باب ڏھون: بجار ۽ ٻين جابلو سردارن جي پيش نہ پوڻ ڪري نوان خدشا
تاريخ 19 تي جنگي مھم جي نئين سر ابتدا ٿي چڪي ھئي. اھڙي پيش قدمي کان اڳ انگريزي فوج جي تعداد ۽ طاقت جو وچور ڏيڻ لازمي آھي. ڇاڪاڻ تہ ھن وقت جنگ جي ميدان جو طرف تبديل ٿي چڪو ھو. ان کان سواءِ اڳ ۾ پيش قدميءَ جو رخ اتر طرف ھو ۽ ھاڻي ڦري اوڀر طرف ٿي ويو ھو.
سمپسن ديراھھ ۾ موجود ھو جنھن اٺن جو وڳ جھلي ورتو ھو. ھي فوجي حصو انگريزن جي فوج جو کاٻو پاسو ھو. ان جي اولھہ پاسي لشڪر جي دمباليrear ۾ تومب واري فوج ڇوڪي ھئي جتي گھوڙيسوار رھندا ھئا. ھتي پيئڻ جوڳو پاڻي تمام گھڻو ھو. ھتي جي گشتي فوج جو مرين سان رابطو رھندو ھو. اھڙو رابطو سرتوف لڪ ۽ سنگسيلا گھاري معرف قائم رھندو ھو.
تومبTomb جي ڏکڻ واري پاسي تي فٽزجيرالڊ اٺ سوار فوج گشت ڪندي ھئي جيڪا جمڪ لڪ وٽ بيٺل ھئي. اھي ٻئي فوجي چوڪيون مسلسل جئڪب سان رابطي ۾ ھيون جيڪو ڦلجي ۾ موجود ھو. اھڙيءَ تونگ، الياسي ۽ تياگا وارن گھارن تي فوجي گشت جاري رھندو ھو ۽ سنگسيلاتي پڻ نظر رکي ويندي ھئي. ان کانسواءِ شاھپور ۾ سگھاري گئريسن فوج رھندي ھئي ۽ فوجي سامان جو وڏو ڊيپو بہ اتي قائم ڪيو ويو ھو.
فوجي ھيڊ ڪوارٽر بہ مٿي بيان ڪيل پھرئين رابطي جي رستي ۾ قائم ڪيو ويو ھو. علي مراد جي فوجي لشڪر جو ساڄو پاسو ھو جيڪو ھيرڻ ۾ موجود ھو. ھي ماڳ مزاري علائقي جي سرحدي پٽي ويجھو واقع آھي. ھنن ٻنھي اھم ماڳن جي وچ تي گھوڙيسوار فوج ۽ پوليس گشت ڪندي ھئي ۽ ٻنھي ماڳن وچ رابطو رکندي ھئي.
انگريزي فوج کي سوچي سمجھي ويران علائقي جي اھڙن اھم ھنڌن تي رکيو ويو ھو جو جابلو ماڻھو ان علائقي جي اتر – اوڀر واري اڌ تائين محدود ٿي رھجي ويا ھئا. انھن جو وڌ ۾ وڌ مضبوط بچاءُ روھن ۽ ڪوھن واري ويران جوءِ ھئي جيڪي دٻاءَ پوڻ تي لاچار ٿي ملتان جي حدن ڏانھن وڃي سگھيا پئي. پر اھو بہ تڏھن جڏھن ملتان جو ديوان انگريزن جو وفادار نہ ھجي، ان لاءِ انگريز ڪمانڊر ڏاڍي ڪوشش ڪئي ھئي تہ جيئن اھي ملتان ڏانھن نہ وڃن، ڇاڪاڻ تہ ائين ٿيڻ ڪري ھنن ٻنھي ڌرين جو اتحاد بڻجي وڃي ھا. اھڙي ريت جوابي حملي جو وڌيڪ امڪان ھو.
اولھھ پاسي جئڪب ڦلجي، اولاجيOolagee ۽ لھڙي تي قبضو ڪيون ويٺو ھو. مٿس حملو ڪرڻ سولو ڪونہ ھو. ھن جي گھوڙيسوار فوج ۽ توبن بولان لڪ جي جابلو ماڻھن ڊيڄاري پتو پاڻي ڪري ڇڏيو ھو جيڪي ڳجهہ ڳوھہ ۾ انگريزن خلاف واھو ڦڪيون ويٺا ھئا. کين جيڪڏھن ٿورو بہ وجهہ ملندو تہ جنگ جا آڙاھھ ٻاري ڇڏيندا ۽ اھڙو سلسلو وڃي سيوھڻ تائين پڄندو.
سمپسن ريراھھ جي ڦلجي ۾ ديرو دمايون ويٺو ھو جنھن کي بلوچن جي حملي جو ڪو خوف خطرو ڪونہ ھو. ھن ماڳ کي ھڪ مرڪزي حشت حاصل ھئي. ھن ماڳ وٽان مکيھ فوج کي جيڏانھن ڪيڏانھن حملن ڪرڻ جي سھوليت حاصل ھئي. اھڙي ريت ھن ھڪ اھم ماٿري تي قبضو ڪري ورتو ھو. جنھن جو تومب جي گھوڙيسواري فوجي چوڪي جمڪ واري اٺ سوار فوج ۽ جئڪب سان بہ رابطو ھو جيڪو ڦلجي ۾ موجود ھو.
علي مراد ھيرڻ ۾ ويھي مزارين جي نگراني ڪري رھيو ھو، جيڪو ھيڊڪوارٽر کان سڏ پنڌ پري ھو جنھن کي ضرورت وقت سڏ ڪرڻ بہ سولو ھو. ھي علائقو کليل ھو، جتي گھوڙيسوارن جون جنگي سرگرميون سوليون ھيون. تنھن ڪري علي مراد کي غداري جو موقعو ملڻ مشڪل ھو. اھڙي ريت سر چارلس جي ھٿ ھيٺ رھندڙ مکيھ فوج کي ھر پاسي ڏانھن حملي ڪرڻ لاءِ جاءِ کليل ھئي.
ھن صورتحال دوران فوج جي کاڌ خوراڪ ختم ٿي وئي ھئي. سرڪاري ڀانڊن ۾ ڪابھ شيءِ بچت ڪانہ ھئي ۽ ايندي ھئي سا چڙھندي ھئي. سندن گذارو انھيءَ چوپائي مال تي ھو جيڪو ھو ڌنارن کان ڦري آڻيندا ھئا. اھڙي ريت ھي جنگي مھم ڏڪار جو شڪار ۽ ٿڪ ۾ ھٿجي مري پئي ھئي. پر جابلو ماڻھن جي حالت تہ ھن کان بہ ٻہ ٽڪا وڌيڪ خراب ھئي. ھنن جا اناج جا ڀانڊا ڦلجي، شاھپور ۽ اوچ ۾ موجود ھئا، جيڪي کانئن ڦرجي ويا ھئا. تنھن ڪري ھنن جو گذر سفر بہ گوشت تي ٻين اھڙين شين تي ھو جن مان کين ڪيئي بيماريون وچڙي ويون ھيون ۽ ان بيماري وگھي ڪيترا مري بہ ويا ھئا. اھي ماڻھو کاڌي پيتي جو ڪجهہ شيون مزارين جي روجھاڻ مان بہ وٺندا ھئا. جيڪا سنڌوءَ جي ڪٺار سان واقع ھئي. پر اھي شيون کين ڏاڍيون مھانگيون ملنديون ھيون. ھتي اھو سمجھائڻ ضروري آھي تہ مزارين جا ٻہ پاڙا آھن جن مان ھڪ پاڙو درياھہ سان رھندو آھي ۽ سکن جو رعيتي آھي ۽ ٻيو جبلن ۾ رھندو آھي. ڌاڙيلن کي ھنن ٻنھي قبيلن مان مدد جي اميد ھئي. سر چارلس نيپئر ملتان جي ديوان ڏانھن خط لکيا ھئا. جيڪي بي اثر ثابت ڪونہ ٿيا ھئا. ديوان جواب ۾ لکيو ھو تہ سنڌوءَ جي ڪٺار وارن مزارين کي روڪيو ويو آھي. بلوچستان آيل ماڻھن کي پنھنجي علائقي ۾ داخل ٿيڻ نہ ڏين. ان کان سواءِ کين چيو ويو آھي تہ انگريزي فوج کي کاڌي پيتي جون شيون ڏين. ليڪن جابلو مزاري سکن جا دشمن ھئا. ملتان جي ديوان جي مرضي ھئي تہ ھت ھنن مزارين کي ماري تباھہ ڪيو وڃي. ڇاڪاڻ تہ اھي بہ بيجا وانگر ڌاڙيل آھن ۽ ڌاڙن جي اڌ رقم بيجار کي پھچائيندا آھن.
سر چارلس جي مرضي ھئي تہ ھتي جابلو مزارين سان دوستاڻا تعلقات پيدا ڪجن. ڇاڪاڻ تہ سندن علائقو ڄاتل سڃاتل آھي. جيڪڏھن ھن کي ان علائقي ۾ داخل ٿيڻ جي خوشيءَ سان موڪل ملي وئي تہ ھو پنھنجي فوجي سرگرمين کي گھڻيءَ حد تائين وڌائي سگھي ٿو. ان وقت ڀاڳ کيس ڀڙايو. بگٽين ھن فوجي سرگرميءَ کان ٿورو اڳ ڪن مزارين کي ڦريو ھو. بگٽين جي اھڙي ڏاڍ ۽ سر چارلس جي دوستاڻي رويي ڪري ھو نرم ٿي پيا ھئا. تنھن ڪري ھنن ڪجهہ سردار ۽ ٽي ٽي سو ماڻھو موڪليا ھئا. جيڪي رضاڪار طور سر چارلس جي فوج ۾ شريڪ ٿيڻ آيا ھئا. پر ھو پھريائين علي مراد وٽ پھتا ھئا جن کين چيو تہ ھو سر چارلس کان بہ وڏو آھي. تنھن ڪري اھي ماڻھو سندس ڪئمپ ۾ رھي پيا. ھن علي مراد جي اھڙي گستاخيءَ ڏانھن ڪونہ ڏٺو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھو وڏين اختيارين جو مالڪ ھو ۽ سمجھيو ھئائين تہ جابلو ماڻھن جي نظر ۾ علي مراد ڀلي وڏو ماڻھو ھجي. پر جڏھن کين علي مراد جي اصلي حيثيت جي خبر پوندي تہ پوءِ ھو سر چارلس نيپئر جي آڏو جھڪندا.
18 تاريخ تي ڪئپٽن سالٽر ديراھھ کان آيو ۽ اطلاع ڏنائين تہ جابلو ماڻھن گجرو Goojroo اچي منزل ڪئي آھي. ھي ماڳ دوز ڪوشتا جي سامھون ايڪيھھ يا چوويھھ ميل پري آھي. سندن تعداد اٺ ھزار کن ٿيندو. جيڪي نوجوان ۽ سگھارا متارا آھن ۽ اھا منزل مزارين واري ٽڪرين سان لڳو لڳ آھي. ھنن اتان ٽپڻ کان منع ڪئي وئي آھي. اھو پتو ڪونہ آھي سندن نيت انگريزن جي فوج سان وڙھڻ جي آھي يا اھي پيش پوڻ چاھين ٿا. ھن قسم جي اطلاع ملڻ کان پوءِ ايندڙ نئين صورتحال بابت غور فڪر ڪرڻو ھو تہ جيڪڏھن ھنن بلوچ ماڻھن تي دٻاءُ پوندو تہ ھو سکن جي ملڪي حدن ۾ داخل ٿيندا ڇا؟ ڇا انھن جو پيڇو ڪرڻ مناسب ھوندو؟ پر مناسب اھو نظريو تہ انھن بلوچن جو پيڇو ڪرڻ ضروري تہ ڏسجي تہ ھو ڪھڙي ارادي سان اچي ھتي گڏ ٿيا آھن. اھو بہ سوچيو ويو تہ جيڪڏھن اھي بلوچ سکن جي حدن ۾ داخل ٿين تہ اھڙي کين ڳجھيءَ ريت اجازت ڏني وئي ھوندي. جيڪڏھن کين اھڙي اجازت مليل نہ ھوندي تہ پوءِ ھو ملتان جي اڻ ڌرئي ھئڻ واري حيثيت کي مجروح ڪري رھيا آھن. ان کان سواءِ ملتان جي سرحد جابلو علائقي ھئڻ ڪري غير واضح آھي. ليڪن ڀاڄوڪڙ دشمن جو پيڇو ڪرڻ بہ بھادرن لاءِ عيب ھوندو آھي. علي مراد تي ويساھھ ڪري ۽ ھن جي ڪوڙن بدوڙن تي اعتبار ڪري ڇھھ ڏينھن اڳئين زيان ٿي ويا آھن. نازڪ حالتن وقت جو ايترو گھڻو زيان وڏو نقصان ھوندو آھي. جنگ جي مقصد کي وڌيڪ خوفناڪ بنائڻ صحيح ڪونہ آھي. انھيءَ ڪري قومي حقن کي وڏو ھاڃو رسندو جن لاءِ دشمن کي ڪنھن بہ قسم جي عزت ڪانہ آھي. سک حڪمران تہ يقين ڏياريو آھي نہ ھن بلوچ قبيلن سندس علاقائي حدن ۾ داخل ٿيڻ جي موڪل ڏني آھي نہ وري ڏيندو. تنھن ڪري انھن جو پيڇو ڪرڻ لازمي ٿيندو. ائين ڪرڻ سان سمجھي وٺبو تہ سندن واعدو ڪوڙو يا وري جيڪڏھن ھو واعدي وفائي ۾ سچو آھي تہ پوءِ ھي بلوچ ديوان جي حدن ۾ داخل ڪونہ ٿيندا.
نئين صورتحال کي منھن ڏيڻ لاءِ سوچون ۽ ويچار اھي ھئا. بيجار خان پنھنجي واعدي پاڙڻ ۾ دير ڪئي ھئي. تنھن 19 تاريخ تي فوج کي اڳتي وڌڻ جو حڪم ڪيو ويو. پر اھڙي پيش قدميءَ کي راز ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي.انھيءَ مقصد سان تہ جيئن اوچتو وڃي مٿس ڪڙڪو ڪجي. اٺ سوار فوج کي خانگي طور گھرايو ويو ھو. اھڙيءَ ريت علي مراد ڏانھن بہ نياپو موڪليو ويو تہ ھو بہ اڳتي وڌي. ڇاڪاڻ تہ ھڪ وڏي جنگي محاذ کي منھن ڏيڻو آھي.
گجرو يا شور واري جوءِ ڏانھن ويندڙ رستو لوٽي وارن لڪن مان گذرندو آھي. ھي جابلو علائقو ڊگھو ھيٺ مٿي ۽ ڏکيو آھي. رات جي وڳڙي ۾ اھڙي ڏکئي لڪ مان لنگھڻ خطرناڪ ھو. پر انگريزي فوج جو جوڙجڪ اھڙو شاندار ڪيو ويو ھو جو دشمن جي اوچتو وڃي مٿان ڪڙڪڻ ڪو ڏکيو ڪم ڪونہ ھو. رستي جي اھڙي اوڻائي ڪري فوج جو ڪوبہ وڏو ڪمانڊر فوج جي بھترين جوڙجڪ کي ائين وڃائي ڪونہ ڇڏيندو آھي ۽ فتح ڀاڳ جي سوکڙي ناھي ٿيندي. فوج رات جو ۽ ڏاڍي خاموشيءَ سان اڳتي وڌي رھي ھئي. ڇاڪاڻ تہ ماٺ رھڻ جا حڪم نھايت سختيءَ سان جاري ڪيا ويا ھئا، پر رسد گاھھ جي ڪن ماڻھن غلط ڪري باھھ ٻاري ھئي جيڪا بجار خان جي جاسوسن ڏسي ورتي ھئي. تنھن ڪري ھي سردار پنھنجي منزل واري جاءِ تان ڪن ٻوساٽي وٺي ڀڳو ھو. سر چارلس نيپئر ٻاويھھ ڪلاڪ سانده گھوڙيسواري ڪئي ھئي ۽ فوج 20 تاريخ شام جو اچي شور نالي جوءِ ۾ منزل ڪئي ھئي. پر جنرل اوچتو سفر ڪري دشمن جون وايون ولھرٿو ڪري ڇڏيون ھيون. جيڪو اناج ۽ ڏيڍ سؤ اٺن جي بار جيترو ٻيو سامان ڇڏي ڀڄي ھليو ويو ھو ۽ اھو ڪناري وٽ انگريزن جي فوج کي ھٿ لڳي ويو. بلوچن جون ڇڏيل اھو سامان انعام طور فوجي سپاھين ۾ ورھايو ويو ھو. اھو اناج روجھاڻ مزاري جا واڻيا وڏين آسن ۽ اميدن سان ھتي کڻي آيا ھئا. پر انھن اناج سان گڏ پنھنجون حياتيون بہ وڃائي ڇڏيون. ھنن واپارين ۽ ساڻن گڏ آيل ماڻھن ڏاڍو مقابلو ڪيو ھو. پر مارجي ويا ھئا ۽ ڪجهہ قيد ۾ ٿيا ھئا. پڇڻ تي قيدين ٻڌايو تہ اھي بلوچ عام ماڻھو ھئا پر جنگجو ڪونہ ھئا. ھنن وڌيڪ اھو بہ چيو تہ جيڪڏھن انگريز ھنن جي چوڌاري ڪڙو چاڙھڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي تہ انھن کي سولائي سان ناس ڪري سگھندي.
21 تاريخ تي علي مراد بہ پھتو جنھن سان بھادر، طاقتور ۽ جھنگلي قسم جي فوج گڏ ھئي. ان ڏينھن ھڪ قبائلي سردار علي شير کوسو آيو ۽ اچي سلام ڪيائين. ھي نوجوان ھو ۽ ڌاڙيل زندگيءَ کان بيزار ھو. پر سندس زمين جي چوڌاري ٻين سردارن جون زمينون ھيون. تنھنڪري کيس اچڻ جي وٿي ڪانہ ملندي ھئي ۽ نڪري اچڻ جو کيس ان ڏينھن موقعو مليو ھو. اھو ڏسي سر چارلس کيس سرڪاري ملازمت ڏني. سندس چوڻ تہ ڌاڙيلن سان وڙھڻ سندس اڌ مقصد آھي پر انھن کي سڌارڻ ۽ شريف بڻائڻ ھن جو مڪمل مقصد آھي. پر دنيا جو عام نقطئھ نظر سندس خيال جي خلاف ھو. ھن اھو اندازو ڪري ورتو ھوتھ ائين ڪري سگھجي ٿو ۽ پنھنجي ان خيال کي آزمائي پڪو پھھ ڪيو ھئائين. کيس اھا اميد ان ڪري ھئي ڇاڪاڻ تھ، ھن کي انسان ذات جي مزاج سڃاڻڻ جو وسيع تجربو ھو. ھن امن ڏٺو ھو ۽ جنگيون ڏٺيون ھيون. ھنن گھڻن قومن جھڙوڪ، برطانيھ، آئرلينڊ، آمريڪا، اٽلي، فرانس، جرمني، يونانين، ترڪن ۾ ھندستانين سان جنگيون ڪيون ھيون جن ۾ ھندو ۽ بلوچ بہ شامل سمجھيا وڃن. سندس خيال آھي تہ ھر فوجي شخصيت جو مٿي بيان ڪيل ملڪن جي فوجين ۽ ھارين نارين سان واسطو پيو ھوندو تہ انھن اھو مشاھدو ضرور ڪيو ھوندو تہ ھر ماڻھوءَ جي فطرت ھڪ جھڙي ٿيندي آھي. ھر ملڪ جو ھاري ناري پنھنجي آزاد مرضيءَ جو مالڪ آھي. کيس جيڪو وڻندو آھي ڪندو آھي ۽ ان فوج کان ڪو لڪ لڪاءُ ڪونہ ڪندو آھي. جيڪا ساڻس دشمني ڪانہ ڪندي آھي. سڀني ملڪن ۾ فوجي قانون ھڪ جھڙو ھوندو آھي. پر عام قسم جي ڪن ڳالھين ۾ فرق ضرور ھوندو آھي. انھن ڪن خاص ڳالھين جو تعلق مذھب ۽ رسمن ۽ رواجن جو ھوندو آھي. اھڙيون ڳالھيون مشاھدي ڪندڙ عملدار کي ضرور محسوس ٿينديون آھن. فوجي زندگي ڪنھن جي خوبين ۽ خاصيتن جو مشاھدو ڪري ٿو جنھن جو سندس دل تي اثر بہ ٿيندوآھي. ھر فوجي پوءِ سپاھي ھجي يا عملدار پنھنجي ماتحت ۽ پاڻ کان وڏي عملدار جي ھلت چلت ۽ خاصيتن خوبين ۽ اخلاق جو مشاھدو ڪندو آھي. مشرق جو ھر وڏو فوجي عملدار حڪمران جو درباري ھوندي آھي ۽ ماڻھو خوبين خاصيتن کي جاچڻ پرکڻ ۾ ڏاڍو حساس ٿيندو آھي پر مشرق جو ھر درٻاري پنھنجي اصلي خوبي ۽ اخلاق کي ٻين قومن جي ڀيٽ لڪائڻ جو ماھر آھي. اھڙي ريت خوبي ٻي خوبيءَ کي جنم ڏيندي آھي.
سر چارلس جو چوڻ آھي تہ ماڻھو عام طور تي ائين سمجھندا آھن تہ کين ھندستان ۾ حڪومت ڪرڻ جي ڄاڻ ۽ مھارت حاصل آھي ۽ ھندستاني ماڻھن جي مزاج اندر ھڪ نمايان خوبي موجود ڏسبي آھي. جيڪا وڌيڪ پراسرار آھي. پر ھر انسان جو منفرد مزاج ٻين جھڙو ھوندو آھي ۽ اھڙو ساڳيو مزاج ۽ خاصيت ان ماڻھوءَ جي ھوندي آھي. جنھن جو جسم فوجي ورديءَ سان ڍڪيل ھوندو آھي. ليڪن انھن ۾ بہ ترميم ڪئي وئي آھي. جنھن جو اظھار ھتي ڪرڻ ضروري آھي. پر روايتي ڪارڻن ڪري انھن کي سولائيءَ سان ڳولي بہ سگھجي ٿو. ڇاڪاڻ تہ انھن جي عام خوبي ھڪ جھڙي ٿيندي آھي. مثال طور فوجي سپاھي سنجيده ۽ اھڙو صاف ۽ سٺو ھوندو آھي ڄڻ وضو ساريون پيو گھمي. پر يورپي سپاھي ائين ڪونہ ھوندو. اھڙي ڳالھہ مذھب ۾ بہ ٿيندي آھي. اھڙي ريت پوئين ڳالھہ پيءُ جي پھرين ڳالھہ پٽ جي حيثيت رکندي آھي. ليڪن نئون فوجي سپاھي جنگ لاءِ جنوني ٿيندو آھي، يورپي سپاھي جو مزاج بلڪل ساڳيو ٿيندو آھي. ساڳي ھند سپاھيءَ جي خواھش ھوندي آھي ھو فوجي وردي ۾ خوبصورت، ڦڙت ۽ چالاڪ لڳي ۽ ان جو مزاج ۽ شان بہ فوجي ھجي کيس فوجي ھجڻ ڪري فخر جو احساس ٿيندو آھي. جيڪڏھن سندس مزاج ۾ نظم ۽ ضبط واري خوبي نہ ھوندي آھي تہ خوف ۾ پيو ڏڪندو آھي. يورپي فوجيءَ جو ساڳيو مزاج ھوندو آھي. فوجي ڊرلDril ۾ ٻئي ھڪ جھڙا خطرناڪ ڏسبا آھن. ھندستاني ماڻھو صدين کان وٺي غلام رھيو آھي. تنھن ڪري ڪوڙ گھڻو ڳالھائيندو آھي. يورپ جو غلام ماڻھو بہ ساڳيءَ مزاج جو ٿيندو آھي. يورپ وانگي ھندستان جو ماڻھو جين مھذب ۽ آزاد ٿيندو. ٻيو وڃي تين منجھس سچ ڳالھائڻ جون عادتون داخل ٿينديون پيون وڃن. اھڙيون ڳالھيون موجوده دور ۾ نظر ايندڙ خوبين ۽ خاصيتن مان ورتيون ويون آھن. جھونو فوجي رنگروٽ فوجي کان وڌيڪ سچار ٿيندو آھي. انگريز سرڪار جو ھيٺئين عھدي جو عملدار علي مراد سرڪار جي وڏي رتبي جي عملدار کان وڌيڪ سچار ھوندو آھي. اھڙي ريت، خوف، فخر، ھمت، دليري، احترام جي تقاضا، نريش ۽ عزت نفس جھڙيون خاصيتون ٻنھي نسلن اندر ھڪ جھڙيون ٿينديون آھن. سر چارلس نيپئر کي معلوم ٿيو ھو تہ مشرق ۽ مغرب جي نسلن اندر موجود حرس، لالچ، وسعت، دلي، سخا ۽ قابل اڳواڻ ھجڻ جو احساس بلڪل ھڪ جھڙو آھي. تنھن ڪري ھن بلوچ نسل کي ماري مڃائڻ بدران انھن کي شريف بڻائڻ جو پڪو پھھ ڪيو ھو. جيڪي ھاڻي سندس خلاف ھٿيار کنيون مقابلي لاءِ تيار بيٺا آھن. کيس اھو احساس ھو تہ ڌاڙيلن ۽ قاتلن جون زندگيون سدائين خطري ۾ ھونديون آھن. اھڙيون ڳالھيون ماڻھو خوشيءَ سان ڪونہ چونڊيندو آھي.
شور ۽ گجرو ڏانھن پيش قدمي کي منفرد حيثيت حاصل ھئي. ڇاڪاڻ تہ فوج يا ھڪ وڏي جنگ لاءِ اڳتي وڌي رھي ھئي يا انھيءَ پيش قدميءَ جو نتيجو بلوچ سردارن جو پيش پوڻ ھو. ھن جن کي مھم ۾ شريڪ ٿيڻ سمپسن کي بہ گھرايو ويو جيڪو پنھنجي فوج سميت 20 تاريخ شام جو اچي فوجي ڪئمپ ۾ پھتو ھو ۽ گئريسن فوج کي ديراھھ جي قلعي ۾ ڇڏيون آيو ھو. اھڙي ريت ساري فوج اچي ھن جڳھھ وٽ ڪٺي ٿي ھئي. پھريائين بلوچ سردارن جي پيڇي ڪرڻ واري سوال تي سوچيو ويچاريو ويو ھو. پر فوج وڏو سفر ڪري ھت پھتي ھئي. تنھن ڪري دشمن جو پيڇو ڪرڻ مناسب ڪونہ سمجھيو ويو ھو. فوج جو مکيھ عالم ٻاويھھ ڪلاڪ ساندھھ سفر ڪيو جنھن سان گڏ ھٿيارن جو بار ھو. جنرل سمپسن جي عالم اڻويھن ڪلاڪن جو سفر ڪيو ھو جن مان ست ڪلاڪ تہ ھڪ گھاٽ وٽ کين لھڻ ۾ لڳي ويا ھئا. تنھن ڪري اھميت آرام ڪرڻ کي ڏني ڏئي ھئي. ٻئي ڏينھن تي فوج ھڪ وڏو حصو گجرو لڪ جي معائني لاءِ ھليو ويو جيڪو سامھون ھو. اتي پھچڻ کان پوءِ کين دشمن ڏسڻ ۾ آيو جيڪو گھڻو پري ڪونہ ھو. ٿوري مقابلي دوراندشمن جا ڪجهہ ماڻھو ماري ويا. ٻڌو ھئوسون تہ ھي جابلو علائقو ڏاڍو اڻانگو آھي. ڏسڻ کان پوءِ ويساھھ ٿي ويو ھو تہ اھو سچ پچ ڏاڍو اوکو ھو. گجرو لڪ جي ٻنھي پاسن کان اوچيون ۽ اڀڪپريون ٽڪريون ھيون جن کي اسان ٽپي اڳتي وڌياسيون. پر ان جو پريون پاسو بہ ويران ۽ ڀڙڀانگ ھو جنھن وچان گذرڻ بہ ڏکيو ھو. ان لڪ مان ميل کن اڳتي وياسون پر اھو بہ ڏاڍو اوکو ھو. ان علائقي مان فقط گھوڙيسوارن جي گذرڻ جو امڪان ھو. رھبرن ٻڌايو اھڙو سفر چوويھھ ميل ڊگھو آھي ۽ اھو ھڪ جھڙو ئي ڏکيو آھي. جيڪو پنجاھھ فوٽ ويڪرو ۽ وڏن ڏنگن ڦڏن پٿرن سان ڇانيو پيو ھو. پاسن کان اڀڪپريون ٽڪريون جن جي اوچائي ٻہ ٽي سو فوٽ ھئي. لڪ مان لنگھڻ کان رستي ۾ پاڻي جي ڦڙي ملڻ جو ڪو اوسيئڙو ڪونہ ھو مکيھ لشڪر جي پاسن واري فوج بہ لڪ وسيلي ھيٺ لٿي. پر ان سان بہ ڏک ۽ ڏچا ساڳيا ھئا. ٽڪرين جي چوٽين تان ھنن اتحادي بلوچ سردارن جا دونھان دکندي ڏٺا ھئا جيڪي ٻارھن ميل پري ھئا ھي ماڻھو انھيءَ تاڙ ۾ ويٺا ھئا، تہ جينءَ انگريزن جي فوج اھو ڏکيو لڪ لتاڙي اڳتي وڌندي تيئن ھو ٻاھر ويندڙ سڀ گتا بند ڪري ڇڏيندي. ھنن کي ٻين متبادل رستن جي ڄاڻ ھئي جن کي ھنن بند ڪري ڇڏيو ھو. انھيءَ کان پوءِ ھنن لاءِ انگريزن جي لشڪر جي ھڪ ھڪ سپاھي کي قتل ڪرڻ نھايت آسان ٿي پوندو.
ھنن نئين ۽ خراب صورتحال کي منھن ڏيڻ لاءِ فوجي جوڙجڪ ۾ تبديلي ڪرڻي پئجي وئي ھئي ۽ ھنن حالتن ۾ نھايت خبردار رھڻو ھو. ڳولھا ڦولھا ڪندي مس دشمن ڏسڻ ۾ آيو ھو. پر اھڙي ڏکي جاءِ منزل ڪيون ويٺو ھو، جنھن تي حملو ڪرڻ ممڪن ئي ڪونہ ھو. جنھن کي تبديل ڪجي تہ صحيح ٿيندو. ھن جي پٺئين پاسي سکن جو علائقو ھو. جيڪڏھن سک حڪمران کي اڻ ڌريو رھڻو ھو تہ ھن دشمن کي اوڏانھن وڃڻ لاءِ ڪو رستو ئي ڪونہ ھو. ان کان سواءِ انھيءَ جڳھھ تي ڊگھي عرصي لاءِ بہ رھي ڪونہ سگھيو. ڇاڪاڻ تہ اتي کاڌي پيتي ملڻ جو ڪو امڪان ئي ڪونہ ھو. ليڪن اھو مسئلو بہ حل ڪرڻو ھو تہ کيس ھن کان پوءِ ڪيڏانھن نڪري وڃڻو آھي ۽ ڏاڍي گھرائيءَ سان سوچڻو پوندو. ڇاڪاڻ تہ دشمن جي اڳتي وڌڻ جي اڳئين مرحلي سان جنگ جي فتح جو تعلقات ھو. امڪان ھن ڳالھہ جو نظر اچي رھيو ھو تہ بيجار اوچتو ئي ديراھھ ڏانھن وڃڻ جي ڪوشش ڪندو جنھن کان اڳتي ھلي تروڪيءَ ڏانھن ھليو ويندو. انگريزن جي فوج ۾ تروڪي جو نالو ڏاڍو مشھور ھو. پر ڪنھن جاسوس يا رھبر کي اھا ڄاڻ ڪانہ ھئي تہ اھا تروڪي ڪٿي آھي.
ھن قسم جي شڪ ڪري سر چارلس نيپئر کي فوجي جوڙجڪ ۾ تبديلي آڻڻي پئجي وئي ھئي، جنھن سان معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھو جنگ جي فن ۾ ماھر ھو. اھڙي ريت بنديل کنڊ جي ليجين کي چيو ويو ھو تہ شور جي ماڳ وٽ رھي جنھن جو ڪمانڊنگ آفيسر ميجر بيٽسن ھو. جيڪو ھڪ لھاد فوجي سپاھي ھو. علي مراد کي چيو ويو ھو تہ ھو موٽي وڃي لوٽي لڪ وٽ پنھنجي منزل وڃي ڪري. ھنٽر کي چيو ويو ھو تہ وڃي جمڪ لڪ وٽ ويھي. جنرل چارلس ۽ جنرل سمپسن پنھنجي فوج وٺي وڃي ديراھھ پھتا ھئا. ھن قسم جي فوجي جوڙجڪ ڪري فوجي سامان جو ڊپو ويجھو ٿي ويو ۽ پوئتي ھٽي ان تائين پھچڻ جي ضرورت ڪانہ ھئي. جيڪڏھن فوج مزاري روجھاڻ جي واڻين جي ڪڻڪ ھٿ نہ اچي ھا تہ اھو فوجي جوڙجڪ ممڪن ڪونہ ھو. ھن فوجي مھم ۾ کاڌي پيتي جي ڏاڍي کوٽ ھئي. پر ھاڻي فوج کاڌو خوراڪ دشمن کان ڦريندي ۽ کوھھ کوٽي پاڻي جو بندوبت ڪندي. اھڙي منصوبو فوج جي ڪمانڊر جي ذھانت جي ثابتي ھئي تہ ھو پننجي فوجي سرگرمين کي حالتون ڏسي تبديل ڪري رھيو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھي علائقو ۽ اتفاقي حالتون ئي اھڙيون ھيون.
ھن وقت دشمن لاءِ ٻہ رستا ھئا. ھڪ اھو ھو تہ ھو انگريزي فوج جي کاٻي پاسي کان ڦري اھو لڪ اڪري جنھن جو رستو لوٽي لڪ ڏانھن ويندو آھي. اتان ديراھھ ڏانھن وڃي جمڪ لڪ مان نڪري موٽي وڃي، تونگ تي قبضو ڪري. ھن لاءِ ٻيو رستو ھي ھو تہ جمڪ لڪ کان پاسو ڪري، ديراھھ لڪ مان لنگھي مارواڙ وٽان گذري، تومب واري کاھي يا گھارو وٺي وڃي جئڪب جي فوجي چوڪين وٽان لنگھي، ڪجڪ ۽ بولان واري علائقي ڏانھن ھليو وڃي. اھي ٻئي رستا ڏاڍا ڏکيا ھئا. پر ھنن کي ٻيو چارو بہ ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ ھنن لاءِ وايو منڊل ڏاڍو ڳنڀير ھو. کين ھنن ٻنھي ڏکين رستن کان سواءِ ڪا ٻي ڀيڻي ڪانہ ھئي.
جيڪڏھن دشمن ھنن ٻنھي مان ڪوبہ رستو اختيار ڪرڻ لاءِ تيار نہ آھي تہ پوءِ ھن کي چئن جنگي محاذن کي منھن ڏيڻو ھو. ھڪ تہ کين انھيءَ سوڙھي ميدان ۾ انگريزي فوج کي منھن ڏيڻو ھو، جيڪو سندن منزل کان پٺئين پاسي واقع ھو، جنھن لاءِ ھن فوج کي ديراھھ کان ڦري، سکن جي علائقي وٽان ھنن تي حملي ڪرڻ لاءِ، جابلو علائقي تان ھيٺ لھي اچڻو ھو. معلوم ائين ٿي رھيو ھو، تہ ھنن جي کاڌي پيتي کٽي وڃڻ کان پوءِ پيش پوڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ وٽن ڪا اضافي کاڌ خوراڪ موجود ڪانہ ھئي. نہ ھجڻ جي صورت ۾ تروڪي سندن بچاءَ جي جاءِ ھئي. ھنن کي انگريزن کي مھاڏو ڏيڻ ڏکيو پلئھ پوي ھا، پر جيڪڏھن گجرو جي اوسي ڪي ڳجھا لڪ ھوندا تہ انھن وسيلي نڪري ڪيڏانھن بہ وڃي سگھن ٿا. ڇاڪاڻ تہ انگريزي فوج جي رھبرن ۽ جاسون کي اھڙن ڳجھن لڪن جي ڪابھ خبر ڪانہ ھئي. ان ڪري اھو بہ امڪان ٿي سگھي ٿو تہ انھن ڳجھن لڪن مان لنگھي ميجر بيٽسن تي حملو ڪري سگھن ٿا، جيڪو پنھنجي فوج سان شور وٽ ويٺو ھو. ھن وقت انگريزن لاءِ جنگ ھڪ مسئلو بڻجي چڪي ھئي. ڇاڪاڻ تہ اھي مسئلا ڏاڍو پيچيده ٿي ويا ھئا. جھڙوڪ:
1) انگريزي فوج جي رابطي جو اھم ماڳ شاھپور ھو جيڪو ھتان کان ھڪ سو ميل پري ھو جنھن جي وچ تي ڏاڍا ڏکيا لڪ موجود ھئا.
2) ھن کان سواءِ کاڌ خوراڪ ۽ پاڻي جو مسئلو ھو، ڇاڪاڻ تہ کوھن ۽ تلاون ۾ زھر اڇلائڻ جي جابلو ماڻھن جي عادت ھئي.
3) فوجي قافلن جي چرپر لاءِ فوجي پھريدارن جي موجودگي ضروري ھئي، ڇاڪاڻ تہ ننڍين کاھين ۽ گھارن ۾ ماھر گھوڙيسوار ڌاڙيل موجود ھوندا ھئا، ۽ انھن جي اوچتن حملن جو وڏو امڪان ھوندو ھو. جيڪي فوج جي دمبالي تي حملو ڪري مال غنيمت ھٿ ڪرڻ جي اوسيئڙي ۾ ويٺا ھوندا ھئا.
4) کاڌي پيتي جي تہ اڳئي کوٽ ھئي، سرڪاري اٺ بہ ھلي ھلي ٿڪجي پيا ھئا. ان ڪري فوجين کي اڌ ورءُ ملندو ھو. شور ۾ بہ باقي ٻن ڏينھن جي کاڌ خوراڪ وڃي بچي ھئي. جنگ جي ميدان تي موجود جنگي سامان جي ڀانڊي ۾ بہ ٻن ڏينھن جو بارود رکيل ھو. ھنٽر کي جمڪ ڏانھن بہ انھيءَ مقصد سان موڪليو ويو ھو، تہ جيئن اھو شاھپور واري رابطي مختصر ڪري سگھجي ۽ فوجي قافلن کي سيبري ۽ روز ڪشتا ڏانھن وڃڻ بدران، جمڪ وارو لڪ پار ڪن.
ٿڪل اٺن لاءِ گاھھ چاري جو بندوبت ديراھھ واري علائقي مان ڪرڻو ھو. ان لاءِ اڳرائي ڪرڻ واريون فوجي سرگرميون شروع ڪرڻيون ھيون. پر ان لاءِ جوابي حملن جون سٽون بہ ضرور سوچڻيون ھيون. تنھن ڪري فوجي جوڙجڪ ۾ ٿوري تبديلي ڪئي وئي ھئي.
جيڪڏھن دشمن کي پنھنجي جاسوسن يا سفارتڪارن وسيلي ھي معلومات ملي وئي، تہ انگريز فوج ڪھڙن ڏچن جي ور چڙھي وئي آھي، تہ پنھنجي فوج جو ھڪ عالم ديراھھ ڏانھن موڪلي بيٽسن واري فوج کي ناس ڪرڻ کان پوءِ ان علي مراد تي حملي ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو ويندو، جيڪو لوٽي واري لڪ وٽ منزل ڪيون ويٺو آھي. ان وقت ھنٽر جو ڪالم پيش قدميءَ ۾ مصروف ھوندو. تنھن ڪري امڪان آھي تہ اھو سندن واھر ڪري سگھي ٿو.
جيڪڏھن لوٽيءَ وٽ فوج جي اجتماع ڪري، تہ پوءِ دشمن شور کان ديراھھ ويندو جتي فوج جو ھيڊڪوارٽر قائم آھي. اھڙين ڳالھين کي نظر ۾ رکي، بيٽسن ۽ علي مراد کي چيو ويو آھي تہ ٻئي پنھنجن فوجن کي لشڪر جي دمبالي وٽ گڏ ڪري منزل ڪن، ۽ ٻنھي طرفن کان باھيون ٻاريون وڃن. اھڙيءَ ريت ھنٽر کي بہ چيو ويو آھي تہ پنھنجي پيش قدمي جو رستو تبديل ڪري ۽ دشتِ گھرام وارو رستو ڏئي ائين ڪرڻ سان دشمن جي چوڌاري، ھن قسم جي جوڙجڪ ڪرڻ کان پوءِ سر چارلس نيپئر گجرو کان روانو ٿيو ۽ 22 تاريخ تي ديراھھ پھتو. کيس بيٽسن تي حملي جو خطرو ھو. کيس اھو بہ اوسيئڙو ھو تہ ھنٽر تاريخ 25 تي جمڪ وٽ پھچڻ گھرجي. انھيءَ ڪري نہ تہ ھو شاھپور واري رابطي جي ھڪ مختصر رستي کي قائم ڪري وٺي پر فوجي قافلن کي انھيءَ رستي سان اڳتي وڌڻ جو مشورو ڏئي. ان کان سواءِ ھو تومب ۾ رھيل گھوڙيسوارن جي پڻ مدد ڪري. اھو ڪم نھايت اھم ھو. ڇاڪاڻ تہ جيڪڏھن دشمن مرو واري ميداني علائقي کان ڦري ديراھھ تي حملو ڪندو تہ ان کي چڱيءَ ريت مھاڏو ڏئي سگھبو. پر جيڪڏھن دشمن سنگسيلا وارو گھارو ڏئي تومب تي حملو ڪندو تہ بہ وسلين ڪونہ ويھندو.
جيڪڏھن دشمن مرو جي ميداني علائقي وسيلي ديراھھ تي حملو ڪيو تہ جنرل چارلس جو فوجي عالم پھريائين، تسو کان ٿيندو ديراھھ پھچندو ۽ انھن ماڻھن کان وڌيڪ تيز رفتاريءَ سان اڳتي وڌندو، جن سان چوپائي مال جا ڌڻ، زالون ۽ ٻار ٻچا گڏ آھن. ھيءُ لڪ ھيٺ مٿي ۽ ھڪ جابلو علائقي مان گذري رھيو ھو ۽ ان جو رستو جيڪو مروءَ واري پٽ جو پاسو ديراھھ ڏانھن ويندو ھو، سو بہ بند ٿي سگھيو پئي. جيڪڏھن ھي جابلو ماڻھو پھريائين ديراھھ واري پٽ ۾ پھچندا، تہ انگريزن جي گڏيل فوج جو شڪار بڻجي ويندا ۽ لڪن منجھان اڪر پار ٿيڻ سان ھنن مٿان حملو ٿي ويندو. ٻيءَ حالت ۾ ٽرمپ واري جوءِ ۾ ھنٽر جي فوج جي مدد جي ضرورت پوندي. ھن عملدار روز ڪوشتا ۾ ھڪ ڏينھن جي منزل ڪئي ھئي. اھڙي ريت فوجي جوڙجڪ جو مقصد تہ ڊانوانڊول ٿي ويو ھو، پر ان نتيجو خراب ڪونہ نڪتو ھو. ڇاڪاڻ تہ دشمن ڪنھن بہ قسم جي فوجي سرگرمي ڪانہ ڏيکاري ھئي جنھن جي خلاف جوابي ڪارروائي ڪري سگھجي ھا.
ديراھھ ۾ فوجي ھيڊ ڪوارٽر 23 تاريخ تائين پھچي چڪو ھو، جيڪو اھڙي مشڪل علائقي مان گذريو ھو جتي رسدگاھھ جا ماڻھو فوج جي لاءِ آزار بڻجي ويا ھئا. جن سان گڏ تمام گھڻو سامان ھو. ديراھھ جو ماڳ سکي ستابي ۽ سائي ڍائيءَ جوءِ ۾ واقع ھو، انھيءَ رت ۾ ڪا پولي راھي تہ ڪانہ ھئي. پر انھيءَ وچان پاڻيءَ جو ھڪ وڏو وھڪرو وھي رھيو ھو. ھيڊ ڪوارٽر ڪجهہ وقت لاءِ اتي منزل ڪئي ھئي، جنھن دوران مرين طرفان موڪليل وڪيل واچي پھتا ھئا. جيڪي سر چارلس جو سلام ڪرڻ آيا ھئا. ھن قبيلي سان اڳي تہ سٺا رابطا ھئا پر سندن ھاڻوڪو رويو ڪنھن شڪ کان خالي ڪونہ ھو.
ھنٽر پنھنجي فوج جي ڪالم سان تاريخ 25 تي وڃي جمڪ پھتو ھو. اھڙي ريت فوج جي نئين ترتيب مطابق جوڙجڪ ڪيو ويو ھو.
جيڪڏھن دشمن فوج بيٽسن کي مجبور ڪندي تہ اھو مليل ھدايتن مطابق اڳتي سرڪي لوٽيءَ وٽ وڃي، علي مراد جي فوج سان گڏجي منزل ڪندو. ھن ماڳ تي ويٺل اھا گڏيل فوج دشمن جي چرپر تي چڱي نظر رکي سگھندي. ان کان پوءِ جلد ئي ديراھھ واري مکيھ فوج بہ ھتي اچي پھچندي، جنھن کي فقط پندرھن ميلن واري منزل ڪرڻي ھئي ۽ گڏيل فوج جو ھڪ پاسو بڻجي ويندي. ھنٽر بہ جمڪ کان اڳتي وڌي لوٽيءَ واري گڏيل فوج جي مدد ڪري سگھندو. جيڪڏھن بيجار بيٽسن کي ڊوڙائي ڪڍڻ کان پوءِ، لوٽيءَ تي حملي ڪرڻ بدران ديراھھ تي ڪاھي وڃي ٿو تہ ان جنگي محاذ تي جنرل چارلس جو ڪالم کيس مھاڏي ڏيڻ لاءِ تيار ويٺو ھو. انھيءَ حالت ۾ بيٽسن ۽ علي مراد جون فوجون بيجار خان جي پٺيان انھن سڀني لڪن تي قبضو ڪري وٺنديون، جن وچان لنگھي ھو ديراھھ پھتو ھوندو. جيڪڏھن ھو مرو وارو پٽ لتاڙي اتر طرف وڌندو تہ کيس ڪنھن بہ قسم جو فائدو ڪونہ پوندو. ڇاڪاڻ تہ ان کي سنگسيلا واري گھاري وٺي وڃڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ڪونہ ملندو، جيڪو وٺي وڃي تومب پھچندو جتي انگريزي فوج جا گھوڙيسوا دستا بيٺا ھوندا، جيڪي بندوقن جي گولين سان سندس آجيان ڪندا. تومب وٽ بيٺل گھوڙيسوارن کي جمڪ وٽان ڏاڍي سولائي سان فوجي مدد ملي سگھندي. جيڪو ھن ماڳ کان رڳو تيرھن ميل پري آھي. ديراھھ جي فوجي واھن ۾ ويھھ ڪانہ پوندي ڇاڪاڻ تہ اھو بہ گھڻو پري ڪونہ آھي. پر ھڪ ڏکيائي موجود ھئي. سر چارلس ھن کان ٻہ ڀيرا اڳ بيجار کي پنھنجي فوج اڳيان گذرڻ ڏنو ھو ۽ مٿس حملو ڪونہ ڪيو ھئائين. ڇاڪاڻ تہ ھن سان ان وقت گڏ ٻن ٽن قبيلن جا ٻار ٻچا زالون ھيون. جيڪڏھن مٿس حملو ڪيو وڃي ھا تہ بيجار خان جوابي حملي ڪرڻ کان اڳ سڀني زالن ۽ ٻارن ٻچن کي قتل ڪري ڇڏي ھئا، ھن جي سڀني فوجي سرگرمين مٿس اھڙو احساس غالب آھي. کيس ديراھھ واري جوءِ ۾ داخل ٿيڻ ھڪ دکدائڪ تجربو ٿيو ھو. ڇاڪاڻ تہ سندس فوج جڏھن اتي پھتي تہ رھندڙ بلوچ قبيلن اوپري لشڪر تي نظر پوڻ سان وٺي جو وھايا ھئا ۽ پنھنجون زالون ۽ ٻار ٻچا ويرانيءَ ۾ نڌڻڪا ڇڏي ھليا ويا ھئا. جڏھن سر چارلس نيپئر پھتو تہ انھن جو بک ۽ اڃ کان باقي لڪيءَ ۾ ساھھ ھو. ھنن جي سار سنڀال بہ انگريزن جي فوج ڪئي ھئي. گھڻي وقت کان پوءِ بہ سندن ڪو ڌڻي سائين پيدا ڪونہ ٿيو. تنھن ڪري قتل ڪري منجھائن جان ڇڏايائون. ھن واقعي مان ئي سولائيءَ سان سمجھي سگھجي ٿو تہ اھي قبيلا احساسن ۾ اوڻا پوڻا ۽ ظالم ھئا. اھو ئي ڪارڻ آھي جو ھيءُ انگريز ڪمانڊر ھنن سان جنگ ڪرڻ کان لنوائيندو رھندو ھو. سندن خواھش ھوندي ھئي تہ کين چوطرف گھيرو ڪجي جنھن ڪري ھنن کي کاڌو پيتو ملي ڪونہ سگھندو ۽ پيش پوڻ کان سواءِ ھنن لاءِ ڪو ٻيو گس ڪونہ ھوندو. تنھن ڪري سندن زالون ۽ ٻار ٻچا قتل ٿيڻ کان بچي ويندا. ان ھوندي بہ ھن پنھنجي فتح تان ھٿ ڪونہ کنيو ھو ۽ سوچي رھيو ھو تہ فتح حاصل ڪرڻ لاءِ کيس ڪھڙو مناسب قدم کڻڻو آھي.
ھاڻي تازو اھي بلوچ قبيلا گجرو وارن لڪن مان گھيلي مرو پٽ جي اتر ۾ واقع پاتر پاٽ واريءَ جوءِ ۾ پھتا ھئا جيڪو کيتران جي سرحد کان ويجھو ھو. پر ھنن جي مقابلي لاءِ تروڪي مان فوج ڪڍڻ مناسب ڪونہ ٿي لڳو. جڏھن تہ ھي ماڳ بلوچ قبيلن جي منزل کان پري ڪونہ ھو جنھن بابت ھن کان سواءِ ڪا ٻي معلومات ڪانہ ملي ھئي تہ اھو ماڳ پري ڪونہ آھي ۽ جابلو جوءِ آھي جتان کان ھڪ سوڙھي کاھي اتر طرف ويندي آھي ۽ ديراھھ کان ٿيندي مروءَ جي ميداني علائقي جو رخ ڪندي آھي. بلوچ قبيلا ھن ماڳ وٽ منزل ڪري ويھي رھيا آھن. جنھن مان معلوم ٿئي ٿو تہ کيتران وارن کين اچڻ کا روڪي ڇڏيو آھي. ان کان سواءِ ھنن کي سک حڪمران جي حدن اندر داخل ٿيڻ جي بہ موڪل ڪانہ ملي آھي. تنھن ڪري لاچار کين انگريزن جي جنگي سرگرمين کي ضرور منھن ڏيڻو پوندو. موجوده حالتن تي سوچي ويچاري فوجي جوڙجڪ ۾ تبديليون ڪيون ويون ھيون. سر چارلس نيپئر پڪو پھھ ڪيو ھو تہ بيٽسن کي مرڪز کان ساڄي پاسي رکيو وڃي. ان کان پوءِ کيس چيو ويندو تہ ھو پنھنجي کاٻي تي مرڪزي لشڪر کي ڦري اچي. ڪجهہ وقت اڳ ھن پنھنجي ساڄي پاسي چڪر ڏئي مرڪزي حصي کي ڦيرو ڏنو ھو. جيڪڏھن حالتن جي تقاضا آھي تہ ھو ڌاڙريلن جي پاسي کان ڪڙو چاڙھي وٺي. ھو ائين ڪرڻ جي لاءِ فوجي ڪنواءِ جي اوسيئڙي ۾ واٽن ۾ اکيون وجھي ويھي رھيو ھو، جيڪو ڀاڙي وارن اٺن جي نہ ھجڻ ڪري ڏاڍو آھستي سفر ڪري رھيو ھو. ڪجهہ وقت اڳ جت پنھنجا اٺ ڪاھي ھليا ويا ھئا تنھن ڪري بارگير وھٽن اڃا پورائو ٿي ڪونہ سگھيو ھو. ان کان سواءِ فوج ڪافي عرصي کان وٺي اڌ راشن تي گذارو ڪري رھي ھئي.
28 تاريخ تي نئين فوجي پيش قدمي جي تياري ٿي رھي ھئي. پر سر چارلس کي ڳجھو اطلاع مليو، تہ بلوچن لاءِ تروڪي وارو دڳ بند آھي جيڪو اتر – اولھہ طرف ويندو آھي پر جبلن وچان ڪونہ گذرندو آھي، جنھن بابت اڳ ۾ بہ اشارو ڏنو ويو آھي. ان ڪري کيس پڪو آسرو ھو تہ ڪڏھن نہ ڪڏھن اڳتي وڌي ھنن تي حملو ڪندو جيڪي بچاءَ جي لحاظ کان مضبوط ماڳ تي موجود آھن. تنھن ڪري ھن منع ڪري ڇڏي ھئي تہ جاچ پڙتال جي مقصد سان ڪير بہ اوڏانھن نہ وڃي. انھيءَ مقصد سان تہ متان بلوچ شڪ ڪن ۽ انھيءَ ماڳ ڏانھن نہ وڃن. تنھن ڪري کيس پڪ ھئي، تہ جيڪڏھن بلوچ قبيلا انھيءَ ماڳ وٽ پھتا تہ سندن چوڌاري ڪڙو چاڙھي ھنن جو ان پاڻي بند ڪري ڇڏبو تہ لاچار ٿي پوندا. ان کان پوءِ فوج جو ڪٽڪ مٿن چاڙھي وڃبو تہ ھو پاڻي اچي مٿو ٽيڪيندا. ھو اھڙي سوچ ويچار ۾ ٽٻ ھو جو ڪئمپ ۾ ڪجهہ گھوڙيسوار ڊوڙائيندا اچي پھتا ۽ اچي اطلاع ڏنائون تہ جيئن ئي فوجي ڪنواءِConvoy ختلف جاين تي سامان ڏئي پوئتي اچي رھيو ھو تہ بلوچن مٿن حملو ڪري ڏنو آھي. ويڙھھ جاري آھي. اھو جھيڙي وارو ماڳ ٽي چار ميل مس پري ٿيندو. اھا ڳالھہ ٻڌي سر چارلس لانگ ورائي وٺي گھوڙي کي ٻٽيو، ۽ سندس واڳون ان ماڳ ڏانھن واريون جتي جھونجھارڪو جھيڙو متل ھو. ھن پھريدار طو مخل گھوڙيسوار کنيا ھئا. ويندي وقت حڪم جاري ڪيو ھئائين تہ ”اريگيولر ھارس“ ھن جي ڪڍ لڳا اچن. بلوچن ھن جي فوجي ڪئمپ ڀرسان حملي ڪرڻ جي جرئت ڪئي ھئي. ان جو مطلب ھو تہ دشمن کي پناھھ واري جڳھھ ويجھو ھئي. ھو ھڪدم سمجھي ويو ھو تہ سندن اھو بچاءُ تروڪي آھي.
اھڙا خيال ڪندو ھو جھيڙي واري پڙ تي پھتو. سندس تصور ھو تہ دشمن جھيڙو جاري رکي تہ سٺو. پر سندس ماتحت فوج جڏھن ڏٺو، تہ دشمن جو ٽولو پنجاھھ گھوڙيسوارن تي مشتمل آھي تہ ھنن بہ وٺي مٿن جلھھ لاءِ گھوڙن کي ڊيھڙ ڏنو. مخالف ڌر جڏھن ڏٺو تہ پڄڻ جي ڀيڻي ڪانھي تہ وٺي پويان پير ڪيا. سندس گھوڙيسوارن جو اھو قدم غير فوجي ۽ چڙ ڏياريندڙ ھو. ھن جلدي ۾ ھڪ ٻي ترڪيب سوچي ورتي. ھن ڏٺو تہ اھي دشمن گھوڙيسوار پنھنجا جدا ڊوڙائي جابلو جوءِ ۾ گم ٿي ويا. ھڪ رھبر سندس ڀر ۾ بيٺو ھو جنھن رڙ ڪري چيو تہ اھي تروڪي ويا. ھن اڳئي ڏينھن شام جو چيو ھو، تہ تروڪي ٻن منزلن جي پنڌ جيتري پري آھي. سندس ھن ڳالھہ سان گڏ اھو بہ ڏٺو ويو ھو تہ بلوچ گھوڙيسوارن ان طرف رخ اختيار ڪيو ھو جنھن طرف تروڪي ھئي. ھن مان معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھاڻي اھو قلعو بہ لڀي پوندو، جيڪو گھڻي وقت جي ڳولا کان پوءِ بہ ملي ڪونہ سگھيو ھو ۽ سر چارلس کي اھو بہ يقين ٿي ويو ھو تہ دشمن سان ھاڻي ھڪ ھڪاڻي ضرور ٿيندي. ان کان پوءِ اريگيولر گھوڙيسوارن کي چيو تہ ان شگاف کي اک ۾ رکي ھتي منزل ڪن جنھن وسيلي دشمن گھوڙيسوار جابلو علائقي ۾ ھليا ويا آھن. ان کان پوءِ سر چارلس خوش خوش فوجي ڪئمپ ۾ اچي پھتو. انھيءَ وقت اونداھي ڇائنجي وئي ھئي ۽ فوج کي چتاءُ ڏنو ويو تہ جڏھن خطري جو خاص آواز ٻڌن، تہ تيز رفتاري سان اڳتي وڌي وڃي گھوڙيسوار دستن جي مدد ڪن. سج اڀرڻ کان پوءِ پيادل ۽ توبخانو اڳتي وڌيو ۽ اھو لڪ ڳولي لڌو جيڪو تروڪي ڏانھن وڃي ٿو، پر ڏٺائون تہ اھو بند لڳو پيو ھو.
جنرل چارلس ان وقت تنبوءَ ۾ ويٺو ھو، جو وٽس ھڪ جاسوس لنگھي آيو، جنھن اچي کيس ٻڌايو تہ سڀئي اتحادي سردار پارتر مان ٽپي تروڪي روانا ٿي چڪا آھن جن سان چار ھزار ماڻھو گڏ آھن جيڪي اٽڪل ٻہ ڏينھن ٿيندا، جو اتر پاسي وارا لڪ لنگھي تروڪي ڏانھن وڌي رھيا آھن. ھنن بلوچن پارتر مان منزل بہ تروڪي ڏانھن وڃڻ خاطر پٽي آھي. جڏھن تہ تروڪي ڏانھن وڃڻ لاءِ لڪ بہ اھي ساڳيا آھن جن تي گھوڙيسوار فوج بيٺي آھي. سندس اھڙو اطلاع ان موقعي سان ھڪ جھڙائي رکي ٿو جيڪو ھاڻي تازو رونما ٿي چڪو آھي. اھڙي ڳالھہ مرين طرفان موڪليل سفيرن بہ ڪئي ھئي. ان وقت سر چارلس کي محسوس ٿيو تہ سارو جنگي کيڏ سندس ھٿن ۾ آھي. ھن تر تڪڙ ۾ اٺ سوار فوج ۽ 13 ريجمينٽ جا رضاڪار بيٽسن ڏانھن موڪليا جيڪو شور ۾ منزل ڪيون ويٺو ھو. ان کانپوءِ اھڙو حڪم بہ موڪليو ويو ھو تہ بيٽسن ۽ علي مراد اڳتي وڌن. بيٽسن گجرو وارا لڪ لنگھي اڳتي ھلي ۽ علي مراد گجرو لڪن جو اولھہ ڏئي مرو پٽ وسيلي پنھنجي فوج وٺي ھلي. ھنن ٻنھي فوجي اڳواڻن جو ڪم بلوچ سردارن وارو رستو وٺي، سندن پيڇو ڪرڻ ھو ۽ تروڪي جا اتر وارا لڪ اچ وڃ کان بند ڪرڻ ھو. ھي فوجي مدد فقط بيٽسن لاءِ ھئي. ڇاڪاڻ تہ علي مراد سر چارلس نيپئر جي حڪمن جي گھٽ پرواھھ ڪندو ھو. سندس فوجي ڪئمپ بہ سدائين غدارن سان ڀري پئي ھوندي ھئي. پر پاڻ غدار ڪونہ ھو. سندس فوجي خدمتن کي ھن ريت بيان ڪيو ويو آھي، تہ ھي وفادار ۽ ڪم جھڙو ماڻھو آھي. پر ٻٽاڪي گھڻو آھي. ان کان سواءِ ھن جا گھڻا ماڻھو دشمن لاءِ جاسوسي ڪندا رھندا آھن. مان مجبور آھيان جو ھنن ماڻھن کي پاڻ کان الڳ ڪري فوجي سرگرميون جاري رکي ڪونہ ٿو سگھان. پر اھي ماڻھو ظاھر ۾ تہ اسان سان گڏ آھن. علي مراد ھاڻي حڪمن جي تعميل ڪونہ ڪندو آھي. پر آخر ۾ ھن ۽ بيٽسن اڳتي وڌي تروڪي ڏانھن ويندڙ رستن جا لڪ 5 تاريخ صبح جو بند ڪري ڇڏيا ھئا. اھڙي ريت تروڪي جو قلعو جيڪو سر چارلس کان ھن وقت تائين لڪل رھيو، سو اوچتو ظاھر ٿي پيو ھو جنھن مٿان ٽپي فوج اندر داخل ٿي ھئي ۽ ڌاڙيلن جون ڪجهہ ٽوليون فوجي رابطي ۾ خلل وجھي رھيون ھيون جن مان گھڻن کي جھلي قيد داخل ڪيو ويو. اھو سارو جنرل سر چارلس جي ذھانت جو ڪارنامو ھو، جنھن سان گڏ سندس محنت بہ شامل ھئي. سخت قسم جي فوجي حملن جي پڄاڻي ائين ٿيندي آھي جنھن سان سچيتائي صحيح اندازو بہ شامل ھوندو آھي. سر چارلس جو اھو اوچتو حملو ڏسي سردارن جي پيرن ھيٺان ڄڻ زمين کسڪي وئي ھئي، ۽ وائڙا ٿي رھجي ويا ھئا. سندن خيال ھو تہ تروڪي ھڪ ڏکئي علاٰئقي ۾ موجود آھي. ان سان گڏيل جابلو علائقو بہ اوڙڪ اھنجو آھي، علائقو ويران ۽ خطرناڪ آھي جيڪو ڄڻ ھڪ راز آھي. دشمن ھنن کي ڳولي پريشان ٿي ويندو. ھن قلعي ڏانھن ويندڙ رستا منجھيل ۽ پيچيده ھئا جن جي آڌار تي ھو ڦرلٽ ۽ قتل جون ڪارروايون ڪري ھتي اچي لڪندا ھئا. اھڙي ريت حملو ڪندڙ فوج ۽ انھيءَ جا ساٿي بکن ۾ مري پاھھ ٿيڻ کانپوءِ ايترا ڪمزور ٿي ويندا، جو ھنن لاءِ جنگ ۾ پير پختا ڪري وڙھڻ ممڪن ڪونہ رھندو. اھڙين غلط فھمين ۾ مبتلا ٿي پاڻ کي شھباز سڏائيندا ھئا، ۽ جبلن جي چوٽين تي ويھي پنھنجي شڪار جي تاڙ ڪندا ۽ مٿن حملا ڪندا ھئا. پر کين انگريز فوج جي شھبازن پنھنجي چنبن ۾ جھلي ورتو جيڪي انھن کي شريف بڻائڻ جا جتن ڪندا ھئا.
ان کانپوءِ ھنن ڌاڙيلن جي چوڌاري ڪڙو چاڙھيو ويو ھو، جن وٽ کاڌو پيتو گھڻو ڪونہ ھو. چوپائي مال جا ڌڻ بہ کاڄي کپي وڃي ٿورا بچيا ھئا. وٽن اناج بہ ايترو گھڻو رکيل ڪونہ ھو. ڏڪار بہ ڏائڻ وانگي وڏو وات ڦاڙيون کين ڳيت ڏيڻ لاءِ اوسيئڙي ۾ ھو. انھن جا سر چارلس جي جنگي مھم خلاف اڀ ڏاريندڙ نعرا ھميشه لاءِ ختم ٿي وڃڻا ھئا. کين ملندڙ سزائون ھنن جي سوچ فڪر کان گھڻو وڌ ڪونہ ھيون. ھي فوجي پيش قدمي عام قسم جي ڪانہ ھئي. بيٽسن ۽ علي مراد ڏکين لڪن مٿان سخت پھرو بيھاري ڇڏيو ھو. پاڻ بلوچ سردارن جا رند وٺي اڳتي وڌڻ لڳا. دڳ ڏاڍو ڏکيو ھو ۽ رستي ۾ ھنڌين ماڳين وڏا ۽ نوڪدار ڀتر پيا ھئا جنھن تان لنگھڻ ئي مشڪل ھو. پر ھنن بنا ساھي پٽڻ جي لڳاتار سٺ ميل سفر ڪيو ھو ۽ کين کاڌ خوراڪ ۾ اڌ راشن ملي رھيو ھو. سڀني فوجين جا لٽا ليڙون ۽ پير اگھاڙا ھئا. گھوڙن جي نعلن جو بہ پتو ڪونہ ھو تہ الائي ڪٿي لھي ويا. جڏھن ھر نعل جي قيمت ٽيھھ شلنگ ھئي. جنرل سر چارلس نيپئر ھن کي پيش قدمي نہ پر جبلن تي چڙھڻ لکيو آھي. پر ھتان جي ھر پيش قدمي جبلن تي چڙھڻ ھو. پر بھادر فوج ٻڙڪ بہ ڪانہ ٻولي ھئي.
جڏھن بيٽسن ۽ علي مراد جي پھچڻ جون خبرون پيون تہ پيادل فوج پنھنجي منزل پٽي ڏکڻ طرف واري لنگھھ وٽ وڃي ڪئمپ ڪئي ھئي. اھڙيءَ ريت گھوڙيسوارن بہ اولھہ پاسي وڃي ڏکڻ واري لنگھھ جي ڳولا ڪئي، جنھن بابت کين اطلاع مليل ھو. جنرل سر چارلس وڏي محنت ڪري جاچ پڙتال ڪري سڀني لڪن ۽ لنگھن جو پتو لڳايو ھو، ۽ ھڪ اوچي ٽڪريءَ تان اڪري تروڪي واري قلعي جو اندروني جائزو ورتو ھو ۽ حملي ڪرڻ جو منصوبو جوڙي ورتو ھو. ھن سوچيو ھو تہ ان منصوبي تي آخر ۾ عمل ڪيو ويندو. ڇاڪاڻ تہ اھا جاءِ بھترين ھئي، نھايت شاندار ۽ اعلى. ھن جي ڊيگھھ ٻارھن ميل ۽ ويڪر پنج ميل ھئي. فطرت ھن کي ڏاڍي سھڻي طريقي سان ٺاھيو جو ھڪ پاسي ھن جو وجود ھڪ راز ھو تہ ٻئي پاسي ڏاڍو مضبوط ھو. مضبوط انھيءَ ڪري تہ اھو ھڪ جابلو پٽو ھو، جنھن جون ٽڪريون سوين فوٽ اوچيون ھيون. ڏکڻ پاسي کان نظر ايندڙ ٽڪريون اھڙيون ھيون جن تي چڙھڻ مشڪل ھو. اتر طرف کان بہ اڀڪپرو ھو. جڏھن اندر رستن پاسي کان ٽن طرفن کان اپڪپرو ھو، پر ڏکڻ پاسي کان چڙھڻ ۾ ڪجهہ سولو ھو. اھڙي ريت ھي قلعو چئن طرفن کان حملي ڪرڻ لاءِ ڏکيو ھو. وچ تي بہ گھڻيون ٽڪريون ھيون جن ۾ غار نظر اچي رھيا ھئا ۽ سڀئي اڀڪپريون ھيون.
راز انھيءَ ڪري تہ ڏکڻ پاسي ٽڪرين جي ھڪ ٻي قطار ھئي، جيڪا ھن پاسي کان ڄڻ تہ پت ڏني وئي ھئي، جيڪا ٻہ ٽي سو فوٽ مٿي ھئي ۽ تروڪي واري جابلو پٽي سان گڏ ھئي. جنھن تروڪي کي اھڙي ماٿري بڻائي ڇڏيو جنھن اندر وڃڻ مشڪل ھو. اھڙي جابلو ڀت ڪري وچ تي ھڪ گھٽيLane بڻجي وئي ھئي جنھن اندر داخل ٿيڻ لاءِ لڪ ھئا جن وٽ پھچڻ لاءِ سوڙھين کاھين جو رستو ھو. ان جابلو پٽيءَ جھڙيءَ ڀت جي پرئين پاسي ميلن ائين نوڪدار وڏن پٿرن جا وڏا ڍير ھئا جيڪي ھلندا اچي ٽڪرين جي ان ديوار سان لڳا ھئا جن مان اڪري اڳتي وڌڻ ڏاڍو ڏکيو ھو ھن لڪل مضبوط جڳھھ جا لنگھھ ڄڻ تباھہ ٿيل وڏا ۽ بيضوي شڪل جا ھئا جيڪي حقيقت ۾ ٽڪرين اندر پيل وڏا ڏار جن جو مٿيون حصو پاڻ ۾ مليل ھو ۽ ھيٺيون پاسو کليل ھو. تنھن ڪري اندر روشني گھٽ ھئي. قلعي جي اندرئين پاسي پاڻي جام ھو. ان کان سواءِ کاھين ۾ پاڻي بيٺو ھو جن وسيلي ڌاڙيل ڪنواءِ کي ڦرڻ کانپوءِ قلعي اندر داخل ٿي ويا ھئا. اندر گرم پاڻي جو ھڪ وڏو چشمون موجود ھو. جنھن جو پاڻي تہ پيئڻ جوڳو ھو. پر بندوقبازن فوج کي اھو پاڻي پيئڻ ڪونہ ڏنو جيڪي ڏنگي ڦڏي نوڪدار ٽڪريءَ تي چڙھيا بيٺا ھئا. ان قلعي جي اندرئين پاسي اسان کي نہ اناج جا ڀانڊا ڏسڻ ۾ آيا نہ چوپائي مال جا ڌڻ نظر آيا. ھنن ٽڪرين اندر ڪيترائي ڏار ھئا ۽ ڪيترائي لنگھھ ھوندا. اھو بہ امڪان ھو تہ ڪيترائي جنگجو ماڻھو ٻاھر ھوندا. تنھن ڪري انھن جي مزاحمت جو اندازو ڪرڻ مشڪل ھو. تنھن ڪري پھريائين اولھہ پاسي کان گھوڙيسوار فوج کي پکيڙي بيھاريو ويو جيڪي مناسب وٿيءَ تي بيھندا وڃي ”تومب“ تائين پھتا ھئا. جتي ”اريگيولر ھارس“ جي فوجي چوڪي موجود ھئي. جڏھن تہ اريگيولر ھارس تروڪيءَ جي اولھہ پاسي کان گشت ڪري رھي ھئي جيڪي بيٽسن ۽ علي مراد وچ ۾ رابطي جو وسيلو ھئا. پر جڏھن سڀني لنگھڻ جي معلومات ملي وئي ۽ فوجين کي بيھاري محفوظ ڪيو ويو ۽ سڀ انتظام مڪمل ٿي ويا تہ سر چارلس قلعي اندر داخل ٿي ٽڪرين جي ڏارن ۾ ويٺل ڏونگري ڏينڀن سان مقابلي ڪرڻ جو ھڪ منصوبو جوڙيو ھو جيڪي انساني شڪل ۾ انگريزن جي فوج سان جنگ ۾ ڄتل ھئا. پڪ ھئي تہ ٻنھي طريقين کان انساني رتو ڇاڻ ٿيندي ۽ قتل عام ٿيندو. ڪنھن بہ ڌر کي سرسيءَ جي ڇڪ ڪانہ آھي. ڇاڪاڻ تہ قلعي نما ھن ماڳ جو جھڙو اندريون پاسو خوفناڪ ھو تھڙو اندريون پاسو ڀوائتو ھو. اتر پاسي کان بيھي اندازو ڪيو ويو تہ ڏکڻ واري پاسي کان وڌيڪ سولو ھو تنھن ان مٿان اڪري ھڪ لڪ وسيلي اڳتي نڪتا. پر اندرئين پاسي کان ھيٺ ڏنوسون تہ اھو پاسو صفا اڀڪپرو ھو ۽ ھيٺ لھڻ ڏاڍو مشڪل ھو. اتان بيھي ڏٺو ويو تہ جابلو ماڻھو ھيڏانھن ھوڏانھن ڦري رھيا ھئا. سندن اھڙري چرپر ڏاڍي ڏکي ھئي جنھن سمجھھ ۾ اچي رھيو ھو تہ زمين جو مٿاڇرو ھيٺ مٿي ۽ ڏکيو ھو ڇاڪاڻ تہ اھي چوپائي مال ۽ اٺن کي رسن کان وٺي ھيٺ ۽ مٿي ڪاھي وڃي رھيا ھئا. ڪٿان وري اھي ڦري غارن وچان بہ گذري رھيا ھئا. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ھر سو گز تي ھڪ محفوظ ماڳ موجود ھو جيڪي سٺ ھم چورس ميلن اندر پکڙيا پيا ھئا.
سر چارلس پنھنجي حملي جي منصوبي کي عملي جامو ڪونہ پارايو ھو پر ٺاھيو ڏاڍي ڌيان ۽ گيان سان ويو ھو. ان تي عمل ڪرڻ ۾ بہ ھمت ۽ دليري جي ضرورت ھئي. تروڪي جي مقابلي کان پوءِ اھو منصوبو ڊيوڪ آف ويلنگٽن ڏانھن موڪليو ويو ھو جنھن کي ان ڏاڍو پسند ڪيو ھو. اھڙي منصوبي مطابق اختيار ڪيل جنگي حڪمت عمليءَ جو اختصار ھيٺ ڏجي ٿو.
ٽڪرين جي ڀت جھڙي ٻاھرين قطار ۽ تروڪي جي ٻاھران واري جابلو پٽي Belt جي وچ تي ھڪ گھٽي ھئي جنھن جي ويڪر ٽي سو گز ۽ ڊيگھھ چاليھھ ميل ھئي. ھن گھٽيءَLane جي ابتدا اولھہ کان تومب وٽان ٿئي ٿي جيڪا اوڀر پاسي ھلندي وڃي ديراھھ وٽ دنگ ڪري ٿي اھا گھٽي تروڪي جي لنگھھ وٽ گھڻي ويڪري آھي. ان لنگھھ جي سامھون پيادل فوج ۽ مارٽر بيھاريا ويا ھئا. پيادل کي لنگھھ مٿان پسندن فائرن ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو ھو. جڏھن مارٽر جا گولا وڏن پٿرن جي انھن اوچن ڍيرن تي وسايا ويا ھئا جتي ڌاڙيل وڏن ڏندن جي زور سان ڳورا پٿر اٿلائي ان وقت حملھ آورن مٿان ھيٺ ڪيرائي رھيا ھئا جڏھن اھي تروڪي اندر داخل ٿيڻ لاءِ کاھيءَ وچان گذري رھيا ھئا. انھن وسندڙ گولن نہ رڳو انھن ماڻھن کي ڀڄائي ڪڍيو ھو. جيڪي ڳورن پٿرن جي وڏن ڍيرن تي بيٺا ھئا پر ٻين جابلو ماڻھن کي بہ ويجھو اچڻ ڪونہ ڏنو ھو. پٿرن جي ڍيرن ۽ پاسن تي ڦاٽندڙ گولا لڪ وٽ بيٺل تروڪي جي محافظ کي بہ پنھنجن جاين تان ڀڄائي ڇڏيو ھو. مارٽرن جي کاٻي پاسي پيادل بيھاري وئي ھئي. جن جي تفنگن جي گولين جي وسڪارن انھن ماڻھن کي ٽڪرن جي چوٽين تان لاھي ڊوڙائي ڇڏيو ھو جيڪي توڙيدار بندوقن جي گولين سان حملھ آور فوجين پوئتي ھٽڻ لاءِ مجبور ڪري رھيا ھئا پر لڪ جي کاٻي پاسي ڪوبہ ماڻھو نظر ڪونہ آيو ھو.
فوجين جو ھڪ جٿو اولھہ طرف موڪليو ويو جنھن کي حملي خاطر نہ پر ڏيکاءَ خاطر روانو ڪيو ويو ھو. ھنن فوجين کي ڪمانڊر فقط ان وقت حملي ڪرڻ جو چيو ھو. جڏھن ڏسن تہ ٽڪري چڙھڻ لاءِ ڏاڍي سولي آھي ھنن فوجين کي اھڙي قسم جي مظاھري دوران فزجيرالڊ جي ڪمانڊ ھيٺ رکيو ويو ھو ۽ ڪجهہ چوند فوجي رکيا ويا ھئا. جن کي لڪ جي کاٻي پاسي موجود جابلو چوٽيون سنڀالينديون ھيون. کين انھيءَ طرف وڌڻ جو حڪم مليل ھو جنھن پاسي اڳي جاچي پرکي ڏٺو ويو ھو. ٿوري وقت کان پوءِ ڏٺو ويو تہ انھن صحيح طرف ڏانھن چرپر ڪئي ھئي. اھڙي ريت چونڊ بہ اھڙن ماڻھن جي ڪئي وئي ھئي جيڪي جنگي سرگرمين ۾ تيز بھادر ۽ ارادي جا پڪا ھئا. ھن قسم جي خطرناڪ ڪم لاءِ 2 ريجمينٽ جي جوانن پاڻ کي رضاڪارانھ پيش ڪيو ھو. جنھن مان فقط ٽي سو چونڊيا ويا ھئا. ان کان سواءِ جنرل سر چارلس 6 ريجمينٽ اھڙي بھادرانھ حملي جي آڇ ڪئي ھئي تہ جيئن ان کي پنھنجو جھنڊو واپس ملي سگھي. آزمائي ڏٺو ويو تہ اھي بہ ڏاڍا بھادر ھئا. ھنن رضاڪار فوجين کي چپ رھڻ جو تاڪيد ڪيو ويو ھو ۽ کين چيو ويو ھو تہ جيڪڏھن ھو گھائجي بہ پون تہ ڏندن ھيٺان ڪاٺي ڏئي بہ ماٺ رھن. ھن قسم جي فوج جو ڪمانڊ فزجيرالڊ کي مقرر ڪيو ويو ھو جيڪو پاڻ بہ بھادر ۽ عقلمند ھو. ھي اھڙا چونڊ فوجي ھئا جيڪي دشمن جي ھر مقابلي کي منھن ڏئي سگھڻ جھڙا ھئا. ٽڪريءَ تي چڙھڻ ۾ ٻہ ڪلاڪ لڳي ويا ھئا. اڳتي وڌڻ لاءِ بندوبست اھڙو ڪيو ويو ھو جو نہ دشمن فوج کي ڏسي سگھيو ھو نہ وري انھن پٿرن جي ڪرڻ جو آواز دشمن جي ڪنين پيو ھو جيڪي فوجين جي ھٿوراڙيون ڏئي مٿي چڙھڻ ڪري ھيٺ ڪري رھيا ھئا.
حملي جو وقت اڳئي مقرر ڪيو ويو ھو تہ سر چارلس نيپئر، جنرل سپمسن ۽ اسٽاف آھيون ڪيتريون راتيون لڳاتار مٿي چڙھي تروڪيءَ اندر موجود ٽڪرين جو معائنو ڪيو ھو. ھنن پھرئين رات ڏٺو ھو تہ ھڪ وڏو مچ ٻري رھيو ھو ۽ جابلو ماڻھو ٽولا ڪيون ان جي چوڌاري ويٺا ھئا ۽ اھو مچ ساري رات ٻرندو رھيو ھو. ٽئين رات اھو مچ رات جو ڏھين وڳي تائين ٻرندو رھيو ۽ پوءِ وسامي ويو. معلوم ٿي رھيو ھو تہ اھي جابلو ماڻھو ٽڪرين جي چوٽين تي اھڙين چوڪين کي جاري رکڻ کان تنگ ٿي پيا ھئا. ڇاڪاڻ تہ اھي گھڻيون اوچيون ھيون ۽ سيءُ بہ ڏاڍو ھو. ٿوري وقت کان پوءِ ڏٺو ويو تہ رات جو ٽڪريءَ ۾ ڪنھن بہ چوٽيءَ تي مچ ٻريل ڪونہ ڏٺو ويو. ھن صورتحال مان معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھاڻي رات جي پھري ڏانھن ڌيان گھٽ ڏنو ٿي ويو. ان کان پوءِ حملي ڪرڻ جو منصوبو بڻايو ويو جيڪا ترڪيب ھن ريت رکي وئي ھئي تہ سڀني وڏين توبن ۽ تفنگن کي ھڪ ئي وقت فائر ڪرڻ گھرجن اميد ھئي تہ ان ڪري ھن سوڙھي ماٿريءَ دونھون ڇائنجي ويندو. ٻيو تہ چوڌاري اوچيون ۽ اڀڪريون ٽڪريون ھيون جنھن ڪري توبن جي گجڪارن جا پڙاڏا ٻري اٿندا. ان ڪري ڌاڙيلن جو سارو ڌيان کاھيءَ واري لنگھھ تي ويندو. پر دونھين ڪري اھو لنگھھ ڏسي ڪونہ سگھبو ۽ فزجيرالڊ جي ماتحت فوج بہ ھنن کي نظر ڪانہ ايندي نہ وري ھنن کي انھن پٿرن جي ھيٺ ڪرڻ جي کڙڪو ٻڌڻ ۾ ايندو جيڪي فوج جي ٽڪريءَ تي مٿي چڙھڻ سرڪي اچي ھيٺ ڪرندا. اھڙيءَ ريت گولن جي گاج ڪري فزجيرالڊ حملي جي بہ کين سڌ پئجي ڪانہ سگھندي. پر جيڪڏھن ھنن کي ان فوجي چرپر جي کڙڪ پئجي بہ وئي تہ اھي ٽڪرين تي پنھنجا پير ڄمائي ۽ تيز رفتار جلھھ جي ڪوشش ڪري رھيا آھن يا جيڪڏھن کين اھو پتو پيو تہ ھو جبل جي اتاھين چوٽي تي چڙھي حملي ڪرڻ لاءِ اشاري طور باھھ ٻاري رھيا آھن تہ ھو پاڻ ئي ضرور سمجھي ويندا تہ جنگ اچي مٿان بيٺي آھي.
جيڪڏھن حالتن اجازت ڏني تہ کاھي واري لنگھھ کان قلعي اندر ڪاھي پئبو ۽ جيڪڏھن سمجھيوسون تہ ائين ڪرڻ صحيح نہ ٿيندو تہ پوءِ کاھي واري لنگھھ وٽان اندر داخل نہ ٿبو. ھيءَ ساري ڳالھہ فزجيرالڊ تي مدار رکي ٿي تہ جيڪڏھن ھو مٿي ٽڪرين تي پنھنجا پير پختا ڪري ويو تہ ساري پيادل ھن جي پٺيان صفون ٻڌي بيھي ويندي. جيڪڏھن کيس شڪست ملي تہ پوءِ اھڙي شڪست کي لڪائڻ لاءِ کاھيءَ واري لنگھھ وٽان جلھھ ڪرڻي پوندي پر کاھي واري لنگھھ وسيلي حملو ڏاڍو خطرناڪ ھوندو تنھن ڪري ان کان ھٿ ڪڍي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. پر فوج پراعتماد ھئي ۽ جنگ ڪرڻ لاءِ ڳت ڏئي بيھي رھي ھئي. جنرل چارلس انھن جي ھمت ۽ بھادريءَ کان چڱيءَ ريت واقف ھو. تنھن ڪري ھن کاھي واري لنگھھ وسيلي طوفاني حملي بابت حڪم ڏيڻ کان لھرائي رھيو ھو. ھن جي مرضي ھئي رزرو فوج سندس ھٿ ھيٺ رھڻ گھرجي جنھن کي ضرورت وقت مرحليوار لنگھھ ڏي موڪليندو رھجي ڇاڪاڻ تہ ھن کي فوج جي بھادري ۽ ھمت تي تمام گھڻو اعتماد ھو جيڪي توبن جي گولن جي گجڪارن ۽ دونھين ڪري وڌيڪ مشتمل ٿي ويا ھئا ۽ لڪ ڏانھن وڃڻ لاءِ ڏاڍو بيتاب ھئا. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ڪابھ قوت سندن بھادري اڳيان بيھي ڪانہ سگھندي. سندس فوج ڪيتري پاڻيءَ ۾ ھئي جيڪا اتر واري لنگھھ وٽ بيٺي ھئي ۽ پنھنجي اھڙي بھادري جو مظاھرو ڪري چڪي ھئي. ھن فوج جي پاسن کان پٺيان بيٽس ۽ علي مراد جون فوجون بيٺل ھيون جن ان کي لنگھھ وٽان ھڪ ئي وقت طوفاني حملي ڪرڻ جو حڪم مليل ھو.
ھي ڪمانڊر ھن کان اڳ ھڪ حملي ڪرڻ جي مقصد سان گڏ ٿيا ھئا ۽ ھڪ ننڍي رستي وسيلي لڪ ۾ داخل ٿيا ھئا. پر ھڪ فوجي سرجنٽ ۽ سورھن رضاڪار غلطيءَ وچان ھڪ ننڍي غار کان داخل ٿيا جن جو تعلق 13 ريجمنٽ سان ھو ھن غار جي ٻئي پاسي دشمن ميڙاڪو ڪيون بيٺو ھو. پر اڳي ھلي اھو غار نما لنگھھ ھيٺ اونھون ٿي ويو جنھن مان گذرڻ ئي ناممڪن ھو. ان فوج جي ڪمپني ھن غار جي ٻئي پاسي ھئي جنھن سان مذڪوره سرجنٽ جو واسطو ھن ڪمپني جي عملدار جڏھن ڏٺو تہ ٽڪريءَ تي بيٺل دشمن ڏاڍو سگھارو آھي تہ ھن موٽڻ جو اشارو ڪيو. پر ان کي سرجنٽ غلط سمجھيو تہ اھو اشارو حملي ڪرڻ لاءِ آھي. تنھن ڪري ھن اڀڪپري ٽڪري تي مٿي چڙھڻ جي ڪوشش ڪئي ڌاڙيل ان ٽڪريءَ جي اوٽ ڏيون سيني جيتري اوچي ڀت پٺيان لڪا ويٺا ھئا جيڪا ٽڪريءَ تان لھڻ واري جڳھھ جي ڀرسان ھئي. پھريائين تہ اتي يارھن ڄڻا فوجي موجود ھئا. ان کان پوءِ ھن جو نحوا وڌي ستر ٿي ويو ھو جيڪي اڳتي سرڪي اچي ڀرسان بيٺا. مٿي بيان ڪيل يارھن فوجين جي سينن تي ميڊل چمڪي رھيا ھئا. ڪن کي ٽي ميڊل بہ مليل ھئا. جيڪي بي مثال بھادري جو مظاھرو ڪري رھيا ھئا. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ جنھن دليريءَ جو ھنن جلال آباد ۾ مظاھرو ڪيو ھو سو ڪو وڌاءُ ڪونہ ھو. ھنن مان ڇھھ ڄڻا تہ مري ويا باقي ٻيا سخت گھائجي پيا ھئا. جن کي ٽڪريءَ تان کسڪائي ھيٺ موڪليو ويو ھو. ھنن فوجين سترھن ڌاڙيلن ۽ سندن ڪمانڊر کي ماري پوءِ اھڙي قرباني ڏني ھئي.
ھنن جابلو ماڻھن ۾ ھي رسم ھوندي آھي تہ جڏھن ڪا معزز ۽ محترم شخصيت جنگ ۾ وفات ڪري ويندي آھي تہ غسل ڏيڻ کان پوءِ ان جي ھڪ ھٿ جي ڪارائيءَ ۾ سائو يا ڳاڙھو سڳو ٻڌندا آھن. پر اھو ضرور ڏٺو ويندو آھي تہ ان بھادر انسان جنگ ۾ وڙھندي ڪھڙي دليريءَ سان موت جي آجيان ڪئي آھي. جڏھن ڪارائيءَ ۾ ڳاڙھو سڳو ٻڌڻ وڏي اعزاز جي علامت تصور ڪيو ويندو آھي. انھيءَ رسم مطابق ھنن جنگجو ماڻھن کي وھنجاري ڪفن ڍڪايو ۽ ھر ھڪ لاش جي ٻنھي ٻانھن ۾ ڳاڙھا ڌاڳا ٻڌا ھئا. ھن کان اڳ ڪلارڪ جي ھٿن جي ڪاراين ۾ ٻہ ڳاڙھا سڳا ٻڌا ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ ھو بھادر ھو ۽ ڏاڍي دليريءَ سان دشمن جو مقابلو ڪيو ھو. ھنن جي موت ڪري سيلSale شرم محسوس ڪري رھيو ھو ڇاڪاڻ تہ اھي بھادر پنھنجي دليريءَ ڌاڪ ٻرائي چڪا ھئا پر ھن جلد ئي اھڙو مٿاھون ماڳ حاصل ڪري ورتو ھو. شال ھنن جا نالا عزت ۽ احترام سان ورتا وڃن.
سر چارلس نيپئر تروڪي تي طوفاني حملي جو پڪو پھھ ڪري چڪو ھو. اھڙي حملي جو ذڪر مٿي اچي چڪو آھي. پر اھو تڏھن جڏھن ٻيا طريقا ناڪام ٿي ويندا ۽ ائين ڪرڻ کان سواءِ ڪو ٻيو گس ڪونہ ھوندو. سر چارلس پنھنجي فوجي سپاھين سان گھڻو پيار ڪندو ھو جيڪو ڪونہ چاھيندو ھو تہ اھي اھڙي قھري ڪوس جو شڪار بڻجن. ھن جي سوچ ھئي تہ ھنن جي بھادري کي آزمائي ڏسڻ جا ٻيا طريقا ختم ٿي ويندا تہ اھو آخري طريقي طور ڪتب آندو ويندو. پر آڏو دشمن بہ بھادر تہ ھو پر کين کاڌو پيتو بہ گھٽ ملي رھيو ھو. تنھن ڪري ڏاڍا ڪمزور ٿي ويا ھئا. اھو ئي ڪارڻ آھي جو بيجار جا بڻائيل بھترين جنگي منصوبا ناڪام ٿي رھيا ھئا. ان ڪري ڳالھہ ٻولھھ کان سواءِ ھنن لاءِ ڪو ٻيو رستو ڪونہ رھيو ھو. پر ھن جي چوڌاري سخت ڪڙو چاڙھيو ويو. تنھن ڪري ڪابھ کاڌي پيتي جي شيءِ اندر وڃي ڪانہ ٿي سگھي ۽ سوچيو پئي ويو تہ ٺاھھ جي ڳالھہ ٻولھھ ۾ دير ڪانہ ٿيندي. جنگ جي جاري رکڻ لاءِ سر چارلس کي ان ۽ پاڻي گھڻو پري کان آڻڻو پوندو ھو. سندس ويڙھاڪن جي حالت اھا ھئي جو اڃيا ۽ بکيا ھئا سندن لڱن تي ساڄي ليٿ بہ ڪانہ ھئي ۽ پير بہ اگھاڙا ھئا. ھنن سارو پنڌ جھنبارين پھڻن تان ۽ ننڍي جھنگ وچان ڪيو ھو. تنھن ڪري سندن پيرن جون لھيون لھي ويون ۽ ڪپڙا بہ ڦاٽي چيڙھون ٿي ويا ھئا. بک ۾ ھر سٺي ۽ گندي شيءِ کائڻ ڪري منجھن بيماري بہ ڪاھي بيھي پئي. جنھن ڪري اھو اھڙي ڪھٽي بيماري ۾ ڦاسي ويا جو گھڻا وير ۽ ويڙھاڪ مري کپي وڃي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا بچيا آھن. اھڙي ڪاري واريءَ بہ ھنن ٻڙڪ ڪانہ ٻولي. سندس ماڻھو بہ راضي ھئا. ھو پنڌ ڪري مرن يا سندن ڪنڌ ڪرن، بک صرف باتلوار سان وڍجن پر ھو پنھنجي ڪمانڊر جو ھر چيو اکين تي رکندا ھئا. ھڪ فوجي پنھنجي خيال جو اظھار ھن ريت ڪيو ھو تہ ”جڏھن مان ھن جھونڙي جنرل کي لڳاتار گھوڙي تي سفر ڪندو ڏسان تہ پوءِ مون جھڙي جوان کي پير پساري ڇو وھڻ گھرجي. خدا جو قسم جيڪڏھن ھو مونکي حڪم ڪندو تہ مان پاڻ توب جي منھن ۾ ڏئي سگھان ٿو.“ ھي فوجي عملدار جنگي مھم ۾ ھن سان گڏ ھو جنھن پنھنجي خيال جو ھن ريت اظھار ڪيو ھو.
اھي بھادر عملدار ۽ وسيع دل وارا فوجي سپاھي ھئا. ھاڻي ھنن جي طاقت جا ڏينھن اچڻ وارا آھن. ماضيءَ جا اڻ وڻندڙ واقعا ڄڻ سندن قوم جي ڪم نصيبي ھئي. اھي پنھنجي تنبن جي دروازن مان ڏسي رھيا آھن تہ ڪھڙييون جڳھيون آھن جتي سندن جنگي مھمون ناڪام ٿيون ھيون. نوڪدار ٽڪرين تي اھڙا نشان موجود آھن جتي ڪلارڪ ۽ دوستن جا لاش انتقام وٺڻ لاءِ واجھائي رھيا آھن. جيڪڏھن جابلو ماڻھو ٿورو وقت ترسن ھا تہ کانئن ھر وقت انتقام ورتو وڃي ھا. ھن کان اڳين مھمن دوران ويچارن رسد گاھ وارن جو قتل عام ٿيو ھو جيڪي ويچارا پنھنجي سامان جي کپائڻ لاءِ فوجي پيش قدميءَ سان گڏ سفر ڪندا آھن. تنھن ڪري فوجين جون دليون ڪوسيون ھيون تہ اھڙن ماڻھن سان ٺاھھ جون ڳالھيون نہ ڪيون وڃن ۽ فيصلو تلوار ڪندي. ھن انگريز جنرل جي شخصيت ۾ ايڏو اثر ھو جو اڳي جيڪي انتقام وٺڻ لاءِ قسم کڻي چڪا ھئا سي بہ پنھنجي ضد تان لھي ويا. اھي ڌاڙيل رڳو انگريز فوجين لاءِ بي رحم ڪونہ ھئا. پر پنھنجي زالن ۽ ٻارن ٻچن لاءِ بہ ظالم ھئا. ان کان پوءِ ھنن پڪو پھھ ڪيو تہ انھن جي بي گناھھ زالن ۽ ٻارن ٻچن کي بچائڻ لاءِ ساڻن ٺاھھ جي ڳالھہ ٻولھھ ضرور ڪئي ويندي.
خوشقسمتي جي ڳالھہ اھا ھئي جو بي گناھھ عورتن ۽ ٻارن ٻچن جي قتل عام کان پاسو ڪيو ويو. 28 فيبروري تي تروڪي دريافت ٿي ھئي. 4 تاريخ مارچ تي بيجار خان، ڊومڪي، اسلام خان بگٽي، دريا خان جکراڻي ۽ ٻہ ٻيا ننڍا سردار ان وقت سر چارلس نيپئر جي تنبوءَ ۾ داخل ٿيا جڏھن ھو تروڪي تي طوفاني حملي جا حڪم جاري ڪري رھيو ھو. ھنن سردارن سان مندو Mandoo خان بہ گڏ ھو جيڪو بيجار خان جو ننڍو ڀاءُ ھو. جنھن جي نالي کان انگريز ڪمانڊر اڃا تائين واقف ڪونہ ھئا. پر مڙس مڻيادار ھو. ھنن سردارن سان کورام (گھرام؟) بہ گڏ ھو.سڀئي سردار قداور ۽ سگھارا ھئا ۽ خوفناڪ جنگجو ڏسجي رھيا ھئا. پر دريا خان جکراڻي قد جو وچٿرو ھو جيڪو مزاج ۾ ڏاڍو شريف پئي لڳو. سندس قبيلو ھن جي شرافت ڪري سندس تمام گھڻي عزت ڪندو ھو، ھي سردار اھڙي عزت لائق بہ ھو. ٻين سردارن جي خيال موجب ھي سردار قتل ڪرڻ ۽ لٽڻ ڦرڻ لائق ھو. بيجار خان وڏي عمر جو سردار ھو. پر قد ڪاٺ ۾ پانڃرو ۽ پھلوان ھو. سندس شخصيت ۾ مقناطيسي اثر ھو. طاقتور ھجڻ ڪري وڏي عزت جو مالڪ ۽ جابلو علائقن جو دلير ڌاڙيل ھو. سندس جوش ۽جذبو خطرناڪ ھو. جيڪو سندس عزت ۽ شخصيت سان بي جوڙ لڳي رھيو ھو.
ھنن اچڻ سان ٺاھھ جي شرطن ٻڌائڻ جو مطالبو ڪيو. جنھن تي سر چارلس کين چيو تہ پھريون شرط پيش پوڻ آھي. ٻيو تہ جنھن جوءِ آھيو اتان لڏي ويندا، ميداني علائقا ڇڏڻا پوندا، خطرناڪ جابلو علائقن کي ڇڏڻو پوندو. تنھن تي سردارن چيو تہ اسان کي پنھنجي ماڻھن سان صلاح ڪرڻ جي مھلت ڏيو.
ٻئي ڏينھن مندو خان آيو ۽ سر چارلس کي چيائين تہ شرطن ۾ ڪجهہ ترميم ڪئي وڃي، جنھن تي جنرل وراڻيو تہ شرطن ۾ ڪنھن بہ قسم جي ترميم ڪانہ ٿيندي. ان کان پوءِ دريا خان جکراڻي، ترڪ علي، دينڻ، مندوئي، سليمان رنداڻي، بيجار خان جو ڀاءُ، جمال خان ڊومڪي آيا جن سان گڏ سندن قبيلن جا ماڻھو ھئا جيڪي سر چارلس جي پيرن ۾ تلوارون رکي پيش پيا. ھنن سردارن سر چارلس جو احسان مڃيندي چيو ھو تہ اسان تنھنجا ٿورائتا آھيون جو تو اوچ ۾ اسان جي عورتن ۽ ٻارن ٻچن جي عزت رکي. مردن کي لٽيو ڦريو ڪونہ ويو ھو. ھو فوج سان گڏ ائين ھلي رھيا ھئا جيئن ڪو ماڻھو قافلي سان گڏ عزت آبرو سان سفر ڪندو ھجي. ھنن سان گڏ جيڪا مال ملڪيت ھئي تنھن کي بہ ھٿ ڪونہ لاتو ويو. ھنن ٻڌايو تہ ڪئپٽن پوسٽنس بيجار خان سان توھين آميز سلوڪ ڪيو ھو. تنھن ڪري ھو ڪنھن بہ واعدي تي ويساھھ ڪونہ ٿو ڪري. ان کان پوءِ جنرل سمپسن ڳالھايو جنھن کي تروڪي ۾ ڪڍي موڪليو ويو ھو. سر چارلس پنھنجي خيالن ۾ بلڪل صحيح ھو. بعد ۾ اتي ويٺل سردارن پنھنجي ڪاراين ۽ مرن ڏانھن اشارو ڪري ڪئپٽن پوسٽنس جي نالي کي دھرايو، جنھن جو مطلب ھو تہ ان ڪئپٽن کي گرفتار ڪيو وڃي. اھو ڏسي انگريز جنرل ناراض ٿي ويو ۽ نئين سر جنگي سرگرمين جاري ڪرڻ جو حڪم ڪيو ۽ ٽن سون تي مشتمل فوجي ڪالم کي حڪم ڪيائين تہ ھو وڃي علي مراد ۽ بيٽسن سان رابطو ڪن جيڪي تروڪي جي اولھہ پاسي موجود آھن. بلوچ سردارن پيش پوڻ وقت تروڪي جي ڏکڻ پاسي وارن لنگھن کي سر چارلس جي حوالي ڪري ڇڏيو ھو. تنھن ڪري فوج ننڍن ڪالمن ۾ ورھائي تروڪي اندر موڪليو تہ جيئن ان جڳھن جي اندروني حصن تي قبضو ڪري وٺن. کين اھو بہ حڪم ڪيو ويو ھو تہ جنھن کي بہ ڏسن تہ ان خلاف بندوق ۽ تلوار کي استعمال ڪن. پر کين تاڪيد ڪيو ويو ھو تہ عورتن ۽ ٻارڙن جي عزت رکي وڃي. اھڙا حڪم 7 تاريخ تي جاري ڪيا ويا ھئا. ٿوري وقت کان پوءِ بيجار جا ٻہ ڀائر ۽ سندن ڪيپٽن کي گرفتار ڪيو ويو جن ڪنھن بہ قسم جي مخالفت ڪانہ ڪئي ھئي نہ وري ڪا رتوڇاڻ ئي ٿي ھئي بيجار بہ الائي ڪاٿي وڃي لڪو ھو. اھڙي ريت مدد ڪرڻ وارا فوجي عالم، اٺ سوار فوج، گھوڙيسوار فوجي ھيڊ ڪوارٽر ۽ ان جا پھريدار فوجي دستا ٻيا جي ڪڍ نڪري پيا ھئا. انھن سڀني کي حڪم ھو تہ بيجار کي زنده يا مرده گرفتار ڪري سر چارلس نيپئر آڏو پيش ڪيو وڃي.
گھڻي ڪوشش کان ھن سردار بجار، سندس مندو، ھڪ ڀائٽي، سندس پٽ وزير خان ۽ ھڪ ننڍي بگٽي سردار کي گرفتار ڪيو ويو. ھن سان گڏ قبيلي جا اھي ماڻھو بہ ھٿيڪا ڪيا ويا جيڪي بيجار خان جا وفادار ھئا. باقي ٻيا ماڻھو پاڻمرادو اچي پيش پيا ھئا. سر چارلس عھد ڪيو ھو تہ انھن ماڻھن جي ھر شيءِ لٽن ڦرن. پر کين چيو ويو ھو تہ عورتن ۽ ٻارن جي عزت ڪئي وڃي. تنھن ڪري فوجين جتي بہ عورت ڏٺي يا جتي بہ ٻارڙن جو آواز ٻڌو اوڏانھن ڪونہ وڌيا ۽ انھن سان جيڪا بہ ملڪيت مڏي ھئي. تنھن کي بہ ھٿ ڪونہ لاتو ويو ھو. اسلام خان بہ بگٽي ساڻ ڪري الائي ڪيڏانھن ڀڄي نڪري ويو ھو. سندس سھرو ھڪ کيتران سردار ھو جنھن جو قبيلو ڌاڙيل نہ پر پوکي راھي ڪندو ھو. تنھن ڪري ھن ھن اسلام خان ماڻھن پنھنجي علائقي ۾ اچڻ ڪونہ ڏنو. ان کان پوءِ اسلام بگٽيءَ جي ماڻھن ٻيو رستو نہ ڏسي بکر کان ڇتو ٿي وڃي مزارين کي ڦريو. پر انھن پنھنجو ڦريل مال ملڪيت کانئن کسي ورتو ۽ سندن ھڪ سو ويھھ ماڻھو بہ قتل ڪري ڇڏيا ھئائون. ان کان پوءِ باقي بچيل بگٽين وڃي مرين کي لٽيو ڦريو. ڇاڪاڻ تہ کين بک صفا ڇتو ڪري وڌو ھو. موٽ ۾ مرين ھنن جا ھڪ سو ماڻھو قتل ڪري ڇڏيا. باقي رھيل بگٽي ماني گرھھ لاءِ پريشان وتندا ھئا ٽلڪندا. سندن حالت اھڙي خراب ٿي وئي جو کين واٽ الله جي ماني ڳڀو ڪونہ ڏيندو ھو. اھڙي ريت ھي جنگي مھم چوونجاھھ ڏينھن مسلسل ھلي پوري ٿي وئي.
ھن جنگي مھم بابت سر چارلس جو بيان ھن ريت آھي تہ ”مان ھن ڏکي جنگي مھم دوران ڏاڍو پريشان ھوس، مون کي اھا بہ پڪ ڪانہ ھئي تہ منھنجي ھن تعريف جوڳي ڪم کي ڪير ساراھيندو بہ الائي نھ. پر مان سمجھان ٿو تہ جو ڪجهہ ڪيو آھي بھتر ڪيو آھي ۽ اھا راند ھاڻي ختم آھي.“
سر ھينري ھارڊنج کان سواءِ ڪنھن ٻئي ھن جنرل جي تعريف ڪانہ ڪئي ھئي. ھن جو سر چارلس سان فوجي ڀاءُ ۽ عوامي انسان جھڙو رويو ھو. انگلينڊ جي اختيارين بہ سندس ھن جنگي مھم کي اھميت ڪانہ ڏني. اھڙين خبرن کي فقط ھندستان تائين محدود رکيو ويو ھو ۽ انگلينڊ جي ماڻھن کي پوري معلومات ئي ڪانہ ڏني وئي ھئي. جنرل چارلس جي فوجي ڏات، فوجي عملدارن جي بھادري، فوجي سپاھين جي دليري ۽ جن ماڻھن سرترين تي رکي جانين جو نذرانو ڏنو تن سڀني کان انگلينڊ جي ماڻھن کي بي خبر رکيو ويو ھو. جن ماڻھن بھادري جي ڳالھين کي دٻائڻ ۽ گھٽڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي تن تي فرض ھو تہ اھڙن ماڻھن کي انعام ڏين ھا ۽ بھادري جا ميڊل ڏين ھا. پر تاريخ جي وات کي بند ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. اھڙيون ڳالھيون فقط اھي ماڻھو ڪندا آھن جيڪي فطري طور گنديءَ ذھنيت جا ھوندا آھن. سندس وفات کان پوءِ ھنن ڳالھين کي اھميت نہ ملڻ گھرجي. ان کانسواءِ ھن جي اسٽاف مان ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي عھدي ۾ ترقي ڪانہ ملي. لارڊ رپن بہ گھڻي وقت تائين ڏانھنس لکيل خطن کي عام ماڻھوءَ کان لڪائيندو رھيو ھو. جڏھن کانئس پڇيو ويو تہ ھن ائين ڇو ڪيو؟ تہ ھن جواب ۾ چيو تہ کانئس وسري ويو ھو. ان جنگي مھم ڏونگرن جي ڏچن ھڪ ڏينھن ڇا ھڪ ڪلاڪ بہ گھوريو. پر لارڊ رپن ان کي ڪجهہ بہ ڪونہ سمجھيو. پر پنھنجي عيش عشرت واري زندگي کي گھڻو قيمتي تصور ڪيو ھو. ھن گورنر جنرل ھجڻ واري عرصي ۾ مختصر لفظن ۾ اھڙو ذڪر ڪونہ ڪيو. ائين ڪرڻ شايد عوام جي توھين ھئي!
بيجار کي گرفتار ڪرڻ واريءَ ھن ڏکي مھم دوران مرين ڊڄي پنھنجا وڪيل موڪليا ھئا. انھيءَ زماني ۾ مري قبيلي جي ھلت چلت ڪجهہ مشڪوڪ ٿي وئي ھئي. تنھن ڪري سر چارلس جو سندن اھڙين ڳالھين ڏانھن ڌيان ڇڪجي ويو ھو ۽ مري سندس رويي کان ڊڄي ويا ھئا. بيجار جي پيش پون کان پوءِ ھي انگريز جنرل ھر سرگرميءَ کان آجو ٿي چڪو ھو. ان کان سواءِ مرين جي شھر ڪاھون ڏانھن اھڙو دستو وڃي رھيو ھو جنھن سان آساني توبون وڃي سگھيون ٿي ۽ جنھن ڏانھن وڃڻ لاءِ سرتوف ۽ تصوسڪ جالڪ بہ کليل ھئا. اھڙي حملي جي خوف سبب مرين جا وڪيل سر چارلس سان ملڻ لاءِ سندس فوجي ڪئمپ ۾ آيا ھئا. مرين ڊڄ کان پنھنجا ڪٽنب ۽ ڌڻ چاليھھ ميل پري اتر موڪلي ڇڏيا ھئا. اھي وڪيل جنرل چارلس کي ڏاڍا وفادار ۽ تابعدار نظر آيا. تنھن ڪري ھنن مان اتحاد جو نئون ٺاھھ ڪيو ويو ھو ۽ کين بگٽين وارو ديراھھ ۽ ان جي چوڌارري آباد علائقو انھن کي ڏيڻ جي آڇ ڪئي. پر مرين جي وڪيلن سر چارلس جي اھا آڇ انھي ڪري قبول ڪانہ ڪئي تہ کين بگٽين مان ڊڄ ھو ۽ سمجھي رھيا ھئا تہ جيڪڏھن انگريز سنڌ ڇڏي ھليا ويا تہ بگٽين سان دشمني ڪري قبائلي جھيڙو شروع ٿي ويندو. ممبئي واري ڌر بہ سدائين ائين چوندي ھئي تہ مرين ۽ بگٽين ۾ جھيڙو ناگزير آھي.
ھيءَ فوجي مھم تہ ٿوري ھئي جوکو وڏو ھو. ھي مھم ختم تہ گھڻو وقت اڳي ٿي وڃي ھا پر ڀئھ ھو تہ متان ھنن بلوچ سردارن جو سکن سان اتحاد ٿي وڃي. پر جيڪڏھن اھو خوف نہ ھجي ھا تہ روجھاڻ فراري واري علائقي مان گذري ان جابلو علائقي کي اولھہ ۽ اوڀر ڪڙو چاڙھجي ھا تہ بلوچ سردارن کي گجرو جي لڪن ڏانھن وڌڻ جو ڪو موقعو ئي ڪونہ ملي ھا ۽ بنا ڪنھن دير جي کين ڊوڙائي اچي تروڪيءَ ۾ سوڙھو ڪجي ھا. جڏھن بيجار لولي ۽ جمڪ لڪن کي ڇڏي گندوئي ھليو ويو تڏھن علي مراد ھڪدم وڃي مٿن قبضو ڪري ھا تہ وڌيڪ ڏچو پيدا ڪونہ ٿئي ھا. پر ھو سچو ڪونہ ھو. جھڙيءَ ريت جابلو ماڻھو ٺڳ ۽ ھوشيار آھن. تھڙو سندن وڙھڻ جو طريقو آھي. پر انگريز جنرل جي فوجي ڏاھپ ھنن جھنگلي ماڻھن جي ويڙھھ جي فن مٿان غالب پئجي وئي ھئي. ھتي پلوٽارچ Plutarch جو فلپمين Philpopoemenلاءِ چيل ھڪ اقتباس پيش ڪجي ٿو، ”ھن عظيم انسان ڪريٽCrete جي روايتن کي ڪتب آندو ھو. انھن جي فن ۽ فڪر کي استعمال ڪيو ھو. ھڪ ٻئي لڪي حملا ڪرڻ بہ انھن وٽان سکيو ھو. پر پوءِ کيس معلوم ٿي ويو تہ انھن جون سڀ حڪمت عمليون وسيع نظر جنرل جي ڀيٽ ۾ ٻاراڻيون ۽ تنگ نظريءَ جي بنياد تي بيٺل ھيون.“
سر چارلس نيپئر پنھنجي مختصر فوج سان اسي ميل جو رڻ جھاڳي وڃي پار پيو ھو جنھن جو تعداد پنج ھزار ھو. ھن اڳتي وڌي دشمن جي لڪن ۽ پاڻي وارين جڳھن تي وڃي قبضو ڪيو ھو. جيڪي مھم جي منھن ۾ ھئا. ان کان سواءِ بنا ڪنھن رتو ڇاڻ جي مضبوط لڪن تي قبضو ڪري ورتو ھئائين ۽ سندن منصوبن کي مٽي ۾ ملائي ڇڏيو فقط چوونجاھھ ڏينھن ۾ انھن سردارن کي پيش پوڻ لاءِ مجبور ڪيو ھئائين جن وٽ سندس فوج کان چوڻا ماڻھو وڌيڪ ھئا. اھا سندس فوجي حڪمت عملي ھئي جو ھو سندن پسند جي جنگي ميدان تي ڪونہ وڙھيو ھو. ھن ڪمانڊر کين انھن جڳھن تي بک ماري پاھھ ڪيو جن تي ھو کيس بکئي مارڻ لاءِ منصوبا تيار ڪري چڪا ھئا. ھن بي مثال فوجي جوڙجڪ ڪري تيز رفتاري سان پھچي ھنن سان اھڙو جھيڙو ڳنڍيو ھو جيڪو ھنن جي ويڙھھ جو من پسند طريقو ھوندو آھي ۽ ان علائقي ۾ جيڪو ھڪ سو چاليھھ ميل ڊگھو، اسي کان ھڪ سو ويھھ ميل ويڪرو ھو. ان کانسواءِ اھڙو خشڪ ويران ۽ سفر ڪرڻ ۾ ڏکيو جو ان جو مثال ساري دنيا ۾ ملڻ مشڪل آھي. ھن بي ڊپي ڪمانڊر بلوچ سردارن ۽ انھن جي ھزارن ماڻھن کي رڻپٽن، ڏکن جابلو علائقن پيچيده لڪن ۽ لنگھن مان ڊڪائي ڊوڙائي پيٽ ۾ سور وجھي ڇڏيو ۽ کين ساھھ پٽڻ جيتري وٿي بہ ڪانہ ڏني ھئائين. ھي اھڙو ڏکيو علائقو ھو جو ٿوري غلطي ڪري سندس ساري فوج تباھہ ٿي وڃي ھا. دشمن ٻيو ڪجهہ نہ بہ ڪري ھا پر رڳو مٿان پٿر اڇلي ھا تہ ھاڃا ڪري ڇڏي ھا. ھن کان سواءِ ڪو ٻيو حملھ آور ھن خشڪ ۽ خطرناڪ علائقي ۾ تہ داخل ئي ڪونہ ٿيو آھي تہ انھن خوفناڪ لڪن وچان گذريو آھي. اھڙا ڏکيا لڪ ساري وچ ايشيا ۾ نظر ڪونہ ايندا. سر چارلس اھڙن جنگجو ماڻھن کي شڪست ڏني آھي جن کي شڪست ڏيڻ ناممڪن ھو تنھن ڪري اوڙي پاڙي جي قومن کي سندس ڌاڪ ۽ دھشت ويھي وئي آھي. سر چارلس کي بنگال جو ھڪ جاسوس ديوتا ڪري سڏيندو ھو. ساڳيءَ ريت ڪڇي واري جابلو علائقي جا ماڻھو ھن کي شيطان ڪوٺيندا ھئا. پر ھاڻي اھي سنڌ جي رعيتي بڻجڻ لاءِ خواھشمند آھن. ان کان سواءِ سنڌ جا بلوچ قبيلا بہ ھن سان وفادار آھن. ڇاڪاڻ تہ کيس طاقتور محافظ سمجھن ٿا.
اھڙا سٺا نتيجا جلديءَ ۾ ڪونہ مليا ھوندا. ھن فاتح ڪمانڊر جو چوڻ آھي تہ ”انھن ويران علائقن ۾ جنگ ڪرڻ ڏاڍي ڏکي آھي.“ فوج لاءِ داڻو پاڻي ملڻ مشڪل، چرپر ڏکي، رستو ڳولي لھڻ ڏچو، اھڙيون ڏکيائون ۽ ڏچا ڪنھن بہ ملڪ ۾ ڪونہ آھن. ٽڪريون جبل ۾ رڻ پٽ جيڪي خطرناڪ لڪن ۽ لنگھن سان ڀريا پيا آھن. انھن سان سفر ڪرڻ تي ائين محسوس ٿيندو آھي. ڄڻ اگھاڙا پير ڪنھن نوڪدار پٿر تي کپي رھيا آھن. تنھن اٺ، گھوڙا، گڏھھ ۽ ڏاند سڀ منڊا. انھن نوڪدار پٿرن فوجي بوٽن کي کنا کيڙا ڪري ڇڏيو ھو. اھو ڪم ماڻھن ۽ جانورن لاءِ ڏاڍو ڏکيو ھو. نئپولين جو چوڻ آھي تہ ”سڀني کان ڏکي جنگ رڻ پٽ جي آھي. مان بہ ان ئي نتيجي تي پھتو آھيان.“
جابلو ماڻھو بہ دلير آھن جو ھنن ڏکين ڏونگرن ۾ رھندا آھن. اھا دست بدست جنگ ھئي جنھن ۾ 13 ريجمينٽ جي رضاڪارن، سرترين تي رکي جان جا نذرانا پيش ڪيا ھئا. ھڪ ڌاڙيل کي بئنٽ جي چوڪ سان قتل ڪيو ويو ھو. جنھن ان فوجيءَ جي ھٿ مان بندوق کسي بئنٽ کي پنھنجي سيني مان ڪڍي ھئي. ان کان پوءِ ساڳيءَ بندوق واري بئنٽ فوجي کي ھئي ۽ پوءِ مري ويو ھو. ھڪ ٻيو بہ واقعو آھي تہ جھونجھڙي ويل جو پنجويھن ڌاڙيلن سان مقابلو ٿي ويو ھو. جڏھن تہ مغل سوارن جو تعداد ويھھ ھو. صورتحال اھڙو ٿي ويو جو مخل سوارن کين پيش پوڻجو چيو. پر جابلو ماڻھن اھا ڳالھہ قبول ڪانہ ڪئي ۽ ھڪ ھڪ ٿيندا سڀئي مري ويا.
سر چارلس ھنن جابلو ماڻھن جي ويران علائقن ۾ اندر وڃي انھن سان جھيڙو ڳنڍيو ھو. ھن پنھنجي بھادريءَ عقل ڪري ھڪ انچ بہ پوئتي ڪونہ ھٽيو ھو. اھو سندس شاندار جنگي عمل ھو. پر ڌڙابندي ڪري سندس بھادريءَ ھڪ بہ ڪم عوام جي آڏو ڪونہ اچي سگھيو ھو تہ جيئن جنرل جي ھمت افزائي ٿي سگھي. اھا ھڪ گندي ذھنيت ھئي جيڪا ڪنھن انگريز کي ڪانہ ٿي سونھين. جيڪڏھن مشڪلاتن مٿان غالب ٿي، مختصر فوج سان اڳتي وڌي، بھادري جي جنگي ڪمن کي جاچي پرکي ڏسبو تہ ھن انگريز جنرل ڪمال ڪري ڏيکاريو ھو ۽ اھا ئي ھڪ سچي ۽ ذھين فوجي ڪمانڊر جي نشاني ھوندي آھي. ھن ڏکي مھم کي ڪاميابي سان توڙ تي پھچائڻ ۾ سندس اٽل ارادن ڪرامت جو ڪم ڪري ڏيکاريو ھو. انھيءَ زماني ۾ ممبئي واري ڌر ھن خلاف اجائي واويلا مچائي ڇڏي ھئي. پر ھن جو عزم اڏول رھيو. ھنن ماڻھن جو مقصد ھو تہ ھن جنرل گڏ وڙھندڙ فوج حوصلا ھاري ويھي ۽ سوڀ کان مايوس ٿي وڃي. لارڊ جي اجائي ھٺ ۽ غرور ڪري 78 ريجمينٽ تباھہ ٿي چڪي ھئي. جيڪڏھن سوڀ حاصل نہ ٿئي ھا تہ جنرل چارلس بہ زنده رھي ڪونہ سگھي ھا. بلوچ سردارن کي ڪھڙيون سزائون مليون ان لاءِ تہ ڪجهہ بہ چئي ڪونہ ٿو سگھجي. پر ھن جنگي مھم جي ابتدائي دور ۾ قلات جي خان، ڌاڙيلن ۽ وفادار چانڊين بہ کي برغلائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. علي مراد سان گڏ سندس بلوچ ماڻھن بہ بدنيتي ڏيکاري ھئي. پر ھڪدم پتو پئجي ويو. تنھن ڪري کين غداري ڪرڻ جو موقعو ڪونہ ڏنو ويو جيڪي پنھنجي بلوچ ڀائرن سان ٻٽ ھئا. اھڙين ڏکينس وايو منڊل ھوندي بہ جنرل حملي دشمن مٿان وڃي اوچتو ڪڙڪندو ھو. اھڙن معاملن ۾ جسماني سرگرمي، تيز رفتاري ۽ فوجي ترتيب ۽ ترڪيب جي ضرورت ھوندي ھئي. اوچ، ڦلجي ۽ شاھپور بہ اوچتي حملي ۾ فتح ڪيون ويون ھيون. ڌاڙيلن کي پتي پوڻ کان اڳ سندن رابطا اولاھن جابلو علائقون کان ڪٽجي ويندو ھو. کين اھا سڻس پئجي ڪانہ سگھندي ھئي تہ ڪو حملو شروع ٿي چڪو آھي. ھي اھڙيون ڳالھيون جن ڪري سندس ذھانت کان انڪار ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ھن لولي، جمڪ جا لڪ ۾ پنھنجي ڏاھپ وسيلي قبضي ھيٺ آندا ھئا. ان کان سواءِ ھن سمپسن کي فوجي ڪالم ڏئي مٿن ھلان ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو ھو. جنھن مان ھيڊ ڪوارٽر جي فوج بہ گڏ ھئي. سندس اٽل ارادن جو پتو ھن مان بہ پئجي سگھي ٿو تہ خطرناڪ حالتن دوران بہ ھن پنھنجي ڪئمپ لڪن جي وچ تي رکي ھئي. اھو مشڪل صورتحال انوقت تائين ھليو جو اٺ سوار فوج کاڌي پيتي جي شين کڻي اچڻ لاءِ لڪ ڇپ ۾ آمد دقت شروع ڪري ڏني ھئي. جنھن ڪري ٽين وڏي فوجي پيش قدمي ممڪن ٿي سگھي جنھن وسيلي سيبري ۽ روز ڪشتا تي قبضو ڪيو ويو ھو. ان کان پوءِ اوچتو حملو ڪري ثور جي ولار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. پر ڪاميابي حاصل ٿي ڪانہ سگھي ھئي. پر اھا انساني وس کان ٻاھر ھئي جيڪو ھڪ فطري اتفاق ھو جنھن انساني تدبر ۽ پيش بيني روڪي ڪانہ سگھي ھا. ھي ھڪ عام جنرل ڪونہ ھو جنھن وايو منڊل کي ڏسي تيار ٿيل منصوبي ھڪدم ڇڏي ٻي ترڪيب ۽ طريقي کي ڪم آڻي ورتو ھو ۽ فوج کي ناڪامي جي مايوس مان ڪڍي ورتو ھو. ان منصوبي جي ھڪدم تبديلي ڪري دشمن کي اھڙين مشڪلاتن ۾ ڦاسائي ورتو جو ھو ڪيڏانھن ڀڄي ڪونہ سگھيو ھو.
ھتي ھاڻي اھو بہ ڏسڻو آھي تہ ھن فوجي جوڙجڪ ۾ صحت ۽ اندروني بھتري ڪھڙي ھئي ھنن جي اڳين فوجي سرگرمين دوران بلوچ سردار ڀڄي جابلو علائقي جي ھڪ ڪنڊ ۾ وڃي گڏ ٿيا ھئا. پر اوچتي حملي جي ڪوڙڪيءَ کان وارجي وئي تان بچي ويا ھئا ۽ لڪ جي پٺيان اھڙيءَ جاءِ تي وڃي لڪا ھئا جتي پھچڻ مشڪل ھو. مٿن نظر رکڻ تہ مشڪل ٿي پيو ھو. ان جو ڪارڻ اھو ھو تہ کاڌي پيتي جون شيون ختم ٿي ويون ھيون ۽ فوجي سامان ۽ کاڌ خوراڪ جون شيون پري ھيون. بلوچ سردارن کي ڀڄي نڪرڻ جو سونھري وجهہ ھو. ڇاڪاڻ تہ سندن ويڙھاڪن جي دمبالي Rear ۾ ھڪ لڪ موجود ھو. ائين ڪري ھو اھو ساڳيو علائقو فتح ڪري پئي سگھيا جيڪو ھنن کان انگريزي فوج فتح ڪري ورتو ھو. ان کان سواءِ ھو نئين جنگ جي ابتدا ڪري انگريزي فوج جي اڳين سوڀن مٿان پاڻي ڦيري ڇڏن ھا. ھن ڏکن سورن جا سڀ سوٺا سھي بلوچن کي ناڪام ڪري ڄڻ ڏچن جي ڏونگر کي ڏاري وڌو ھو. اھڙي مشڪلات جي ڦندي ۾ ٻروچ وڃي ٻہ ڄنگھا ڦاٿا ھئا. ھو دشمن خلاف اڳرائي ڪرڻ مان ٿوري وقت ھٿ ڪڍي ويو ھو. پر اھو پوئتي ھٽڻ ڄڻ ڪرامت ٿي ويو ھو. چوندا آھن تہ ”وڏي ڇال ھڻڻ لاءِ ٿورو پوئتي ڀرڪڻو پوندو آھي.“ اھڙي ريت بلوچ اتحاد کي مجبور ڪيو ويو ھو تہ اھڙي صورتحال ۾ جنگ ڪن جيڪو سندن نقصان ۾ ھو يا اھڙي بھت رين جڳھھ کي خالي ڪري ھليا وڃن جنھن تي انگريز فوج جو حملو ڪرڻ ممڪن ڪونہ ھو. ان کان سواءِ انگريزي فوج جي اڳرائي خونخوار سٽون اھڙيءَ جڳھھ سونھن جتي سندن مقدر ۾ تباھي کان سواءِ ٻي ڪابھ ڳالھہ لکيل ڪانہ آھي. اھڙيون ڳالھيون فقط فوجن جا عظيم جنرل ڪري سگھن ٿا.
علي مراد ۽ ڪمانڊر ان چيف ھنٽر لوٽي، جمڪ ۽ ديراھھ تي حملي ڪرڻ جي ارادي سان پوئتي ھٽيا ھئا. پر ائين ڪرڻ سان ھنن فتح ڪيل علائقن کي ھٿ مان ڪونہ ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تہ بيٽسن اڃا بہ گجرو جي ڏکڻ پاسي وارو لڪ ڪونہ ڇڏيو ھو. سندس فوج جو گذر سفر ان اناج تي ھو جيڪو ھن دشمن کان ڦريو ھو. ان فوجي حصي کان سواءِ ٻي فوج کاڌي پيتي جي ڊيپن وٽ موجود ھئي. تنھن ڪري کاڌو پيتو موجود ھو. ان دور ھيڊ ڪوارٽر جو ھنٽر واري فوج سان رابطو فقط ٻن واسطي ٽٽل ھو. ڇاڪاڻ تہ اھو تنھن وقت ان جڳھھ تي جتان رستو موڙ کائي گجرو لڪ ڏانھن لڙندو ھو ۽ ھن دشمن اتحاد تي اتر وار ڇيڙي ۾ حملو ڪيو ھو. جڏھن تہ بيٽسن ۽ علي مراد ڏکيڻون چيڙو جھليون بيٺا ھئا. جيڪڏھن بلوچ سردار ٿورو وقت اتي ترسن ھا تہ اھا جنگ فيصلھ ڪن ثابت ٿئي ھا ۽ اھو جنگي ميدان انگريزي فوج جي فائدي ۾ ھو ۽ بلوچ اتحاد لاءِ مقدر ۾ شڪست لکيل ھئي. ڇاڪاڻ تہ سندن پٺئين ۽ کاٻي پاسي سک ملڪ جون حدون ھيون ۽ سامھون انگريزن جي فوج ھئي جيڪڏھن اھي ھيٺ لھي لڪ ڏانھن اچن ھا تہ ٻن باھمن ۾ ڦاسي وڃن ھا. پر ھنن تروڪي ۾ پھچي پنھنجي جان بچائي ھئي. ان تي بہ ھنن جنرل چارلس ڏاھپ سان کين ڪڙو چاڙھي ڇڏيو ھو. ھن جي پيش قدمي بہ نھايت تيز رفتار ھئي. ھن سان گڏ ويڙھو فوج جو تعداد صفا گھٽ ھو. وٽس فقط ھندستاني فوج ھئي ۽ سارو وايو منڊل ڳنڀير لڳو پيو ھو ھن خشڪ ۽ ويران جابلو جوءِ ۾ ويھھ ھزار ماڻھو موجود ھئا جن سان گڏ بيشمار چوپايو مال ھو ۽ سڀني لاءِ چوڻي پاڻيءَ جي ضرورت ھئي.