ستلج کان آيل فوج کي ھن بکر کان مٿان ۽ سنڌوءَ جي کاٻي ڪناري سان ترسائي ڇڏيو ھو. انھيءَ مقصد سان تہ جيئنءَ ھو ان فوج کي پنھنجي لشڪر جو ساڄو پاسو بڻائي سگھي.
جڏھن تہ اٺ سوار فوج، 13 ريجمينٽ جا رضاڪار، سنڌ گھوڙيسوار فوج، لاڙڪاڻي ۾ ھن ارادي سان ترسائي وئي تہ جيئن ان کي لشڪر جي کاٻي پاسي رکي سگھجي.
اريگيولر گھوڙيسوار دستا، توبخانو، انجنيئر، رسدگاھھ، قلعن ۾ کاٽ ھڻن وارن، 4 ۽ 64 ريجمينٽ تي مشتمل رزرو 69 ڏيھي ريجمينٽ جي حصن کي سکر، شڪارپور ۽ خانڳڙھھ ۾ ترسايو ويو ھو جيڪو ھن جي لشڪر جو مرڪزي حصو ھو.
ولي چانڊيو ۽ احمد خان مگزي (مگسي) قلات جي حڪمران جا رعيتي ھئا پر جابلو ماڻھن سان جھيڙي ۾ انگريزن جا ساٿي ھئا، پر مري شامل ڪونہ ھئا. باقي مٿين ٻنھي قبيلن جا مرين سان سٺا ناتا رابطا ھئا. سر چارلس نيپئر جا بہ مرين سان دوستاڻا تعلقات ھئا. ولي چانڊئي کي مرڪزي حيثيت حاصل ھئي ۽ ان کي لشڪر جي کاٻي پاسي رکيو ويو ھو. پر کيس ھن جنگي مھم جي منصوبي کان واقف ڪونہ ڪيو ويو ھو. اھڙيءَ ريت کيس ٻڌايو ويو ھو تہ جابلو ڌاڙيلن خلاف جنگي مھم گھٽ ۾ گھٽ ھڪ سال لاءِ ڪانہ شروع ڪئي ويندي.
ھن منصوبي مطابق علي مراد کي لشڪر جي ساڄي پاسي رکيو ويو ھو. جنھن کي پڻ فوج ڏيڻ جو چيو ويو ھو. ھن ماڻھوءَ کي ڪا مرڪزي حيثيت حاصل ڪانہ ھئي. پر چنتا ھئي تہ متان فوجي مھم دوران ھو بغاوت جو اعلان نہ ڪري وٺي. ان ڪري ڪئپٽن مئليٽ کي سندس درٻار ۾ پوليٽيڪل ايجنٽ مقرر ڪيو ويو ھو. اھڙيءَ ريت ان ڪئپٽن کي چيو ويو ھو تہ ھن مھم دوران علي مراد سان گڏ ھجي. علي مراد واعدو ڪيو ھو تہ ھو انھيءَ مھم ۾ پنھنجا پنج ھزار ماڻھو ڏيندي. ليڪن ڏنا فقط ٻہ ھزار ماڻھو ھئائين.
انگريزن جي گھوڙيسوار فوج ۾ سنڌ مغل 6 – اريگيولر، 9 – اريگيولر ۽ بنديل کنڊ ليجن جا گھوڙيسوار شامل ھئا جن جو تعداد ٻہ ھزار ھو.
پيادل فوج ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي 2 ريجمينٽ، ٻہ بٽالين ڏيھي، بنديل کنڊ ليجن جي پيادل، اٺ سوار فوجي دستا ھئا. انھن جو ڪل تعداد ٻہ ھزار پنج سو ھو. ان کان سواءِ يارھن سون تي مشتمل پيادل فوج ھئي جيڪا بيماريءَ مان تازي چاڪ ٿي ھئي ۽ فوجي چوڪين جي گھوڙيسوارن کي شڪارپور ۽ رڻ پٽ واري سرحدي بچاءَ لاءِ اتي ئي رکيو ويو ھو. ان فوج کي اتي بيھارڻ جو ٻيو مقصد اھو بہ ھو تہ جنگي سرگرمين جي شروع ٿيڻ کان پوءِ متان ڌاڙيل شڪارپور ۽ رڻ پٽ جي وچ وارو رستو ڏئي پٺيان ڦري جوابي حملو نہ ڪن.
قلعن تي گھيري رکڻ جي مقصد سان ايڪيھھ توبون ھيون جن مان تيرھن مارٽرس يا ھائوزر ھيون. توبخانو سورھن توبن تي مشمل ھو جن مان نو ھائوزرس جابلو علائقن ۾ توبزني ڪرڻ لاءِ خاص توبون ٽي ھيون جيڪي سڪس پائونڊس ھيون.
افغان جنگ دوران ھنن ڌاڙيل قبيلن تي حملو ضرور ڪيو ويو ھو جيڪو ناڪام ثابت ٿيو ھو. انھيءَ دور ۾ مذڪوره قبيلا انگريز فوج سان حليف ھئا. پر ھن وقت اھي قلات افغانستان ۽ پنجاب ڏانھن لڙيل آھن. تنھن ڪري مڪمل فتح جو آسرو گھٽ آھي. پر مٿن جيڪڏھن اوچتو حملو ڪبو تہ حالتون تبديل ٿي سگھن ٿيون. جيڪڏھن مٿن اوچتو حملو نہ ڪبو تہ ھڪ وڏي جنگ شروع ٿي سگھي ٿي ۽ جيڪڏھن ائين ٿيو تہ انھن ڌاڙيلن جو پيڇو ڪري سندن جابلو جوءِ تائين پھچي ڪونہ سگھبو. اھا ھڪ وڏي رنڊڪ آھي پر انھيءَ کي ممبئي واري ڌر اجايو اينگھائي ۽ وڌائي پيش ڪيو آھي. ھيٺ English leader journal جا اقتباس ڏئي رھيو آھيان، جن جو واسطو جنگي سرگرمين سان آھي. ھنن مان چڱيءَ ريت ڄاڻ ملي سگھي ٿي تہ ھن ڪيتريءَ ايمانداريءَ ۽ سچائيءَ سان ھن موضوع بابت سوچيو ۽ سمجھيو آھي. ان سان گڏ اھا بہ معلومات ملي وڃي ٿي تہ کيس ممبئي واري ڌر کان بہ وڌيڪ معلومات آھي جنھن جو چوڻ آھي تہ سر چارلس کي انھن جابلو قبيلن ۽ پيداواري ذريعن جي ڪا ڄاڻ ڪانہ آھي. اھڙن ماڻھن اڳڪٿي ڪئي آھي تہ سر چارلس جي فوج ڪشي نہ بہ وئي تہ بک ۾ مري ناس ضرور ٿي ويندي.
ھنن نيم وحشي جابلو ڌاڙيلن تي حملي ڪرڻ جو اصول ھن ڳالھہ جي خلاف آھي تہ عوامي قوت پاڻ سان شامل ڪيو. دشمن کي ورھايو. پر ھتي سڀني جابلو ڌاڙيلن کي ھڪ ئي وقت ڀڄائڻ آھي. ھن جنگ جو اھم اصول انھن سان جنگ ڪرڻ کان پاسو ۽ مٿن اوچتو وڃي حملو ڪرڻ آھي. ان جي نتيجي ۾ ھو جوابي حملو ڪندا ۽ بچاءَ واري جنگ شروع ڪندا. سڀ تاريخون ھن حقيقت ڏانھن اشارو ڪن ٿيون تہ مختلف قبيلن يا قومن پوءِ اھي نيم وحشي ھجن يا مھذب، گڏيل دشمن جي حملي دوران پنھنجا ويڇا وساري مڙي مٺِ ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. پر ڪڇي واري جابلو علائقي جا ماڻھو انگريزن جي حملي دوران پنھنجون دشمنيون وساري متحد ٿي ڪونہ سگھندا، ڇاڪاڻ تہ ھر قبيلو ٻئي خلاف ذاتي مفادن ڪري ڪات ڪھاڙا کنيون بيٺو آھي. ٻي ڳالھہ اھا بہ آھي تہ ھنن وٽ بيشمار چوپايو مال آھي. انھن لاءِ موثر جنگي سرگرمي اھا ھوندي تہ انھن کي اھڙن علائقن ڏانھن ڊوڙائي ڪڍي ڇڏبو جتي پاڻي جي اڻ ھوند ھوندي. تنھن ڪري اھڙا جابلو ماڻھو اسان کي بک مارڻ کان اڳ پاڻ ئي بک مري ناس ٿي ويندا. پر اسان جي فوج انھن ماڻھن کي ڦري لٽي دلير بڻجي ويندي. جيڪڏھن ھنن کان چوپايو مال ڦريو تہ وٽن ڪجهہ بہ ڪونہ رھندو. اھڙي ريت اسان کي کاڌ خوراڪ بہ ملي تہ پاڻي بہ ميسر ٿي ويندو. پاڻي تہ گھڻو ھٿ اچي ڪونہ سگھندو، پر ايترو ضرور ملندو جنھن سان جنگي مھم دوران زندھھ رھي سگھجي. ھي قبيلا عام ماڻھو بہ ھوندا آھن تہ فوجي بہ ھوندا آھن. جڏھن ھو ڌاڙن ھڻڻ لاءِ ڪيڏانھن نڪرندا آھن تہ ھنن سان سارو خاندان ۽ گھر جو مال مڏي بہ ساڻ ھوندي آھي جڏھن قبائلي بلوچ سنڌ ۾ ڌاڙا ھڻندا آھن تہ واردات ڪرڻ کان پوءِ ھو پنھنجي مدرين ۽ تيز رفتار گھوڙين تي چڙھي واچ مينھن ڪونہ ٿي ويندا آھن، بلڪ آبادين وچان سفر ڪري اڳتي وڌندا آھن. کين کاڌ خوراڪ ۽ پاڻيءَ جي ايتري ڏکيائي ھوندي آھي جيتري جابلو علائقي ۾ انگريزن جي فوج لاءِ ھوندي آھي.
اھڙي ريت کيس پڪ ھئي تہ ڌيان گيان ۽ تحمل ۽ ڌيرج سان ڏونگر جي ڏکيائين کي منھن ڏئي سگھي ٿو جن تي جابلو ماڻھو جو ڏڍ ھو ۽ جڏھن ھو مٿن ھلان ڪري وڃي پھچندو تہ ھنن جون متيون منجھي وينديون ۽ جنھن تيز رفتاريءَ تي کين ھٺ ۽ گھمنڊ آھي سا سندن ڪنھن ڪم جي ڪانہ رھندي. انھن ڳالھين ھوندي بہ ھڪ ڏچو اڃا بہ موجود آھي جنھن جو اشارو مٿي بہ ڪيو ويو آھي ۽ اھو ڏچو ساري فوجي سرگرميءَ دوران پريشان ڪندو رھندو. جڏھن انگريز جي فوج جو مٿن دٻاءُ پوندو ۽ سندن بچڻ جون سڀ واھون بند ٿي وينديون تہ ھو ڇتا ٿي پوندا. ان کان پوءِ پنھنجن زالن ۽ ٻارن جا سر ڌڙن کان ڌار ڪري سڀئي اوکا پوکا پلي پوءِ انگريزن جي فوج مٿان حملا ڪندا جيڪا مختلف حصن ۾ ورھايل آھي. تنھن ڪري اھڙن ڏکوئيندڙ واقعن کان لنوائڻ لاءِ نھايت خبرداري کان ڪم وٺڻو پوندو. ان لاءِ فوج جي ھر حصي کي مڪمل طور ھٿياربند ڪرڻو پوندو. کين منع ڪئي ويندي تہ دشمن ڏانھن وڌڻ کان اڳ انھن فوجي دستا روانا نہ ڪن. پر معلومات لاءِ ڪڏھن ناڪابندي کان ڪم وٺن. ان کان سواءِ جاسوس بہ موڪليا وڃن تہ گھڻي تعداد ۾ دشمن ڪھڙي جڳھھ تي موجود آھي. جيڪڏھن ڌاڙيل ٿوري تعداد ۾ ھوندا تہ رات يا ڏينھن جو پيش قدمي ڪندڙ فوج جي قطارن ۾ موجود وڏي وٿيءَ مان نڪري ڪيڏانھن بہ وڃي سگھن ٿا ۽ اسان لاءِ مٿي جو سور بڻجي سگھن ٿا. پر جيڪڏھن ڌاڙيلن جو تعداد وڏو آھي تہ پوءِ ائين ڪري ڪونہ سگھندا. ان ڪري تصور اھڙو ڪرڻو آھي تہ اسان جي آڏو ڪيترن ئي قسمن جون مشڪلاتون اچي سگھن ٿيون. اھو ئي ڪارڻ آھي جو سر چارلس نيپئر فوجي سرگرمين سان لاڳاپيل ۽ مختصر منصوبو جوڙي ورتو آھي.
سڀني مردن عورتن، ٻارن ۽ سندن چوپائي مال کي ھڪ ئي وقت ڌڪڻو پوندو. ائين ٿيڻ ڪري جدا بہ گذرندا پير چارا جڙي پوندو جيڪي اسان جي رھبري ڪندا. اھڙيءَ ريت اسان ھنن جي کاڌ خوراڪ ۽ پاڻي بند ڪري سگھنداسون. اھڙيءَ صورتحال ۾ ھو چيڙاڪ ٿي پوندا ۽ ھڪ ٻئي تي تلوارون اڀيون ڪندا. ان جو نتيجو اھو نڪرندو تہ يا تہ ھو جنگ لاءِ تيار ٿي ويندا يا پيش پوندا. جيڪڏھن جنگ ميدان کليل آھي ھو انگريز فوج آڏو ڪڏھن بہ بيھي ڪونہ سگھندا. ويڙھاڪن جو تعداد وڌ ۾ وڌ ارڙھن يا ويھھ ھزار ھوندو ۽ مھاڏي ڏيڻ لاءِ پنج يا ڇھھ ھزار مس ھوندا. تنھن ڪري جھيڙي جي نتيجي لاءِ ڪنھن بہ شڪ شبھي جي تہ گنجائش ئي ڪانہ آھي. جڏھن ٻار ۽ عورتون جنگي ميدان ڀرسان ھونديون تہ مان جنگ ڪرڻ جو حڪم ڪونہ ڏيندس. ڇاڪاڻ تہ ائين ڪرڻ سان اھي زندگيون اجايو تلف ٿي وينديون.
ھي ڪا اتفاقي جنگي ڪارروائي ڪانہ ھوندي پر سوچيل سمجھيل ھوندي ۽ ڊگھي جابلو سلسلي جي لڪن ۽ گھٽن کي گھاڙي فوج کي ويھاري ڇڏبو ۽ ڪارروائي ھڪ ئي وقت شروع ڪئي ويندي. تنھن ڪري فوج جي تعداد جو اڳئي تعين ڪيو ويو آھي. اھي گھٽ ۽ لڪ ڏاڍا سگھارا آھن ۽ توقع آھي تہ ھي ڌاڙيل پنھنجو بچاءُ بہ ھنن جابلو لڪن وسيلي ائين ڪندا جيئن اڳي ڪندا آيا آھن. اھو ئي ڪارڻ آھي جو توبخاني کي مارٽرن ۽ ھائوزر سان منظم ڪيو ويو آھي. انھيءَ طريقي سان اسان توڙيدار بندوقبازن کي جابلو چوٽين تان ھيٺ لاھي سگھنداسون. ڇاڪاڻ تہ توب جو گولو توڙيدار بندوق جي گوليءَ کان پري پنڌ تائين مار ڪري سگھي ٿو. جيڪڏھن اسان پري مار ڪرڻ وارو جنگي طريقو ڪتب آڻينداسون تہ اسان جي فوج جو نقصان ڪونہ ٿيندو. ساڳيءَ ريت ھي ڇتا ڌاڙيل پنھنجي زالن ۽ ٻارن کي قتل ڪرڻ لاءِ مجبور ڪونہ ٿيندا. جيڪڏھن ان ۾ ٿوري بہ غلطي ڪئي وئي ان جا ڏاڍا خراب نتيجا نڪري سگھن ٿا. تنھن ڪري ھر ذريعي کي ڪتب آندو ويو آھي جيڪو ھڪ بھادر ۽ عقلمند انسان کي استعمال ڪرڻ گھرجي.
ھي منصوبو ڊسمبر جي وچ ڌاران بڪل ٿي ويندو. ان وقت قلات جو خان پنھنجي فوج سان گڏ ڦلجي ۾ موجود رھندو. اھڙيءَ ريت انگريز فوج جي ساڄي ۽ کاٻي پاسي ھتان جا ڏيھي حڪمران ھوندا. پر جيڪڏھن انگريز فوج شڪست کاڌي تہ ان کي تباھہ بہ اھي ٻئي حڪمران ڪندا. اھو بہ امڪان آھي تہ ھار جي صورت ۾ انگريزن فوج کي کڻي تباھہ نہ بہ ڪن پر پوئتي ڀاڄ ڪرڻ ۾ دير اصل ڪونہ ڪندا.
سر چارلس کي ھٽڪٽو آھي تہ لشڪر جي ساڄي پاسي ضرور شرارت ٿيندي. پر اھڙين ڳالھين کي منھن ڏيڻ لاءِ ڪئپٽن مئليٽ کي مقرر ڪيو ويو آھي. جيڪو مير علي مراد جي درٻار ۾ پوليٽيڪل ايجنٽ مقرر آھي پر وڌيڪ ڀروسو مسٽر ڪرلنگ تي آھي. جيڪو ھڪ بھادر انسان آھي. ھي مير جو سڱيڻو مائٽ آھي ۽ سندس ملازم بہ رھيو آھي ۽ اھو ماڻھو مير علي مراد جي فوج جو ڪمانڊر آھي. انھيءَ جابلو علائقي ۾ تحفظ بہ ھڪ اھم مسئلو آھي. ان ڪري سر چارلس، علي مراد کي سوئرن جي شڪار جي موڪل ڏئي ڇڏي آھي تہ جڏھن جو آزاد طريقي سان جھنگلي سوئر جو پيڇو ڪندو تہ ھو تمام گھڻو اڳتي نڪري ويندو انھيءَ وسيلي سندس اصلي نيت ۽ ارادي جو چڱيءَ ريت پتو پئجي سگھندو. ھي مير خوش مزاج ۽ ٽھڪڻو ۽ ڦھڪڻو ماڻھو تہ ھو، پر ايڏو عقلمند ڪونہ ھو جيڏو کيس پھريائين سمجھيو پئي ويو. اھڙيءَ ريت دغا بازي بہ لڪل ڪانہ ھئي. جڏھن سر ھينري ھارڊنج پھريون ڀيرو ھندستان آيو ھو تہ ھن پنھنجي طرفان وڪيل موڪلي شڪايتون ڪيون ھيون. ڇاڪاڻ تہ کيس پڪ ھئي تہ ھو لارڊ ايلنبرو جي مقرر ڪيل ھر شيءِ کي ڊانوا ڊول ڪري ڇڏيندو جيڪي ڳالھيون مشرق جي ملڪن ۾ عام آھن. اھي ساڳيون شڪايتون جڏھن سر چارلس ڏانھن موڪليون ويون ھيون ۽ سندس وڪيل کي وڃڻ جي اجازت ڏني ھئي تہ علي مراد ڏاڍو ڊڄي ويو ھو. سر چارلس مير سان ان وقت وڃي مليو جڏھن ھو سوئر جو پيڇو ڪري رھيو ھو. احوالن جي ڏي وٺ کان پوءِ کين معلوم ٿيو تہ علي مراد باغي يا اندر ۾ ڪارو نہ پر ڏاڍو ڊڄڻو آھي.
لشڪر جي کاٻي پاسي امڪاني غداري کي روڪڻ لاءِ نھايت عقلمنديءَ سان بندوبست ڪيو ويو ھو. قلات جو خان ڦلجي ڏانھن پيش قدمي ڪري رھيو ھو. تنھن جي چرپر تي تکي تاڙ رکي ٿي وئي. کيس اھڙي ريت گھاڙيو ٿي ويو ڄڻ ان جا بجار سان ڳجھا ناتا ھجن. سر چارلس جي خواھش ھئي تہ خان کي پري صفا ڏکڻ ھجڻ گھرجي انھيءَ لاءِ تہ جيئن ڌاڙيلن جي وڏي سردار بجار سان سولو رابطو پيدا ٿي نہ سگھي ۽ سوچيل سمجھيل منصوبو ناڪام نہ ٿي وڃي. تنھن ڪري ھن اھڙي ڳالھہ سوچي قلات جي خان ڏانھن خط لکيو تہ ٻنھي ڌرين وچ ۾ ملاقات گنداوا ۾ ٿيڻ گھرجي جيڪا اڳي ڍاڍر ۾ منعقد ڪرڻ جو سوچيو ويو ھو. اھڙيءَ تبديليءَ جو ڪارڻ اھو ٻڌايو ويو ھو تہ جنرل سر چارلس ھاڻي ٻڍڙو ٿي ويو آھي. ان کان سواءِ ڪمزور بہ آھي، تنھن ڪري کيس ايڏي وڏي سفر جي تڪليف کان بچايو وڃي. خط ۾ اھو بہ لکيو ويو ھو تہ سندس فوج موسمي بيماري کان ھاڻي چڙھي آھي ۽ اھا بہ ڏٻري ۽ ايتري ڊگھي سفر ڪرڻ جھڙي ڪانہ آھي. ٻي فوج بيماري ڪري مري رھي آھي. جنھن ڪري جابلو ڌاڙيلن خلاف ھن سال ڪنھن بہ جنگي ڪاروائيءَ ۾ حصو وٺي ڪونہ سگھندس. پر انھيءَ مقصد کي پوري ڪرڻ لاءِ فقط ولي چانڊئي ۽ علي مراد کي روانو ڪيو ويندو ۽ سر چارلس ان ۾ حصو وٺي ڪونہ سگھندو.
اھو خط منشي علي اڪبر کڻي ويو ھو. کيس تاڪيد ڪيو ويو ھو تہ يا تہ کيس اڃا بہ ڏکڻ پاسي ھٽي گنداوا ڏانھن پيش قدمي ڪري يا کيس مجبور ڪيو وڃي تہ سندس اصل ارادو ڪھڙو آھي. اھا بہ پڪ ھئي خان ڏانھن لکيل خط ۾ تحرير ٿيل حقيقتون ضرور سندس سردار بيجار کي ٻڌائيندا تہ سر چارلس جھونو ۽ ڪمزور ٿي ويو آھي، تنھن ڪري ھو ڌاڙيلن خلاف جنگي مھم لاءِ تيار ڪونہ آھي. اھڙيون ڳالھيون بجار کي گمراھھ ڪرڻ لاءِ لکيون ويون ھيون. قلات جي خان ڏانھن لکيل خط جھڙو ٻيو خط ھڪ جدا رستي سان بہ موڪليو ويو ھو. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن اھو بجار کي ھٿ اچي وڃي. جڏھن قلات جي خان جي درٻار ۾ ويٺل سندس دوست کيس اھي ساڳيون ڳالھيون ٻڌائيندي جيڪي کيس اتفاقي ھٿ لڳل خط ۾ لکيل آھن تہ اھڙين ڳالھين تي اکيون ٻوٽي اعتبار ڪري ويندو ۽ سمجھندو تہ جنگي مھم لاءِ سکر ۾ ٺاھيل منصوبي واريون ھليل ڳالھيون ڪوڙيون آھن. تنھن ڪري ھو مذڪور جنگي مھم خلاف پنھنجون تياريون ڪونہ ڪندو.
منشي علي اڪبر تي ڪم اھو رکيو ويو ھو تہ جيڪڏھن قلات جو خان سر چارلس سان ملاقات ڪرڻ نہ ٿو چاھي تہ ان جو ڪارڻ معلوم ڪري ۽ ڳجهہ ڳوھہ ۾ خان جي انھن سردارن کان پڇي تہ خان جا اصل ارادا ڪھڙا آھن جن جي ھٿن ۾ ھو گڏيءَ جيان کيڏي رھيو آھي. ھنن سردارن جي انگريز سرڪار خلاف دشمني ڍڪيل ڇپيل ڪانہ ھئي. ڇاڪاڻ تہ ھاڻي تازو ھنن سردارن، خان کي چيو ھو تہ ھو ولي چانڊيئي کي انگريزن خلاف بغاوت ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري. تنھن کي چانڊين جي ھن جھونڙي سردار کيس وراڻيو ھو تہ ھن سر چارلس سان وفادار رھڻ جو قسم کنيو آھي. تنھن ڪري ھو ان انگريز سردار خلاف پنھنجي تلوار مياڻ مان ڪونہ ڪڍندو. ان کان جلد ئي پوءِ منشي علي اڪبر قلات جي خان سان ھڪ خانگي ملاقات ڪري ورتي ھئي. جيڪو اھڙن معاملن ۾ ڏاڍو ذھين ۽ ڦڙت ھو. اھڙيءَ ريت منشي کي معلوم ٿي ويو ھو تہ خان جي درٻار ۾ وڏن سردارن جون ٻہ ڌريون آھن. پر طاقتور سردار جي ڌر انگريز دشمن آھي. ٻيءَ ڌر تي بہ خان جو اعتماد آھي جيڪا کيس صلاحون مشورا ڏئي رھي آھي تہ ھيءُ انگريزن سان اتحاد ٽوڙڻ جو مناسب وقت ڪونہ آھي. ان کان سواءِ کيس اھا بہ صلاح ڏيندا ھئا تہ ھو اڃا ننڍو ٻار آھي تنھن ڪري کيس پنھنجي حڪمت عمليءَ جو کليو اظھار نہ ڪرڻ گھرجي ۽ چيو ھئائوس تہ بجار ڌاڙيلن کي سٽيل حملو ضرور ٿيڻ گھرجي. جڏھن تہ ھن حڪمران جي درٻار جي ٻي طاقتور ڌر ڌاڙيل بيجار جي فائدي ۾ ھئي جنھن کان اوڙي پاڙي جا سڀ ماڻھو ڊڄي رھيا ھئا. جنرل سر چارلس کي انھن ٻنھي ڌرين وچ ۾ دوستاڻن تعلقاتن جو شڪ ھو. درٻار جي ان ڌر جي اھم سردار کي انگريزءَ ۾ Devils psther سڏيندو ھو. انھيءَ زماني ۾ انگريزن ۾ ڏيھي ماڻھن جو خيال ھو تہ بجار انگريزن جي آڻ ڪونہ مڃيندو. تنھن ڪري سرڪاري جاسوس ۽ سنڌي ماڻھو ڊڄ کان اھو ٻڌائي ڪونہ سگھندا ھئا تہ جنھن علائقي ۾ ھو رھي ٿو ان جي صورتحال ڪھڙو آھي ۽ سندس چرپر ڪھڙي آھي.
قلات جي خان خانگي طور سر چارلس سان ملاقات نہ ڪرڻ جا ڪجهہ ڪارڻ ٻڌايا ھئا جيڪي حتمي ھئا. ڇاڪاڻ تہ سندس درٻار جي اھم سردار وارو ڌڙو کيس ائين ڪرڻ لاءِ زور ڀري رھيو ھو. ٻيو سبب اھو ھو تہ قنڌار جي حڪمرانن جي بہ اھائي مرضي ھئي. ھنن ماڻھن سر چارلس کي سمجھايو ھو تہ جيڪڏھن فوجي سرگرمين دوران ڪٿي بہ ناڪام ويو تہ ڪڇيءَ جي جابلو علائقي جا ماڻھو ڪجڪ قبيلي وارا، قلات، سبي، بولان لڪ وارا ماڻھو ۽ افغانستان جي قنڌار علائقي جا قبائلي سردار تيز طوفاني رفتار سان اچي مٿس ڪڙڪندا. قنڌار جو سردار ڪنھن بھاني جي اوسيئڙي ويٺو ھو تہ من ڪو اھڙو سبب ملي پوي ۽ فرنگيءَ سان ملاقات ٿئي تہ ھو پنھنجي فوج سان اڳتي وڌي قلات واري ملڪ تي حملو ڪري شال واري علائقي کي ڦري لٽي ڀينگ ڪري ڇڏي جيڪو قلات جي اولھہ پاسي ھو. جڏھن تہ بجار ڪڇ ۽ گنداوا واري علائقي کان محروم ڪري ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تہ ان کي ڀيلي ڀينگ ڪري ڇڏيو ھئائين.
پاڻيءَ ڏگاھي ڪري خان پوئتي ھٽي وڃي باغ واري علائقي ۾ کيما کوڙيا ھئا ۽ بجار بہ موٽي وڃي ڦلجي پھتو ھو. انھيءَ وقت انگريزي فوج بہ حملي لاءِ تيار بيٺي ھئي پر وڌيڪ مناسب اھو سمجھيو ويو ھو تہ خان سان ڳالھہ ٻولھھ ڪري کيس اڃا بہ پوئتي ھٽي علائقي جي مرڪزي جوءِ ۾ رھڻ لاءِ گذارش ڪجي. ڇاڪاڻ تہ سر چارلس کي اھو ھٽڪٽو ھو تہ جيڪڏھن نيم وحشي ڌاڙيلن تي حملو ڪيو ويو تہ اھي کيس انگريز سرڪار خلاف جنگ ڪرڻ لاءِ مجبور ڪندا. خان کي اھو مشورو ڏنو ويو تہ اڃا بہ پوئتي ھٽي ان اھم جڳھھ تي وڃي رھي جتان افغانستان کي چڱي ريت مھاڏو ڏئي سگھي ٿو. جيڪو سندس ملڪ تي حملي ڪرڻ جي خواھش ڪري رھيو آھي. پر جيڪڏھن ھن قلات تي حملي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي تہ انگريز ھن سان گڏجي افغانستان جي مزاحمت ڪندا. کيس پوئتي ھٽائڻ جو مقصد اھو ھو تہ جيئن ھو علي مراد جي جنگي سرگرمين جي سامھون واري پٽيءَ کان گھڻو پري ھليو وڃي. ڇاڪاڻ تہ ھنن ٻنھي ماڻھن جي متحد ٿي وڃڻ جو ڊڄ ھو ۽ اھو بہ امڪان ھو تہ متان ھو ٻئي گڏجي انگريز فوج جي پٺئين پاسي کان حملو ڪن. ائين ٿيڻ جو امڪان ڪونہ ھو پر سر چارلس اڳواٽ ئي اھڙين امڪانن جو ازالو ڪري ڇڏيندو ھو. ڇاڪاڻ تہ جنگ ۾ نہ ھجڻ جھڙيون ڳالھيون بہ ٿي پونديون آھن. ھن منشي علي اڪبر جي ڪوشش ۽ پنھنجي سوچ فڪر کي گڏي ھڪ عجيب قسم جي فوجي چال کي مرتب ڪري ورتو ھو جنھن ڪري نہ رڳو بجار پر قلات جي خان جي درٻار ۾ رھندڙ سندس دوست وائڙا ٿي وڃڻا ھئا. ھن ڳالھہ ۽ ٻين اھم حقيقتن کي دل ۾ رکي ھن سنڌ سرڪار جي سيڪريٽري مسٽر برائون کي 27 ڊسمبر تي قلات جي خان ڏانھن موڪليو جيڪو خان جو اعتماد جوڳو دوست ھو. اھو ھڪ سرڪاري ڪم ھو جنھن مطابق خان کان سندس ملڪ اندر انگريزي فوج جي داخل ٿيڻ جي لکت ۾ اجازت وٺڻي ھئي تہ جيئن بجار ۽ سندس اتحادين خلاف فوجي ڪاروائي ڪري سگھجي. خان مسٽر برائون کي لکت ۾ موڪل ڏئي ڇڏي پر ھيءُ واپسي وقت بجار جي حملي کان وار جي وٿي تان بچي ويو جيڪو سندس قتل لاءِ رستي ۾ ڪٿي لڪو ويٺو ھو. ھن تيز رفتاريءَ سان اسي ميل سفر ڪري اچي ھڪ ھنڌ منزل ڪئي ھئي. مسٽر برائون کي پٺاڻ فوجي سپاھي الف خان جي عقلمنديءَ بچائي ورتو ھو جيڪو سندس رھبر دستي سان گڏ ھو.
جنوري 1845ع تائين جنگي مھم جون تياريون مڪمل ٿي چڪيون ھيون ۽ سر چارلس جکراڻين، ڊومڪين ۽ بگٽين خلاف جنگ جو اعلان ڪيو ھو. ھن سندن ڪيل جرمن بابت انگ اکر ٻڌايا ھئا ۽ اھو بہ چيو ھئائين تہ قلات جي خان ۽ انگريز سرڪار وچ ۾ ٿيل معاھدي خلاف ڪم ڪري رھيا آھن. ان کان پوءِ خان سان ملڻ لاءِ ڪيل ڪوششن جو ذڪر ڪيو ويو ھو. ان اعلان ۾ اھي مناسب ڳالھيون بہ ٻڌايون ويون ھيون جنھن ڪري قلات جي خان ھنن کان بيزاريءَ جو اظھار ڪيو ھو. مذڪوره اعلان ۾ خان طرفان اھو بہ واضح طور چيو ويو ھو تہ ھنن قبيلن سنڌ ۾ وڃي ڌاڙا ھڻي قتل ڪري اتان جي ڌرتي ٽامون ڪري ڇڏي آھي. ھاڻي سر چارلس کانئن پاند ڇڪائڻ ۽ وير وٺڻ لاءِ فوج وٺي آيو آھي. کيس قلات ملڪ اندر داخل ٿي ھنن قبيلن جي جابلو علائقن ۾ وڃي کين جوڳي سزا جي موڪل ڏني وئي آھي. ان سان گڏ جنگ جي ڪارڻن ۽ جنگ لنوائڻ جا تفصيل بيان ڪيا ويا ھئا. پر جڏھن جنگ پاسي رھڻ واريون ڳالھيون ناڪام ٿيون تہ سمجھيو ويو تہ جنگي ڪاررواين وسيلي انصاف ڪري سگھجي ٿو. ان کان پوءِ نھايت واضح طريقي سان جنگي مھم جي ابتدا ڪئي وئي جيڪا وڏي طاقتور ھئي. جنھن ڪري بجار ۽ سندس ٻٽ ۽ جھٽ ماڻھن لاءِ ڇتو ٿي جنگ ڪرڻ يا تيز رفتاريءَ سان ڀڄي نڪرڻ کان سواءِ ڪا ٻي واھھ ڪانہ رھي ھئي. ھن سان گڏ اھو بہ اعلان ڪيو ويو ھو تہ جن بلوچ قبيلن مياڻي واري جنگ ۾ انگريزن سان جنگ ڪئي ھئي سي ھاڻي انگريزن جا ساٿي آھن ۽ بجار ۽ سندس اتحادين سان وڙھي رھيا آھن. سر چارلس ھن ڳالھہ جو امڪان سمجھيو ھو تہ متان ھو حملي کان سک ۽ دور دراز قبيلا ڊڄي وڃن. تنھن ڪري ھن اھو بہ اعلان ڪيو ھو تہ ھو ڌاڙيلن کي شڪست ڏيڻ کان پوءِ سڌو سنڌ موٽي ويندو.
ھن اھم دستاويز جي اظھار کان اڳ ۾ بنديل کنڊ ليجين ۽ بنگال جي فوج کي فيروز پور مان روانو ڪيو ويو ھو ۽ کين سبزل ڪوٽ وٽ ڪئمپ ڪرڻ جو حڪم ڪوي ويو ھو. اتي جي صورتحال کي معلوم ڪرڻ لاءِ ڳجهہ ڳوھہ ۾ جنرل سمپسن ۽ توبخاني جو ڪمانڊنٽ ڪرنل گيڊس اچي پھتا ھئا. ڇاڪاڻ تہ سر چارلس فوجي طاقت جي مظاھري جو مخالف ھو. جنھن جو مقصد دشمن کي گمراھھ ڪرڻو ھو. بجار کي ٻن خطن وسيلي حقيقتون معلوم ٿي ويون ھيون تہ جنرل سر چارلس نھايت ڪمزور آھي، جيڪو جنگي سرگرمين کان پاسو ڪري رھيو آھي. ان وقت ھن سک درٻار ۾ رھندڙ پوليٽيڪل ريزيڊنٽ ميجر براڊ فوٽ ڏانھن خط لکيو ھو جنھن ۾ کيس چيو ويو ھو تہ سک حڪمران کي اڻ ڌريو ٿي رھڻ لاءِ زور ڀري. ان کان سواءِ ڌاڙيل قبيلن کي پنجاب ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ملڻ نہ گھرجي. پر جيڪڏھن انھن کي داخل ٿيڻ جي موڪل ملي ٿي تہ پوءِ انگريزي فوج کي بہ بھاولپور جي حدن ۾ داخل ٿيڻ جي موڪل ملڻ گھرجي ۽ اھڙا حڪم ملتان جي ديوان ڏانھن روانا ڪيا وڃن. اھڙا شرط انھيءَ ڪري رکيا ويا ھئا ڇاڪاڻ تہ انھيءَ زماني ۾ بنگالي فوج ڏاڍي خوش ھئي. ان ڪري سر چارلس جي مرضي ھئي تہ فوج جي ڪمانڊر جنرل سمپسن جي ھٿ ۾ ڏني وڃي جيڪو سبزڪوٽ مٿان سنڌو درياھہ پار ڪري ملتان واري علائقي مان اڪري ڪچيءَ واري جابلو علائقي تي اوڀر پاسي کان حملو ڪري ۽ ساڳئي علائقي تي ڏکڻ طرف کان ٿيندڙ حملي کي واھر ڪري. پر انھيءَ زماني ۾ ھيرا سنگھھ لاھور ۾ وفات ڪري ويو ھو ۽ سارو پنجاب سياسي وڳوڙ جي ور چڙھي ويو ھو. تنھن ڪري سوچيل سمجھيل اھم منصوبي ۾ ان وقت تبديلي ڪرڻي پئجي وئي ھئي جنھن وقت انھيءَ تي عمل ڪرڻ جي ابتدا ٿي رھي ھئي. سر چارلس سمجھي رھيو ھو تہ اھڙي صورتحال اندر جيڪڏھن اجازت ملڻ کان پوءِ بہ پنجاب مان اڪري وڃبو تہ مشڪلاتون پيدا ٿي سگھن ٿيون ۽ گورنر جنرل بہ پريشان ٿي ويندو ۽ جھيڙي جو وايو منڊل پيدا ٿي پوندو. ھن اڳواٽ ئي سمجھي ورتو ھو تہ سک – انگريز جنگ تہ ھر حال ۾ لڳڻي آھي، پر ھن پڪو پھھ ڪيو تہ ان جنگ جو ڪارڻ شخصي طور ھوڪر نہ بڻبو. ان کان پوءِ ھن جنرل سمپسن کي پاڻ وٽ گھرائي طئي ڪيو تہ ٻئي فوجون رڻ پٽ جي ڪناري وٽ اچي پاڻ ۾ ملن.
ھن کان ٿورو اڳ مرين ۽ بگٽين وچ ۾ جھيڙو شروع ٿي ويو جنھن ۾ مري سوڀارا ٿا ھئا جن انگريزن کي مدد ڪرڻ جو اعلان ڪيو ھو. تنھن ڪري منصوبي جي ڪن ڳالھين ۾ تبديلي آندي وئي ھئي.
ڪڇيءَ جي جابلو علائقي تي اوڀر کان حملي ڪرڻ جي نيت سان فوج اچي سنڌوءَ ڪنار سان بيٺي ھئي جنھن جي اتر – اولھہ پاسي واري سليمان جبل قلات جي جبلن سان ملي رھيو ھو. اتر واري پاسي کان ملتان جو علائقو ويجھو ھو جنھن ۾ سنڌوءَ جي وچ تي ھڪ سوڙھي پٽي ھئي جيڪا مزارين جي ھئي جن جو واسطو ملتان سرڪار سان ھو. ھن جي ڏکڻ ۾ ڪشمور وارو ويران علائقو ھو. ڪڇيءَ واري جابلو علائقي ۾ وڃڻ لاءِ ڏکين جابلو لڪن مان لنگھڻو ھو. اھو جابلو سلسلو ڊگھو ضرور ھو پر سوڙھو بہ ھو. جيڪڏھن فوج ھن رڻ پٽ علائقي ۾ چپ چاپ ۾ کسڪي جابلو لڪن تي وڇي اوچتو قبضو ڪندي ۽ لشڪر جي کاٻي پاسي واري فوج اڳتي نڪري وڃي جبلن جي وچ وارن اونھن گھارن جي گھٽن تي قبضو ڪري وڃي تہ ھي جابلو علائقي جا ماڻھو اولھہ وارن جابلو علائقن کان ڪٽجي ويندا. ان کان پوءِ ھنن ڌاڙيلن لاءِ ٽي رستا ھوندا: ھڪ تہ وڙھندا، ٻيو تہ ھو ملتان جي حدن ڏانھن ھليا ويندا ۽ ٽيون تہ ھو سنڌوءَ جو ڪنارو وٺي اتر طرف ھليا ويندا. پر جيئن تہ مري ھنن جي اترين وٽِ جھليون بيٺا ھوندا، تنھن ڪري انگريز فوج جي کاٻي پاسي لاءِ لازمي ھوندو اھا اڳتي وڌي وڃي مرين سان ملي ۽ جابلو علائقي وچان اڳتي وڌي سنڌو درياھہ جي ڪٺار سان ھلي.
نئين صورتحال کي نظر ۾ رکي ولي چانڊئي ۽ احمد خان مگسي کي اوچتو حڪم ڪيو ويو تہ ھو مقرر ڏينھن تي رڻ پٽ اڪرڻ جي ڪوشش ڪن. انھيءَ لاءِ تہ جينءَ ھو ڦلجيءَ جھونجھڪڙي پھچي وڃن. اندازو ڪيو ويو ھو تہ اھي ٻئي بجار وٽ انھيءَ وقت ڌاران پھچي ويندا جيڪو پير پساربو ڏاڍي آرام سان ڦلجي ويٺو ھوندو. کيس ٻن خطن ۾ لکيل احوال ڪري اندر کي آٿت ھو تہ جنرل سر چارلس مٿس حملو ڪونہ ڪندو. مٿس حملي ڪري چانڊيا ۽ مگسي ٿورو گھٻرايا ضرور ھئا. پر باک ڦٽيءَ جي اوسيئڙي ۾ ويٺا ھئا جنھن کان پوءِ کين بيجار تي حملو ڪرڻو ھو. ولي چانڊئي کي سفر ۾ ٽي ڪلاڪ لڳي ويا ھئا. کيس حڪم ھو تہ ھن کان اڳيان ھلندڙ جاسوسن کي پاڻ سان وٺيون اچي. فزجيرالڊ بہ مناسب وقت تي لاڙڪاڻي کان اٺ سوار فوج سان گڏ روانو ٿي چڪو ھو، جنھن ۾ 13 ريجمينٽ جا ٻہ سئو رضاڪار بہ شامل ھئا. اھڙيءَ ريت ساڳيءَ جاءِ کان جئڪب جا پنج سئو مخل گھوڙيسوار بہ ساڻ ٿيا ھئا. توقع ھئي اھا انگريزي فوج لڪي ڇپي اڳتي وڌندي ۽ جڏھن صبح جو سويل بجار چانڊين کي منھن ڏيڻ لاءِ نڪرندو تہ ٻن پاھين وچ ۾ ڦاسي پوندو. سکر وارو فوجي ھيڊڪوارٽر ساڳي ئي ڏينھن تي پيش قدمي شروع ڪئي ھئي، جئڪب بہ لاڙڪاڻي کي ساڳئي ڏينھن تي ڇڏيو ھو. ھنن ٻنھي کي سنڌ جي سرحد تي ساڳئي وقت پھچڻو ھو. ساڳي ريت ولي ۽ فزجيرالڊ جي پيش قدمي سان بجار ۽ سندس جاسوسن جو رابطو ڪٽجي ويو ھو. امڪاني حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ کاڌ خوراڪ، فوجي سازو سامان جي پھچائڻ جو اڳواٽ بندوبست ڪيو ويو ھو. اھو بہ فڪر ھو تہ متان دشمن کوھن جي پاڻيءَ ۾ زھر ملائي ڇڏيو ھجي. تنھن ڪري پاڻي پھچائڻ جو پڻ انتظام ڪيو ويو ھو. اھڙيون سڀ ڳالھيون فوج جي پيش قدميءَ سان گڏ اڳتي وڌي رھيون ھيون. اھڙا ڪاريگر بہ فوج سان گڏ سفر ڪري رھيا ھئا، جيڪي توب گاڏن جي ضرورت وقت مرمت ڪري رھيا ھئا. جيڪڏھن ڪٿي رستي ٺاھڻ جي ضرورت درپيش ھئي تہ رستن ٺاھڻ وارا ڪاريگر بہ گڏ ھئا. ان کان سواءِ پاڻي جي ضرورت کي پوري ڪرڻ لاءِ کوھن ٺاھڻ وارا ڪاريگر بہ ساڻ ھئا. اھڙن ڪاريگرن وٽ لوھھ ۽ رڪ جا ڏنڊا ھئا ۽ تنھن ڪري جبلن کي ڊاھڻ لاءِ دارونءَ جي ضرورت ڪانہ ٿي پئي. اھڙي ريت فوج سان گڏ ڪھيري ذات جا ماڻھو بہ ھئا، جن کي بلوچ قبيلن ڦلجي مان ڪڍي ڇڏيو ھو. ھي ڦلجيءَ جا اصلي رھواسي ھئا. ھنن کي ڦلجيءَ تي بجار جي قبضي کان ڏھھ سال اڳ اتان زوريءَ ڪڍيو ويو ھو. ھن وقت اھي ماڻھو فوج جي رھبر ڪري رھيا ھئا. انگريز سرڪار ھنن سان واعدو ڪيو ويو ھو تہ ھنن کي اباڻيون زمينون موٽائي ڏنيون وينديون. جن تي بلوچ قبيلا قبضو ڪري ويھي رھيا ھئا. ڌاڙيلن خلاف مھم جي ابتدا ٿي چڪي ھئي، جيڪا لازمي بہ ھئي. ان کي ڏاڍو خفيھ رکيو ويو ھو. انھيءَ لاءِ جينءَ بجار کي يقين ٿي وڃي تہ ھن خلاف جنگي مھم ڪانہ شروع ڪئي ويندي. اھڙي ريت اوڻاين کي ختم ڪرڻ لاءِ جنرل سر چارلس اخلاقي اثر کي وڌيڪ اھميت ڏني ھئي. تنھن ڪري کيس ڪنھن بہ ٺڳڻ جي ڪوشش ڪانہ ڪئي ھئي، ڪن اھڃاڻن ڪري کيس ٻاٻور پئجي وئي ھئي تہ فتح سندس ٿيڻي آھي. اھڙي ڳالھہ ان وقت بہ ٿي ھئي جڏھن کيس زندگيءَ ۾ پھريون ڀيرو فوجي ڪمانڊ سونپي وئي ھئي، ڇاڪاڻ ھي وڏن فوجي ڪمانڊرن وانگي ڪن قدرتي واقعن مان سٺي سوڻ کي سمجھي وٺندو ھو.
کيس 16 جنوري 1809ع تي اسپين ۾ سخت زخمي ڪري جنگي قيدي بڻايو ويو ھو. ھن 1843ع جي 16 جنوري تي سنڌ سرحد اڪري اچي ٽالپرن سان جنگ جوٽي ھئي. جڏھن ولي چانڊئي سندس لشڪر پٺيان اچي دمبالي تي حملو ڪيو تہ شھاب ثاقب وڏي روشني سان کڙيو ھو. ساڳي ريت 1845ع جي 16 جنوري تي سنڌ جي سرحد پار اڪري دشمن جي مقابلي لاءِ روانو ٿيو ھو. اڳي ولي چانڊيو سندس فوج جي دمبالي (پٺ يا rear) تي حملا ڪري رھيو ھو، پر ھاڻي اھو سندس فوج جي ھر اول دستي جي اڳواڻي ڪري رھيو ھو. ان وقت بہ شھاب ثاقب وڏي روشنيءَ آسمان تي کڙي پيو ھو. ان وقت سر چارلس جي زبان مان ھي لفظ نڪري ويا ھئا: ”اھڙيون شيون انسان جي دماغ تي ڪھڙو عجيب اثر ڇڏينديون آھن ۽ اھي ڄڻ تہ منھنجي چڱائي لاءِ ٿي رھيون آھن. اھڙيون ڳالھيون مون کي متاثر تہ ڪونہ ٿيون ڪن، پر انھن کي ٿورو ٿڪو اثر ضرور آھي. اھي ڪھاوتون بہ آھن. چڱو خدا جيئن چاھيندو تين ٿيندو. پوءِ اھڙيون نشانيون ظاھر ٿين يا نھ. اھو منھنجو منصبي فرض آھي، جنھن کي سرانجام ڪرڻ کپي. پوءِ ان جو نتيجو ڇا بہ ٿئي.“ ان وقت سندس احساس اھڙا ھئا ۽ سمجھي رھيو ھو تہ ھو اھو ڪم انصاف جي تقاضائن موجب ڪري رھيو آھي. اھڙي ريت ھن ڌاڙيلن خلاف جنگ جي ابتدا ڪئي ھئي.