باب نائون: جابلو علائقن ۾ داخل ٿيڻ جا گهٽ جهلڻ ۽ حملي لاءِ رٿابندي
ھنن گھٽن جي بلڪل سامھون ھن رڻ پٽ جون پاڻيءَ واريون جايون آھن جيڪي پاڻ ۾ پور وڇوٽ تي آھن. چتر اولھہ پاسي آھي جتان کان ڦلجي ڏانھن وڃبو آھي. اچ گھڻو اوڀر پاسي واقع آھي جتان زرڪشتا ڏانھن وڃي سگھجي ٿو. شاھپور ھنن ٻنھي ماڳن جي وچ تي آھي. ھن ڳوٺ جي چوڌاري ڪوٽ ڏنل آھي، ھتان ڦلجي يا تلر تي حملو ڪري سگھجي ٿو.
روجھاڻ ۽ خانڳڙھھ جا ماڳ رڻ پٽ جي اولھين پاسي سان واقع آھن جتان سنڌ جي سرحد ويجھي آھي. ھنن ٻنھي ماڳن تي انگريزن جا فوجي گھوڙيسوار رستا رھندا آھن. ھنن چيڪ پوسٽن جا منھن ڦلجي، اچ ۽ خانڳڙھھ ڏانھن آھن. ھنن ماڳن جي وچ تي وسيع رڻ پٽ موجود آھي.
روجھاڻ جي پرئين پاسي لاڙڪاڻو جھل جا ماڳ آھن جتان کان فٽزجيرالڊ، جئڪن، چانڊيا ۽ مري ڦلجي تي اوچتو حملي ڪرڻ وارا آھن.
خانڳڙھھ جي پرئين پاسي شڪارپور ۽ سکر آھي جتان فوجي ھيڊڪوارٽر جي فوج ۽ علي مراد جي ماڻھن جابلو علائقن تي ڪاھيو آھي. ھن فوج سنڌ جي سرحد 16 جنوري کان اڳ پار تہ ڪئي ھئي. ھن جنگي مھم جي ابتدا 13 ريجمينٽ جي گھوڙيسوار دستن ڪئي ھئي. جنھن سان گڏ توبون بہ ھيون جنھن جي ڪمانڊ ھڪ فوجي جنرل ڪري رھيو ھو جيڪو سکر کان شڪارپور ڏانھن وڌي رھيو ھو جن جي وچ وارو فاصلو ڇوويھھ ميل آھي. ڪرنل گيڊبس تہ اڳ ۾ ئي توبن بيھارڻ جو ميدان تيار ڪرائي ڇڏيو ھو. مرمت ڪرڻ وارا ڪاريگر بہ ان ميدان ڀرسان رھايا ويا ھئا. ان جاءِ وٽان ھن قلعن کي کاٽ ھڻڻ ۽ قلعن ھيٺان سرنگھن ھڻڻ ۽ کوھن کوٽڻ وارن ڪاريگرن کي خانڳڙھھ ڏانھن روانو ڪيو ويو. ھنن سان گڏ بنگال ريجمينٽ جو عقلمند انجنيئر ليفٽيننٽ مئڪسويل موڪليو ويو ھو جيڪو ڏاڍو بھادر ڏک سور سھڻ وارو دماغي ۽ جسماني طور مضبوط ماڻھو ھو. پيادل فوج، توبخانو ۽ رسد گاھھ برگيڊيئر ھنٽر ۽ سمپسن جي ماتحت رکيو ويو ھو. کين ھدايتون ڏنيون ويون ھيون تہ مقرر مقت تي روانا ٿين. ٿوري وقت کا پوءِ سندن ڪڍ علي مراد لڳو اچي. ان کان سواءِ جئڪب، فٽزجيرالڊ، چانڊين ۽ مگسين کي چيو ويو ھو تہ 13 تاريخ تي پيش قدمي شروع ڪن ۽ ڦلجيءَ تي اوچتو وڃي ڪڙڪن اھڙيءَ ريت ساري فوج کي مقرر وقت تي اوچتي ۽ تڪڙي پيش قدمي جا حڪم مليل ھئا. کيس اھو بہ تاڪيد ڪيل ھو تہ کاٻي ۽ ساڄي پاسي واري فوج پنھنجي مقرر جاين مطابق اڳتي وڌي.
تيرھن ميلن جي پيش قدمي کان پوءِ جنرل سرچارلس پنھنجي ھر اول گھوڙيسوار دستن سان اچي 14 تاريخ تي جاغر پھتو ھو. ھن سان گڏ توبون بہ ھيون جن کي گھوڙا ڇڪي رھيا ھئا. ٻئي ڏينھن ھو سورھن ميل پنڌ ڪري اچي خانڳڙھھ پھتو ھو جئڪب بہ ساڳئي ڏينھن 15 تاريخ تي روجھاڻ ۾ اچي منزل ڪئي ھئي. جيڪو خانڳڙھھ کان چوڏھن ميل اولھہ پاسي ھو. ھن رڻ پٽ علائقي وچان ڏاڍي تيز رفتاريءَ سان پيشقدمي ڪئي ھئي. گھوڙا بہ ٿڪ ۽ اڃ ڪري بي ستا ٿي ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ اٺ سوار فوج کانئس اڳيان ھلي رھي ھئي. جنھن رڻ پٽ ۾ موجود کوھن جو پاڻي استعمال ڪري کپائي ڇڏيو ھو. ڪيترا گھوڙا تہ اڃ وگھي مري ويا ھئا.
سر چارلس خانڳڙھھ ۾ ھو جو جاسوس اچي کيس اطلاع ڏنو ھو تہ بجار خان ان خط تي اعتبار ڪري ھٿ ھٿ تي رکيو آرام سان ويٺو آھي جيڪو کيس ھڪ اوٺي کان ھٿ لڳي ويو ھو ۽ کيس انگريز حملي جو ڪو چنتو ئي ڪونہ آھي. نہ وري کيس انگريز فوج جي پيش قدمي جا ڪا خبر ھئي. ان وقت سندس فوج شاھپور ۾ ھئي جيڪو ڦلجيءَ کان پنجٽيھھ ميل پري ھو. جئڪب جي فوج جي گھوڙن سان پيش آيل واقعي جي ڄاڻ پئجي وئي ھئي، تنھن ڪري ڦلجيءَ تي اوچتي ڪڙڪڻ وارو منصوبو ڪامياب ٿي ڪونہ سگھيو. سر چارلس ھڪ ذھين فوجي ڪمانڊر ھو جنھن پنھنجي منصوبي کي ڏاڍي تيزي سان تعميل ڪري ورتو. جنھن لاءِ ھو لکي ٿو تہ ”جيڪڏھن ولي چانڊيو نيت جو سچو آھي تہ ھو ان رات ڦلجيءَ تي حملي ڪري ڏيندو. جيڪڏھن جئڪب جا گھوڙيسوار دستا صبح جو جو ڦلجي نہ ٿا پچھي سگھن تہ اھي شاھپور تي ڪاھي وڃن. ولي چانڊيو بہ ڦلجي ڀرسان منزل ڪيون ويٺو آھي. تنھن کي اڳتي شاھپور ڏانھن وڌڻ گھرجي. ائين ڪري ھو ھنن جابلو ماڻھن کي اوڀر ڏانھن ڊوڙائي ڇڏيندا. جن جو اولھہ وارن جابلو علائقن سان رابطو ڪٽي ويندو. ھن جنگي مھم جو پھريون اھم مقصد بہ اھو آھي. اچ بہ پاڻي وارو ٿاڪ آھي جيڪو شاھپور کان اوڀر ۾ ۽ سورھن ميل پري آھي. تنھن ڪري دشمن وڃي اچ وٽ منزل ڪندو. جئڪب کي شڪست ڏيڻ تائين اتي جھلجي پوندو. اھڙي ريت بجار ڦلجي مان نڪري ڪيڏانھن وڃڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ رستي ۾ پڪڙجي پوندو. ان وقت تائين ھيڊ ڪوارٽر واري فوج سورھن ميل پنڌ ڪري چڪي ھوندي. پر اچ تائين فاصلو چاليھھ ميل آھي ۽ وچ وارو علائقو وارياسو آھي. جيڪڏھن ان علائقي ۾ مينھن جون چار ڪڻيون وسيون تہ پير چارن جا نشان ئي گم ٿي ويندا ۽ پوءِ ڏاھن ماڻھن جون متيون بہ منجھي وينديون جا ملي ۽ وچ واري وارياسي مان تہ نظر اچي رھيو ھو تہ سارو پورھيو ئي پاڻيءَ ۾ وڃڻو ھو. پر ڪئپٽن سالٽر جي ماتحت خانڳڙھھ ۾ اريگيولر ھارس جي مستقل چوڪي ھئي. ان کان سواءِ ٻہ توبون ھيون جيڪي فقط جبلن ۾ ڪم اينديون آھن، جيڪي ليفٽيننٽ پلمين جي ماتحت ھيون. ھن ساريءَ فوج کي اچ تي حملي ڪرڻ لاءِ روانو ڪيو ويو ھو. جڏھن تہ جئڪب کي شاھپور تي حملي ڪرڻ جا احڪام مليا ھئا. پر ڪئپٽن جي روانگي کان اڳ کيس جاسوسن ٻڌايو تہ ڪيترا قبائلي سردار اچ ۽ شاھپور ۾ موجود آھن ۽ ھنن ٻنھي شھرن تي انھن جو قبضو آھي. جڏھن اھا خبر جنرل وٽ پھتي تہ ھو بہ ڊڄي ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھن ڪئپٽن سالٽر کي ڪڏھن آزمائي ڪونہ ڏٺو ھو تہ جنگي سرگرمين ۾ سندس ارادي جي قوت ڪيتري مضبوط آھي. تنھن ڪري کيس ھورا کورا ٿي پئي تہ متان کيس ڪو ھاڃو رسي. سندس خيال مطابق ھو پيش قدمي تہ ڪري چڪو ھوندو پر اچ جو فاصلو بہ گھڻو ھو. اھو بہ امڪان ھو تہ متان کانئس رستو وڃائجي وڃي. ھن سان رھبر طور ٻہ ڪھيري سردار موجود آھن، پر انھن ڪھيري سردارن جي عقلمنديءَ تي کيس ڪو ويساھھ ڪونہ ھو. تنھن ڪري ھو 6 اريگيولر ھارس جا ٻہ سؤ گھوڙيسوار ۽ ٻہ توبون ساڻ ڪري روانو ٿيو. ھي فوجي حصو ڪئپٽن موواٽ جي ماتحت ھو. ھن فوج جا سر چارلس جي بھادري کي ڏسي حوصلا وڌي ويا ھئا. فاصلو تہ چاليھھ ميل ھو پر پنڌ واريءَ جو ھو. پوءِ بہ اھو پنڌ چوويھن ڪلاڪن ۾ پورو ڪيو ويو ھو.
18 تاريخ جو، سج لھڻ ڌاران ھي فوجي قافلو اچ جي ويجھو وڃي پھتو ھو. جنرل سر چارلس ڇھويھھ ڪلاڪ مسلسل گھوڙي سواري ڪئي ھئي. تنھن ڪري ڏاڍو ٿڪجي پيو ۽ کيس گھوڙي جي ھني تي ويٺي ۽ سفر ڪندي ننڊ اچي وئي ھئي. جڏھن سڀ کان اڳ ۾ ھلندڙ گھوڙي سوار پيش قدمي ڪندي اوچتو بيھي رھيا تہ کيس سجاڳي ٿي وئي. ان وقت روشني نظر اچي رھي ھئي جنھن مان معلوم ٿي رھيو ھو تہ دشمن گھڻو پري ڪونہ آھي. ساري پنڌ دوران ڪئپٽن سالٽر جي رندن جو ڪو نشان بہ ڪونہ مليو ھو. تنھن ڪري ھن سوچيو تہ رات اتي منزل ڪري، صبح جو سويل تيز رفتاريءَ سان ھلي مٿن اوچتو حملو ڪجي، جيڪي سندس خيال موجب دشمن ھئا. کيس رستي ۾ گھوڙيسواريءَ دوران ٿوري گھل اچي وئي ھئي. ان دوران فوج جو ھڪ ڪالم ۽ توبون پنھنجو رستو وڃائي ڪيڏانھن گم ٿي ويون ھيون، ھن سان فقط پنجاھھ گھوڙيسوار ھئا جن جا گھوڙا ٿڪل ھئا ۽ خطرنڪا دشمن ھن اکين آڏو بيٺو ھو.
باک ڦٽيءَ جو ڪئپٽن مئڪمرڊو وڏي پٽ چڙھي ھيڏي ھوڏي ڏسي جھٽ موٽي اچي اطلاع ڏنو تہ ڀٽ جي پرئين پاسي ميدان ۾ بندوقن جي فائرنگ ھلي رھي آھي. اھا خبر ٻڌي جنرل چارلس پريشان ٿي ويو. ڇاڪاڻ تہ ھن سان گڏ ڏيھي گھوڙيسوار فوج ھئي، جنھن تي ھن جو ڪو ويساھھ ڪونہ ھو تہ ھن نازڪ موقعي تي سندن ڪردار ڇا ھوندو. تنھن ڪري ھن حڪم ڪيو ھو تہ ھن ڀٽ کان ايترو پري ھٽي منزل ڪجي جو توڙيدار بندوقن جون گوليون پھچي نہ سگھن. ان کان پوءِ ھر ڪو ڪنھن اڻ وڻندڙ واقعي جي انتظار ۾ اکيون ڦاڙي ويٺو رھيو. ان وقت اوچتو توبون ۽ گھوڙيسوار دستا ظاھر ٿيا جيڪي پنھنجو رستو وڃائي ڪيڏاھن گم ٿي ويا ھئا ۽ ان وقت اھي پٺئين پاسي واري ڀٽ تان ھيٺ لھي رھيا ھئا. اھا جنرل لاءِ ھڪ ازغيبي مدد ھئي. ان ڪري پيش قدمي ڪرڻ لاءِ سندس حوصلا بلند ٿي ويا ھئا. بعد ۾ ھن انھيءَ جاءِ ڏانھن پنھنجا جاسوس موڪليا، ڪئپٽن مئڪمرڊو جي بيان مطابق جتان بندوقن جي فائرنگ جا آواز اچي رھيا ھئا. ھنن جاسوسن اچي جنرل کي خوشخبري ٻڌائي تہ اسان جي آڏو دشمن نھ، پر ڪئپٽن سالٽر منزل ڪيون ويٺو آھي. ھن، رات ست سؤ جابلو ماڻھن تي حملو ڪري کين شڪست ڏئي ڇڏي آھي. بندوقن جا مذڪوره آواز بہ انھيءَ فوج جا ھئا. انھيءَ مقصد سان تہ متان ڪي ماڻھو مال غنيمت کڻي ھليا وڃن. ڌاڙيلن جي ٽولي جي اڳواڻي دريا خان جکراڻي ڪري رھيو ھو. ھن جو مورچو نھايت مضبوط ھو. جنھن جي ٽن پاسن کان جبل ھو ۽ چوٿين کليل پاسي کان ھن سخت مقابلو ڪيو ھو. پھريائين تہ اونداھي ڪري کيس اھو پتو ڪونہ ھو تہ دشمن فوج جو رخ ڪھڙي پاسي آھي ۽ دشمن جي فوج اندر ڌوڪي ڪاھي پوڻ بدران ان جي سامھون اچي ويو، پر جڏھن کيس جنگي صورتحال جو صحيح پتو پيو تہ مٿن ڪڙڪي پيو. انگريز گھوڙيسوارن جي سخت حملي ڪري دشمن منتشر ٿي ويو ۽ پٺيان لاشن جا ڍير ڇڏي ويو. ڪيترن کي جنگي قيدي بڻايو ويو آھي ۽ چوپائي مال جا ٽي ھزار جانور بہ ھٿ لڳي ويا آھن. اھو چوپايو مال اڃا بہ ٻيڻ تي ھٿ ڪري سگھجي ھا، پر فوجي ۽ گھوڙا ٿڪجي پيا ھئا ۽ چوپايو مال بہ ڀروارين ٽڪرين جي چوٽين تي ويٺو ھو.
جڏھن ٻيءَ منزل تي فوجي ڪئمپ قائم ڪئي وئي تہ ڌاڙيلن جي خطري ڪري سر چارلس حڪم ڪيو ھو تہ فوجي مقرر ايراضي کان ٻاھر نہ وڃي پر عام طور تي ڏٺو ويو آھي تہ ماڻھو خطرن ھوندي بہ پنھنجي شخصي بچاءَ ڏانھن ڌيان ڪونہ ڌريندا آھن. اھڙن لاپرواھھ ماڻھن ۾ انگريزن جي فوج ۽ عملدارن کي بہ ڳڻي سگھجي ٿو. سندس ڀائٽيو جان نيپيئر، سندس ناٺي ڪئپٽن ممڪمرڊو ۽ سندس ائڊ ڊي ڪئمپ ليفٽيننٽ بائگ ڪن جابلو ماڻھن کي ڏٺو جيڪي جبلن جي چوٽين تي گڏ ٿي رھيا ھئا. جن جو مقصد پري بيٺل چوپائي مال کي ڏسڻ وائسڻ ھو. تنھن ڪري ھي ٽئي ڄڻا اڳتي اچي وٽن پھتا. ويجھي اچڻ تي کين شڪ ٿيو تہ متان اھي ڌاڙيل اوچتو حملو ڪن، تنھن ڪري بائينگ ڪنھن گوڙيسوار فوجي دستي کي وٺي اچڻ لاءِ پوئتي ويو. باقي ٻہ ڄڻا اتي بيٺا رھيا. جن جي سردار کي انھن جي کڙڪ پئجي وئي جيڪو قد جي ھڪ لاٺيري گھوڙي تي سوار ھو. کيس ھڪ ٽوڙيدار بندوق ۽ ٻہ تلوارون ھيون. معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھو ڏاڍو بھادر ھو، جو انگريزي فوجي ڪئمپ جي ڀرسان گھمي ڦري رھيو ھو ۽ تازيءَ شڪست کان پوءِ بہ ھن کي اھڙا ھٿيار ھئا.
مئڪمرڊو ھٿ ۾ تلوار جھلي مٿس ڌوڪي ڪاھي ويو. ڪڏھن جھيڙي دوران گول ڦري رھيا ھئا. ڪڏھن ھڪ ٻئي جي بلڪل ويجھو اچي رھيا ھئا ۽ ھڪ ٻئي جي ڌڪ کان گسائي رھيا ھئا. ان جھيڙي دوران ٻيو تہ ڪجهہ بہ ڪونہ ٿيو، پر گھوڙي گھائجي پئي ھئي. نيپيئر ھڪ بھادر انسان جيان ٻنھي کي وڙھندي تڪي ۽ تاڙي رھيو ھو ۽ جھيڙي ۾ گھڙي پوڻ لاءِ تيار ٿي رھيو ھو ان وقت مئڪمرڊو رڙ ڪري نيپيئر کي چيو تہ ھن گھوڙي تي سٺ ميل سفر ڪري نہ رڳو مان ٿڪجي پيو آھيان پر گھوڙو بہ ھڦجي پيو آھي. تنھن ڪري اچ ۽ ھن سان مقابلو ڪر. جان نيپيئر سنھڙو سيپڪڙو جوان ھو، پر سچو انگريز ھو سو بہ دشمن تي وھي پيو. پوءِ ٽنھي ڄڻن ۾ ويڙھھ شروع ٿي وئي. ٿوري دير کان پوءِ بلوچ ڀڄڻ بہ لڳو ۽ وڙھڻ بہ لڳو. ٿورو اڳتي ھلي ھن گھوڙيءَ جي ھني تي ويٺي ڪنڌ ورائي توڙيدار بندوق جو فائر ڪيو. ٻنھي جي وچ گھوڙي جي ڊيگھھ جي ماپ جيتري وٿي ھئي، پر گولي گسي وئي. اھو ڏسي نيپيئر پسٽول جي گولي ڇوڙي. مئڪمرڊو جڏھن دشمن سان مقابلو ڪندو آھي تہ کيس ڪو ھوش ڪونہ رھندو آھي ۽ سمجھو ويو تہ اھو فائر توڙيدار بندوق مان ٿيو، تنھن ڪري ھو سٽ ڏئي نيپئر کان پستول کسي بلوچ تي فائر ڪرڻ لڳو، جنھن تي جان نيپئر کيس رڙ ڪري چيو تہ ھن کي نہ مار، پر ھن انھيءَ بھادر بلوچ تي ان وقت فائر ڪيو، جڏھن ھو حملي لاءِ ٻيءَ کي ڇوڙي رھيو ھو. ان کانپوءِ ھڪ بي مثال بھادري جو مثال نظر آيو. مئڪمرڊو ۽ جان نيپئر گھوڙن تان لھي پيا ۽ دشمن جي جسم مان وھندڙ رت کي بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. جنھن شڪست قبول ڪانہ ڪئي ھئي. ھن دشمنن کي مارڻ لاءِ تلوار جي مٺئي ۾ مضبوطيءَ سان ھٿ وجھي سٽ ڏني. پر ھو ائين ڪري نہ سگھيو ۽ مري ويو.
فوجي ڪئمپ مان بہ مدد اچي پھتي ھئي. ڇاڪاڻ تہ ٻہ فوجي عملدار خطري ۾ ھئا، جيڪي مئل ماڻھوءَ جي دوستن ڀرسان بيٺا ھئا. بھادر بلوچ مري تہ ويو ھو پر پوءِ بہ سندس لاش ڏسڻ وٽان ھو. ڇا تہ جوان ھو. خود جنرل چارلس بہ سندس لاش ڏسڻ جي خواھش ڏيکاري ھئي ۽ ھن فوج جي وڏي عھدي تي ھوندي بہ اچي سندس لاش ڏٺو ھو. بلوچ جي اھڙي قتل مان ھن سمجھيو تہ اھو سٺو سوڻ آھي. پر آخر ۾ ھن ويڙھھ تي ناراضگي جو اظھار ڪيو ھو ڇاڪاڻ تہ اھو قتل فوجي، عقل دانشمنديءَ ۽ انصاف جي اصولن جي خلاف ھو. سندس خيال ھو تہ جنگ دوران فتح خاطر بہ اھڙو قتل ضروري ڪونہ ھوندو آھي. ھن سان گڏ ھڪ ٻيو دک دار واقعو بہ ٿي گذريو ھو. ھن جنرل 6 اريگيولر گھوڙيسوار فوج جو ھڪ ڏيھي عملدار گھايل ڏٺو جنھن جو نالو عظيم بيگ ھو. جيڪو زمين تي ليٽيو پيو ھو. کيس زخم اھڙا تہ گھائو ھئا جو جيئري رھڻ جو آسرو ڪونہ ھو. ھن زخميءَ کي ڏسي جنرل سر چارلس گھوڙي تان لھي پيو ۽ ساڻس ھمدردي ڪرڻ ۽ کيس آٿت ڏيڻ لڳو.
تنھن تي مرندڙ بھادر انسان جنرل کي وراڻيو تہ ”مان خوش آھيان. مون کي ڪنھن بہ قسم جو سور ڪونہ آھي. مان پنھنجو فرض پورو ڪيو آھي. مان فوجي سپاھي آھيان. جيڪڏھن مقرر منھنجي زندگي جي تقاضا ڪري ٿو تہ منھنجو ھن کان بھتر ٻيو موت ٿي ڪونہ ٿو سگھي. توھان مون وٽ لڙي آيا آھيو، اھا منھنجي وڏي عزت آھي.“ ائين چئي ھن دم ڏنو. ھن ڏکوئيندڙ واقعي کي جنرل چارلس پنھنجي ڊائري ۾ لکيو آھي تہ ھي اھڙيون شيون آھن جيڪي فوج جي ڪمانڊر جي دل کي لوڏي ۽ ڌوڏي ٿيون ڇڏن. ھن لارڊ ھووڪ ۽ سندس ساٿين جو حوالو ڏيندي ڊائري ۾ لکپو آھي تہ ھنن ماڻھن منھنجي خلاف ھائوس آف ڪامنس ۾ زھر اوڳاڇيو ھو. جنھن جي جواب ۾ جنرل پنھنجي ڊائري ۾ لکيو آھي تھ، ”اھي ماڻھو لعنت جا حقدار آھن جن ھائوس آف ڪامنس ۾ چيو آھي تہ مان جنگ شروع ڪرڻ ۾ جنوني آھيان.“ اھڙا ڪنھن ٻئي تي ملامت ڪري ڪونہ ٿا سگھن. انھن ماڻھن جي لڳايل تھمتن کي ٻڌندڙ ماڻھن ابتدا ۾ نفرت آميز لھجي بلڪل رد ڪري ڇڏيو آھي. ڏپھري تائين فوجي ڪئمپ جا تنبو کپي چڪا ھئا. ان وقت ھڪ گھوڙيسوار جئڪب وٽان پيغام کڻي آيو تہ ھن بہ جابلو ڌاڙيلن تي اوچتو وڃي حملو ڪيو جيڪي بجار خان جي پٽ وزير خان جي ماتحت وڙھي رھيا ھئا. اھا ڳالھہ ٻڌي ھو ھڪدم شاھپور روانو ٿيو، توڙي جو ھو ڏاڍو ٿڪل ھو. ھن اتي وڃي ڏٺو تہ ھتي بہ دشمن ائين آرامي آھي، جيئن اچ ۾ بي گوندرو ٿيو ويٺو ھو جيڪو قلات جي خان ڏانھن لکيل خط تي اعتبار ڪري بي ڦلڪو ٿيو ويٺو ۽ سندس جون بہ ننڊ ۾ ھئي. پھريائين تہ ھن سمجھيو ھو تہ رات جو حملو ڪندڙ چانڊيا مگسي قبيلا آھن ۽ اھو سمجھي کين ڏاڍو مھاڏو ڏنائين. پر پوءِ جنگ جي طريقي مان سمجھي ويا ھئا تہ ھنن مذڪوره خط تي اعتبار ڪري وڏي غلطي ڪئي آھي. پوءِ ھنن ور کنجي وٺي گوڏن تي زور رکيو. اھو حال ڏسي جئڪب مغل گھوڙيساورن کي کڻي سندن ڪڍ لاتو. پر جنھن ماڻھوءَ ھٿيار ڦٽا ڪيا ۽ پيش پيو تنھن جو وار بہ ونگو ڪونہ ٿيو. ھنن مغل گھوڙيسوارن تيز رفتاري سان وڃي ھڪ گھر تي حملو ڪيو، جنھن جي بچاءَ لاءِ سٺ ڌاڙيل پھرو ڏئي رھيا ھئا. انھن ڇھن ماڻھن جي قتل ٿي وڃڻ کان پوءِ ھنن ھٿيار ڦٽا ڪيا. ان کانپوءِ گھر جو دروازو ڀڃي کوليو ويو ھو ۽ اھو انتظام جو ھڪ بھترين نمونو ھو.
سنڌ جي ھن جنگ ۾ ٻہ سردار ۽ سندس اسي ماڻھو گرفتار ڪيا ويا ھئا. ھن وقت تائين مقابلن ۾ ٻنھي طرفن کان ماڻھو ماريا ويا ھئا. جڏھن ٻين ٻن حملن ۾ ڇھھ سردار ۽ ھڪ سو ماڻھو ماريا ۽ ڦٽيا ويا ھئا. جڏھن تہ انگريز جي فوج جي فقط ارڙھن ماڻھن زندگيون وڃايون ھيون. اھي بہ اطلاع آھن تہ جيستائين اوچ تي حملو ٿي رھيو ھو، تيستائين ڌاڙيل پڪ سمجھي رھيا ھئا تہ انھن کي ڪجهہ بہ ڪونہ ٿيندو. پر جڏھن سالٽر جي توبخاني جي گولن ڇٽڻ جو آواز سندن ڪنن تي پيو تہ رڙ ڪري چيو ھئائون تہ ”انھيءَ جنگ ۾ تہ شيطان جو ڀاءُ خود پاڻ موجود آھي.“ ائين چئي وٺي گوڏن تي زور رکيائون. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ سر چارلس نيپئر جو ھنن ڌاڙيلن مٿان خوف ويھي ويو ھو. اھڙي ريت سوچيل سمجھيل منصوبي ۽ ان کان پوءِ وقت سر ڪيل ان ۾ تبديليءَ ھن رڻ پٽ ۾ جنگي مھم کي ڪاميابي سان ھمڪنار ڪري ڇڏيو ھو. اڳئين منصوبي ۾ تڪڙي تبديلي ڪري وڏيءَ طاقت سان حملو ڪيو ويو ھو. فوج بہ ان تي سختيءَ سان عمل ڪيو ھو. ھن فوج جي طاقت جي جديد ۽ قديم دور نھايت بھادر ۽ دلير فوج جي قوت سان مشابھت ڪري سگھجي ٿي. ڇاڪاڻ تہ جنرل چارلس سان گڏ پيش قدمي ڪندڙ فوج ڇاونجاھھ ميل مسلسل سفر ڪيو ھو. جڏھن تہ جئڪب سان گڏ واري فوج ڇاونجاھھ ۽ سالٽر سان ھلندڙ فوج واريءَ وچان چاليھھ ميل لڳاتار سفر ڪري منزل ڪئي ھئي. ان سان گڏ جئڪب جي گھوڙيسوار فوج جي پٺيان پيادل پوليس بہ ان رڻ پٽ وچان چاليھھ ميل لڳاتار سفر ڪيو ھو، جنھن جو ڪمانڊر ليفٽيننٽ سمال بيچ ھو. جنھن وقت ھي بھادر فوج مذڪوره رڻ پٽ وچان سفر ڪري رھي ھئي تہ ھن فوج جي ڪمانڊر جنرل چارلس ٽيھھ ڪلاڪ مسلسل گھوڙي جي ھني تي ويھي سفر ڪيو ھو. جڏھن تہ ھن خشڪيءَ جو ٻاھتر ميل سفر ڪيو ھو. پويان سورھن ميل تہ ھو وارري جي سخت طوفان وچان گذريو ھو. جنھن ماڻھن ۽ گھوڙن کي ٿڪائي ماري وڌو ھو. ھو ترسيو وڃي شاھپور وٽ ھو، جتي ويھي ھن لکپڙھہ بہ ڪئي ۽ توبخاني ۽ پيادل فوج ڏانھن احڪام بہ جاري ڪيا ھئا تہ اھي ھڪ جڳھھ تي منزل ڪن. ڇاڪاڻ انھن ٻنھي کي ھن سان گڏجي ڪم ڪرڻو ھو. ھن قسم ڪم اڪلائي جنرل پوءِ آرام ڪيو ھو.
اھا ٽيڻي ڪاميابي ھئي ڇاڪاڻ تہ سچار ۽ بھادر چانڊين ڦلجي تي قبضو ڪري ورتو ھو. ان کان پوءِ جنگي سرگرمين جي منصوبي ۾ تبديلي آندي وئي ھئي. دشمن بہ پنھنجي مرضيءَ سان اڳتي وڌي وڃي اوڀر واري جابلو علائقي ۾ پاڻ کي مضبوط ڪيو ھو. پھريون منصوبو ھو تہ اڳ ۾ ڦلجي تي قبضو ڪيو ويندو ۽ لشڪر جي کاٻي پاسي کان مري بلوچ اڳتي وڌندا. بعد ۾ ان منصوبي کي ڇڏيو ويو ھو. پر نئين منصوبي ۾ بہ اھا ڳالھہ شامل ڪئي وئي ھئي تہ ڌاڙيلن جو الھندي جابلو علائقي سان رابطو ڪٽيو ويندو ۽ کين ڊگھن گھارن کان بہ مٿي ڌڪيو ويندو، پر ڌاڙيل پاڻ ئي نڪري اوڀر واري جابلو علائقي ڏانھن ھليا ويا ھئا ۽ گھارن واريءَ جوءِ کان بہ نڪري ويا ھئا. تنھن منصوبي ۾ بيان ڪيل ڳالھيون پاڻ ھرتيون ٿي ويون ھيون ۽ وڌيڪ سولائي ٿي وئي ھئي. تنھن ڪري سالٽر کي اچ ۾ رھڻو پيو ھو. جئڪب جي ڪجهہ گھوڙيسوار فوج ڦلجي ۾ ۽ ڪجهہ لھڙي ۾ رھائي وئي ھئي. کيس چيو ويو و تہ ھو چانڊين سان گڏجي انھن ماڳن تي قبضو ڪري انھيءَ مقصد سان تہ جيئن قلات جي قبائلي سردارن کي ڌمڪائي سگھجي. اھڙي ريت پيادل فوج، توبخانو ۽ رسدگاھھ کي شاھپور ڏانھن اچڻ جو چيو ويو ھو جتي چوڏھن ڏينھن جي کپت جي پورائي لاءِ، جنگي سامان گڏ ڪري رکيو ويو ھو. جيڪڏھن بجار خان ۽ سندس اتحادي بلوچ سردارن سان خط واري ٺڳي نہ ڪئي وڃي ھا تہ فوجي سرگرميون وڌيڪ اينگھجي وڃن ھا ۽ فوجي سامان بہ ٻيڻ تي خرچ ٿي وڃي ھا.
جئڪب جي گھوڙيسوار فوج ۽ چانڊڪن کي جبلن جي پرئين پاسي مرين وارري علائقي ڏانھن موڪليو ويو ھو. اھڙيءَ طرح انگريز فوج ھڪ ھمچورس دائري جا ٻہ پاسا والاري ورتا ھئا. جن مان ھڪ پاسو تہ رڻ پٽ ڏکڻ ۾ ھو. جنھن ڪري ان طرف وارن جابلو گھٽن تي انگريز فوج جا جٿا قبضو ڪري ويھي رھيا ھئا. جڏھن تہ ٻيو گھارن وارو اولاھيون پاسو ھو. اھي گھارا ڊگھا ۽ پور وڇوٽ تي ھئا جن انھن ٽڪرين کي ڊگھائي پاسي کان جدا ڪري ڇڏيو ھو، جيڪي ھلنديون اچي سنڌو درياھہ وٽ پچن ٿيون.
جيڪڏھن ڦلجيءَ وٽان بيھي اوڀر ڏسبو تہ اھي گھارا ھن ريت ڏسڻ ۾ ايندا: ”ساڄي ھٿ واري پاسي تي تونگ نالي ھڪ گھارو آھي،جيڪو اوڀر ڏانھن ھلندو ٿو وڃي ۽ اڳتي ھلي مزاري قبيلي جي جابلو علائقي واريءَ جوءِ ۾ ختم ٿي وڃي ٿو، جيڪو سنڌوءَ جي ڪٺار سان واقع آھي. ھن گھاري ۾ زورانس، گونڊئي ۽ سيبري وٽان داخل ٿي سگھجي ٿو. جتان ھن گھاري ۾ گھڙڻ لاءِ سامھون واري پاسي وٽ بہ گھاٽ آھي، جنھن جي پاسي ھڪ اڀڪپري ٽڪري ھلندي وڃي ٿي.
تونگ وارري گھاري سان گڏ الياسي ندي وارو گھارو آھي جيڪو تياگا نالي واري گھاري سان پور وڇوٽ تي ھلندو وڃي ٿو. ھن جي وچ واري حصي تومب جي وادي سڏيو ويندو آھي. ھن کان پري ۽ اوڀر پاسي ديرا جي وادي آھي. تيگا جي ھن کاريءَ ۾ ھڪ سوڙھو گھٽ آھي، جنھن وسيلي سنگسيلا نئئنءِ جو پاڻي اچي ھن ۾ ڇوڙ ڪندو آھي. جيڪا اوڀر اتر پاسي کان وھي ايندي آھي.جڏھن تہ تيگا گھاري جو وھڪرو الھندي طرف وھندو آھي. جيڪو ھڪ مستقل آبي وھڪرو آھي. ليڪن ديرا وٽ ان جي ويڪرائي ھڪ گز مس ٿيندي، نہ تہ ٻيو سارو علائقو خشڪ ۽ ويران لڳو پيو آھي.
ھنن سڀني گھارن کان اتر طرف ھڪ جابلو سلسلو آھي، جيڪو مرين کي ٻين قبيلين کان ڌار ڪري ڇڏيندو آھي. پر ان ۾ سرتوف ۽ نفوسڪ نالي ٻہ لڪ آھن. ھن رڻ پٽ ۽ خشڪ علائقي جي پرئين پاسي جي سامھون ننڍيون اڀڪپريون جابلو چوٽيون آھن جيڪي پڻ ھن رڻ پٽ علائقي جيان ويران ۽ بُٺ آھن.
ھتي انگريز جنرل ڏاڍي بي صبريءَ سان پيادل فوج جو انتظار ڪري رھيو ھو. سندس توبون ۽ فوجي سامان جي ترتيب مان پتو پئجي چڪو ھو تہ 18 جنوري تي سندس پيش قدمي جو رخ ڪھڙي طرف آھي.
”سڀاڻي گھوڙيسوار فوج سڀئي جابلو لڪ ۽ لانگھا جھلي بيھي ويندي. توقع آھي تہ بجار خان جابلو سلسلي جي ان پاسي آھي. انھيءَ جون جابلو ٽڪريون ننڍيون آھن. بجار خان نظر تہ ڪونہ ٿو اچي. پر موجود انھيءَ علائقي ۾ آھي. اتر پاسي ھڪ اتاھو جابلو سلسلو آھي. مان پنھنجي رھبر يارو کوسي کان پڇيو آھي تہ جنھن ٻڌايو آھي تہ تلي وٽ پاڻي تمام گھڻو آھي. جڏھن ان جي پيٽ ۾ تونگ وٽ گھٽ آھي. پر زورانس وٽ ھ پاڻي نہ رڳو گھڻو آھي پر تمام سٺو بہ آھي. مان سمجھان ٿو تہ تلر ۽ زرانس پاڻي گھڻو ڪونہ ھوندو.
تونگ وٽ تہ پاڻي گھٽ بہ ھوندو تہ گندو بہ ھوندو. تنھن ڪري مان سمجھان ٿو تہ يارو کوسو بجار جو ماڻھو آھي. اھو بہ سمجھان ٿو تہ بجار خان تونگ وٽ موجود آھي. ليڪن مان ۽ ياروءَ ھن ڳالھہ تي اتفاق ڪيو آھي تہ اسان تونگ ڏانھن ڪونھن وينداسون.“
يارو کوسو ٻٽو ڪردار ادا ڪري رھيو ھو. ساڌن سان بہ سچو تہ پئنچن سان بہ پورو. ان کان پوءِ جئڪب کي چيو ويو ھو تہ ھو گھوڙيسوار فوج کي انھن نئين جي منھن وٽ وڃي بيھاري جيڪي لھڙي ۾ ڦلجي ڏانھن وھنديون آھن. جيڪو ڇھھ سو گھوڙيسوارن ۽ ٻن توبن کي ساڻ ڪري اوڏانھن روانو ٿي ويو. جڏھن تہ احمد خان مگسي کي تومب گھاري جي تيگا نئھ وٽ بيھڻ لاءِ موڪليو ويو. ولي چانڊئي کي تونگ موڪليو ويو ھو. جنرل چارلس مطابق چانڊيا صورتحال کي جلدي ۾ سمجھي ويندا ھئا. جڏھن تہ جنرل پاڻ اچ کان ٿيندو زورانس لڪ ڏانھن وڃڻ جو فيصلو ڪري ورتو ھو. ھن علي مراد کي گنڊئي وٽ بيھڻ جو چيو. کيس ان وقت تائين اتي بيھڻ جو چيو ويو ھو جيستائين دشمن اتر ڏانھن ڀڄي نڪري وڃي. سندس ھن قسم جي بندوبست مان نظر ائين اچي رھيو ھو تہ ھو الھندي پاسي وارن جبلن جي لڪن کي وڌيڪ محفوظ بڻائي رھيو ھو. ان سان گڏ رڻ وٽ واري علائقي جي ڏکڻ پاسي وارن گھٽن ۽ گذرگاھن کي پڻ مضبوط ڪري رھيو ھو. انھيءَ وقت چانڊين ۽ مگسين چپو چپو ڪري ٻہ گھارا جاچي ورتا ھئا ۽ جابلو ماڻھن جي امڪاني موجودگي کي ڏسي ورتو ھئائون. جنرل جي مرضي ھئي تہ پاڻي جي جاين تي قبضو ڪري، ھنن ماڻھن کان چوپايو مال ڦري کين گذر سفر کان محتاج ۽ لاچار ڪري سگھجي ٿو. ھن جنرل چانڊين ۽ مگسين کي ايترو پري ۽ اڪيلو موڪلي ڪنھن بہ قسم جو خطرو محسوس ڪونہ ڪيو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھي ٻئي قبيلا ڌاڙيل قبيلن مٿان اوچتو وڃي ڪڙڪيا ھئا. تنھن ڪري ھنن جي وڃڻ ڪري ڌاڙيل قبيلا سمجھي ويندا تہ انگريزي فوج انھن جي پويان اچي ويھي رھي آھي، پر غلطيءَ يا لاپرواھيءَ ڪري پيادل فوج، توبخانو ۽ رسدگاھھ مقرر وقت تي مٿي وڃي ڪونہ سگھيو ھو. ڇاڪاڻ تہ انھن جابلو علائقن ۾ پيادل فوج کان سواءِ ڪجهہ بہ ڪري ڪونہ سگھبو آھي. تاريخ 20 جنوري تي قيدين سان گھر ڀاتين کي ملڻ ۽ انھن سان گڏجي ھلڻ جي موڪل ملي وئي ھئي ۽ انسانذات جي ناتي ھنن لاءِ اھڙو کليءَ دل سان بندوبست ڪيو ويو ھو. ان کان پوءِ جنرل اچ ڏانھن پيش قدمي ڪرڻ شروع ڪئي. سندس خواھش ھئي تہ ڏکڻ واري محاذ جي لڪ تي بنا ڪنھن دير جي فوج ويھاري وڃي. ھن جنگي مھم ۾ بنا دير جي اھڙو ڪم ڪري، ھڪ سياڻي ۽ سچيت فوجي ڪمانڊر ھئڻ جو ثبوت ڏنو ھو. ھن علائقن جا نقشا بہ ڪونہ ھئا. علائقو بہ ڏاڍو پيچيده ۽ خشڪ ۽ ويران ھو. فوجي پيش قدمي بہ پاڻي جي لپي پوڻ ڪري ھلي رھي ھئي. جاسوس ۽ رھبر بہ بيجار خان کان ڇرڪي رھيا ھئا، جيڪي دراصل ان جا ماڻھو ھئا. ھر نئون ڏينھن نئون ڏچو بڻجي ڏائڻ وانگي ڏند ڪرٽي رھيو ھو. ڪونہ ڪو جاسوس ڏھاڙي نئون اطلاع ڏيندو ھو. تنھن ڪري فوجي سرگرمين جي منصوبن ۾ نيون تبديليون ٿي رھيون ھيون. ان ڪري مشڪلاتون ۽ مايوسيون پيدا ٿي ويون ھيون. اھڙو اشارو مٿي بہ ڪيو ويو آھي. اسان ڌاڙيلن کي مجبور ڪري سندن ئي خاندانن ڀرسان جنگ ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري رھيا ھئاسون. اھڙي طرح اسان کين موقعو ڏئي رھيا ھئاسون تہ جڏھن سمجھن تہ سندن ھار يقيني آھي تہ پنھنجي عورتن ۽ ننڍن ٻارن کي ڪھي پوءِ سر ترين تي رکي چريا ٿي جنگ وڙھن. اھڙي ظلم کان سر چارلس بہ ڏاڍو ڊڄي رھيو ھو. ھو 20 ۽ 22 تاريخ جي وچ واري وقت ۾ ٻہ ڀيرا بجار خان کي قتل ڪرڻ واري ڳالھہ تان ھٽي ويو ھو. اھو سندس انسان دوستيءَ جو ثبوت ھو. توڙي جو بجار خان انگريز سرڪار جي ملڪي حدن مان بہ گذريو ھو. ڇاڪاڻ تہ ان وقت ھن سان گڏ پنھنجا ٻار ٻچا، سندس پٽ جي زال ۽ ننڍڙا ٻارڙا ۽ ٻين قبائلي سردارن جا گھر ڀاتي ساڻ ھئا.
اچ وٽ کين جاسوسن ٻڌايو تہ تونگ وارو علائقو ڏاڍو شاندار ۽ وسيع آھي، جنھن جي چوڌاري اھڙا اوچا جبل، جيڪي ٻاھرئين پاسي کان اڀڪپرا ۽ اندرئين پاسي کان لھنوارا آھن. جن تي اندرئي پاسي کان سولائيءَ سان چڙھي سگھجي ٿو. ڊومڪي بہ ھن علائقي ۾ اچي پيش پيا ھئا. انھيءَ جابلو سلسلو ۾ ھڪ رستو آھي جنھن وچان مٺي پاڻيءَ جي ڪاريز وھندي آھي، جيڪا اتاھن جبلن کان وھي ھيٺ ايندي آھي. ھتان جي ماڻھن انھيءَ جبل وچان ھڪ سرنگھھ ٺاھي ڇڏي آھي، جيڪا کين ان ڪاريز جي رستي وسيلي تونگ واريءَ جوءِ ۾ پھچڻ لاءِ چوڏھن ميلن جي وڏي وڪڙ کان بچائي وجھندي آھي. اھڙي ريت حملھ آورن جي پٺيان ھڪ وسيع رڻ پٽ ھوندو آھي، تنھن ڪري اڃ کان تنگ ٿي پوئتي وارڻ جي ڪوشش ڪندا آھن. پر ھن انگريز جنرل کي بيشمار کليون ملي ويون ھيون ۽ کوھن کوٽڻ وارا ڪاريگر بہ ھن سان گڏ ھئا جيڪي ھن خاص اھڙن موقعن لاءِ ساڻ کنيا ھئا. ھن سوچيو تہ ڇو نہ اھا سرنگھھ بند ڪري مزاحمت ڪرڻ وارن کي ماري ختم ڪري ڇڏجي. انھيءَ وقت ولي چانڊئي تونگ تائين ٻاھريون علائقو فتح ڪري ورتو ھو. ان سواءِ ھن بگٽين جو وڏو تعداد قتل ڪري سندن بيشمار ٻڪريون ڪاھي آيو ھو. اھڙي قسم جي پيش قدمين ڪري بجار خان ڊڄي ويو ھو. ان ڪري ھو اچ واريءَ فوج جي سامھون گذري زورالنس ڏانھن وڃڻ لڳو ھو. ھو پنھنجي گرفتاريءَ کان ڊڄي رھيو ھو ڇاڪاڻ تہ کيس اھا پوري ڄاڻ ھئي تہ سندس دشمن ھن جي عورتن ۽ گھر ڀاتين تي ھن کان وڌيڪ رحم ڪري رھيو آھي ۽ جيستائين سندس گھر ڀاتي ھن سان گڏ ھوندا، تيستائين اھو رحمدل انگريز جنرل کيس ڪڏھن بہ قتل ڪونہ ڪندو. ڀاڄ دوان سندس ڪيترا دوست ۽ قبائلي سردار کيس ڇڏي، لھڙيءَجي بلوچ خان سان وڃي مليا ھئا، جيڪو پاڻ کي انگريزن جو دوست سڏائيندو ھو، پر جنرل سر چارلس کي ھن ڊومبڪي سردار تي شڪ ھو. تنھن ڪري ھن جئڪب کي حڪم ڪيو ھو تہ ھو بلوچ خان سان رکو پيش اچي ۽ جيڪڏھن ضروري سمجھي تہ ان کي گرفتار ڪري، ھيڊ ڪوارٽر موڪلي ڇڏي. ھي انگريز جنرل سمجھي رھيو ھو تہ ھي ڊومبڪي سردار ماڻھو گڏ ڪري انگريزن خلاف محاذ جوڙي رھيو آھي.
چانڊين کي ھڪ اسڪاڊرن گھوڙيسوار ڏئي تلر ۾ رکيو ويو ھو، انھيءَ لاءِ تہ جيئن تونگ تي نظر رکندو رھي. ڇاڪاڻ تہ اھو ماڳ گھڻي ۽ سٺي پاڻي ڪري اھم ھو. پر يارو کوسي ڪوڙ ڳالھايو ھو. پاڻيءَ بابت اھم معلومات نہ ملي ھئي. نہ ئي اھو ٻڌايو ويو ھو تہ بچاءَ جي مقصد لاءِ بہ اھو ھڪ اھم ماڳ آھي ۽ ڪوبہ حملھ آور آسانيءَ سان ان تي قبضو ڪونہ ڄمائي سگھندو آھي. ڪرنل گپڊيس کي فوج جو ھڪ ڪالم ڏئي زرمي ڪشتا ڏانھن موڪليو ويو ھو جيڪو زورالنس لڪ جي سامھون ھڪ اھم ماڳ آھي. اتي پھچي فوج جنگ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي ھئي. پر ھيڊ ڪوارٽر جي پيش قدمي جو رستو تبديل ڪيو ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ صورتحال ڏھاڙي تبديل ٿي رھيو ھو. تنھن ڪري فوجي سرگرمين ۾ بہ ڦير گھير ٿي رھي ھئي. فوجي سرگرمين جي ڊائري ۾ 21 مارچ تي جنرل چارلس لکيو ھو تہ تڪڙ ڪرڻ جي ڪابھ ضرورت ڪانہ آھي. مان ڏھاڙي صورتحال جي جاچ پڙتال ڪري رھيو آھيان ۽ ضرورت مطابق مان منصوبي ۾ ترميم ڪري رھيو آھيان جيڪو اوچتي حملي واري پروگرام کي وڌيڪ ڪمزور ڪري رھيو آھي. منھنجي فوج، دشمن کي ڏکڻ ۽ اولھہ پاسي کان ڪڙو چاڙھي ڇڏيو آھي. جڏھن تہ مري ان کي اتر پاسي کان ڪڙي چاڙھڻ لاءِ ڪوششون ڪري رھيا آھن. علي مراد گنڊوئي وارن جابلو لڪن تي نظر رکيون ويٺو آھي. انھيءَ ڪري دشمن جي کاڌ خوراڪ کٽي وئي آھي. اسان جي طرف جي کاڌ خوراڪ وڌي رھي آھي. ڇاڪاڻ تہ کاڌ خواڪ جو سيڌو سامان روزانو پھچي رھيو آھي. ان کان سواءِ ٻاڪرو ۽ ٻيو چوپايو مال بہ بيشمار ھٿ لڳي ويو آھي. نوجوان فوجي جنگ ڪرڻ لاءِ تہ ھٿن مان نڪري رھيا آھن، پر مان کين اھو چئي ٿڌو ڪري رھيو آھيان تہ بجار خان کي زورالنس تائين وڃڻ ڏيو. مان اتان جي ھر لڪ ۽ لنگھھ تي فوج بيھارڻ ٿو چاھيان، ڇاڪاڻ تہ فوج جي ھر سپاھيءَ جي زندگي مون کي ايتري پياري آھي جيتري پنھنجي. تنھن ڪري مان فوج کي جنگ ڪرڻ ۾ ھرگز ڇڙواڳ ڪونہ ڇڏيندس تہ ٿوري تعداد ھوندي بہ اکيون ٻوٽي وڃي دشمن تي ڪڙڪي، انھيءَ لاءِ تہ کين سوڀ جا تڪڙا نتيجا ملي سگھن. پر منھنجو فوجي قدم مختلف آھي. مون کي يقين آھي تہ اسان کي حتمي سوڀ حاصل ٿيندي.
اھڙيون ڳالھيون سوچي ويچاري ھو 25 جنوري تائين اچ ۾ ترسي پيو. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن ڌيرج ۽ سچيتائي سان ڪم ڪري، زندگيون بچائي سگھجن. کيس اھو خوف ھو تہ مناساب وقت کان اڳ پيش قدمي ڪبي. ڌاڙيلن کي موقعو ملي ويندو. ٻي ڳالھہ اھا بہ آھي تہ انھن سان سندن ٻار ٻچا بہ گڏ آھن، پر جيڪڏھن انھن کي يقين ٿيو تہ سندسن شڪست ٿيڻ واري آھي تہ پنھنجن عورتن ۽ ٻارن کي ڪھي ڇڏيندا. تنھن ڪري ھو ڏاڍو ڊڄي ويو ھو. اھو ئي ڪارڻ آھي جو ھن جي پيش قدمي رڪجي ويندي ھئي ۽ ڏٺيون وائٺيون جنگي سھولتيون کيس ڇڏڻيون پئجي وينديون ھيون. ھن جي اڏول ارادن کي ڪير بہ لوڏي ڪونہ سگھندو ھو. ھن جي ھٿان بي گناھھ عورتن ۽ معصوم ٻارن جي قتل ٿيڻ سبب رت جو ڳاڙھو درياھہ تہ وھائڻو ڪونہ ھو، ڇاڪاڻ تہ ھن کي تہ ڌاڙيلن جي ڪيس ۽ قھر ھنن خلاف بندوقن کڻڻ لاءِ مجبور ڪيو ھو. ھن خوفناڪ منظر کان لنوائڻ واسطي ھن پنھنجي اخلاق ۽ شرافت جي دامن کي ڪونہ ڇڏيو ھو. سالٽر جي حملي کان پوءِ کيس ھڪ غار اندر يارھن مرد ۽ سورھن عورتون ھٿ لڳي ويون ھيون، جن مان ھڪ دريا خان جکراڻيءَ جي ماءُ ۽ ھڪ ترڪ عليءَ جي گھرواري ھئي. ھنن سڀني کي نھايت عزت ۽ احترام سان وٺي، ھڪ سيد جي حوالي ڪيو ويو ھو. جنھن کي سرڪار طرفان ھن غرض سان جاگير ڏني وئي تہ ھو غريبن جي مدد ڪندو رھندو. ھتان جي مسلمانن ۾ اھڙين جاگيرن جي پيداوار کي ڪن ڀڏن ڪمن ۾ خرچ ڪونہ ڪيو ويندو آھي. انگريز جنرل جي اھڙي وسعت دلي کان اھو سيد ڏاڍو متاثر ٿيو ھو. ھن ساڳئي انگريز فوجي سپھہ سالار شاھپور ۾ ساڳي سخاوت، انسان دوستي ۽ رحمدليءَ جو مظاھرو ڪيو ھو. جڏھن اھڙيون ڳالھيون جابلو ماڻھن ٻڌيون تہ سندن خوف گھٽجي ويو. ڇاڪاڻ تہ ھنن جون عورتون ھن ڪافر وٽ محفوظ ھيون، جيڪو ھنن جو دشمن بہ ھو. جڏھن تہ دريا خان ۽ ترڪ علي پنھنجي گھر ڀاتين ڪري اچي سر چارلس وٽ پيش پيا.
حڪم مطابق علي مراد کي گونڊئي جي لڪن وٽ 18 تاريخ جو پھچڻو ھو، پر محرم جو مھينو اچي ويو، ان ڪري ھو 31 تاريخ تي پھتو ھو. اھا سندس وڏي غلطي ھئي جنھن جا نتيجا ڏاڍا اگرا نڪتا. اھڙو احوال اڳتي بيان ڪيو ويندو.
23 تاريخ تي وڏ ڦڙي جو وسڪارو ٿي ويو. تل ۽ ترايو پلر جي پالوٽ سان پر ٿي ويون ۽ خالي کوھھ بہ ھن پاڻي سان ڀرجي ويا. پر گپ چڪ جي ڪري اڳتي وڌڻ ۽ جنگي سرگرميون جاري رکڻ ڏکيو ٿي پيو ھو. ان ڏينھن ھنٽر اچ پھتو ھو، جنھن جاسوسن جي بٽالين گڏ ھئي. ان کان سواءِ ھو 2 ريجمينٽ يورپي بنگال بہ پاڻ سان وٺي آيو ھو. ھيءَ بنگال جي يورپي ريجمينٽ ڏاڍي دلير ھئي. ھن جو تعداد تہ گھڻو ڪونہ ھو پر ھيءَ جرئت ۽ دليريءَ ۾ پنھنجو مٽ پاڻ ھئي. ھي فوجي سر چارلس جي تمام گھڻي عزت ڪندا ھئا. پر کيس ڏٺو پھريون ڀيرو ھاڻي ھئائون. ساڳئي وقت سمپسن بہ اچي شاھپور پھتو ھو، جنھن سان گڏ بنديل کنڊ ليجين ۽ جاسوسن جي بٽالين ھئي. ھي ساري فوج رڻ پٽ جي اترئين پاسي اچي گڏ ٿي ھئي. ان کان سواءِ فوجي سامان بہ ايترو گڏ ٿي ويو ھو جو ٻن مھينن لاءِ ڪافي ھو.
جنرل سر چارلس کي 25 تاريخ تي اھو پتو پئجي ڪونہ سگھيو تہ دشمن جو تعداد ڪيترو آھي ۽ ان جي جنگي صلاحيت ڪيتري آھي، پر معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ ھو زورالنس ۽ گنڊوئي وارن لڪن کي بچائڻ لاءِ اچي گڏ ٿيا آھن. جنرل پھريائين زورالنس ڏانھن انھيءَ مقصد سان پيش قدمي ڪئي تہ جيئن دشمن جو صحيح تعداد معلوم ڪري سگھجي ۽ ان کان پوءِ مٿن حملو ڪجي. ان وقت سمپسن کي حڪم ڪيو ويو تہ ھو فوج جو ڪالم ۽ ھر قسم جي ھٿيارن سان شاھپور کان ٿيندو ڦلجي پھچي. ان کان پوءِ کيس تومب جي واديءَ واري ديراه وٽ پڄڻو ھو جيڪو ستن منزلن جيترو فاصلو ھو. کيس لولي ۽ جمڪ جا لنگھھ لتاڙي، دشمن جي پٺئين پاسي کان اچڻو ھو. جڏھن تہ باقي وڏي فوج دشمنن جي سامھون واري پاسي کان حملو ڪندي. ان مقصد کي آڏو رکي فوج کي مختلف ڪالمن ۾ ائين تقسيم ڪيو ويو ھو جيئن جنگي نقشي مطابق اڳئي سوچيو ويو ھو. فوج جي ھر ڪالم جي سوچي سمجھي جوڙجڪ ڪئي وئي ھئي تہ وڌ کان وڌ مضبوط ھجي. دشمن اچ ۽ شاھپور جي اوچن حملن کان ڏاڍو ڊڳل ھو. تنھن ڪري منجھائن جوابي حملي جو ڪنھن بہ قسم جو خوف ڪونہ ھو. ان کان سواءِ ھڪ افواھھ بہ پکيڙيو ويو جنھن مطابق سمپسن جي فوج جي تعداد گھڻو وڌائي پيش ڪيو ويو ھو. ھر فوج پنھنجي پيش قدمي اھڙي ريت جاري رکي ھئي، جو سندس رابطو ٻيءَ فوج سان رھندو پئي آيو. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن دشمن ڪو وڏو نقصان نہ پھچائي سگھي. سمپسن جي فوج تياگا ڏانھن رواني ٿي تہ ھن جي پٺيان جئڪب کي موڪليو ويو جنھن سان گھوڙيسوار فوج ۽ توبخانو ھو. کين ھدايت ڪئي وئي ھئي تہ تيگا کان پوءِ موٽي لولي ۽ ڦلجي تي حملو ڪن. چانڊڪا وارن سان ھڪ اسڪئاڊرن گھوڙي سوار بہ ھئا. اھي جڏھن تلر ۾ موجود ھئا تہ کين شاھپور وٽان مدد ملندي ھئي، جتي ڪئپٽن جاميسن جي ھٿ ھيٺ ھر قسم جي ھٿيارن سان گئريسن فوج موجود ھئي ۽ فوجي سامان بہ سندن نگراني ھيٺ رکيو ويو ھو. انھيءَ ڪري جو شاھپور ھڪ مرڪزي ماڳ ھو. تنھن ڪري ڪئپٽن جاميسن چانڊڪا وارن ۽ سمپسن کي ھڪ جھڙي مدد ڪري رھيو ھو ۽ ساري فوج کي پيش قدمي ۽ سرگرمين لاءِ ھٿيار پنھوار ھتان ملي رھيا ھئا.
ھن وقت تائين علي مراد ڪنھن بہ حساب ڪتاب ۾ ڪونہ ھو. جنرل جي مرضي ھئي تہ ھو زري ڪوشقا وٽ پھچي وڃي. ڇاڪاڻ تہ حملن ڪرڻ واسطي اھو ماڳ ڏاڍو مناسب ھو. تنھن ڪري ھن پنھنجي منصوبي کي عملي جامو 26 تاريخ تي پارايو. ان ڪري ھن ڏاڍي تيز رفتاريءَ سان پيش قدمي ڪئي ۽ ڪيترائي لاڏو اٺ مري ويا ھئا.
سيءُ بہ چوي تہ اڄ نہ پوان تہ ڪڏھن پوان. فوجي سپاھي تہ سيءَ ۾ پپر جي پن وانگي ٿڙڪي رھيا ھئا. اھڙي سيءَ جي سٽ نہ سھي ٽي تہ مري بہ ويا. پر يورپي فوجي اھڙيءَ ٿڌ تي اڃا بہ وڌ ھئا. زري ڪوشتا ۾ پھچڻ کان پوءِ پتو پيو تہ بجار خان لولي لڪ مان نڪري ھليو ويو آھي ۽ بگٽين ۽ جکراڻين سان وڃي مليو آھي ۽ انگريزي فوج کي مھاڏي ڏيڻ جو پڪو پھھ ڪري چڪو آھي ۽ جنھن ماڳ تي جنگ ڪرڻ جو ارادو رکي ٿو سو بہ ڏاڍو مضبوط آھي. تنھن ڪري کين عورتن ۽ ٻارن کي ڪنھن محفوظ ماڳ تائين پھچائڻ جو گھڻو وقت ملي ويو ھو. ساڳيءَ طرح انگريز جنرل بہ حملي ڪرڻ جو پڪو پھھ ڪري چڪو ھو. ھو پنھنجي اڳئين تيار ڪيل منصوبي تي عمل ڪري رھيو ھو. سندس خواھش ھئي تہ پنھنجي دشمن کي مارٽر ۽ مائوزرس وسيلي بي دخل ڪري ۽ پيادل فوج کي جنگ ڪرڻ کان بچائي. ڇاڪاڻ تہ ائين نہ ڪرڻ سندس فوج لاءِ نقصانڪار ھو.
28 تاريخ تي فوج رواني ٿي پر مقابلي لاءِ دشمن موجود ئي ڪونہ ھو. سمپسن جي فوج اڳتي رواني ٿي چڪي ھئي. ڌاڙيلن سمجھيو تہ ھن جي پٺيان ضرور وڏي فوج ايندي. تنھن ڪري ھو ڊڄ نہ جھلي سگھيا ھئا ۽ وٺي کڙين تي زور رکيو ھئائون. لولي ۽ جمڪ وارا لڪ بہ خالي ڪري ھليا ويا ھئا. جڏھن تہ سمپسن اڃا ٽي منزلون مس ڪيون ھيون. انھن مان ھڪ منزل ڏکئي جابلو علائقي ۾ ڪئي وئي ھئي، جيڪا فقط چئن ميلن جي پنڌ ڪرڻ کان پوءِ ڪئي وئي ھئي. انگريزي فوج اڳتي وڌي پنھنجي ڪئمپ وڃي لولي ۽ جمڪ لڪن جي وچ تي ڪئي ھئي جتان کان ھي ٻئي لڪ پنج پنج ميل پري ھئا. ھن جاءِ جو پاڻي تي ڏاڍو سٺو ۽ شفاف ھو. پر ايتري گھڻي فوج جي پورت جوڳو ڪونہ ھو. پر بعد ۾ جمڪ جبل جي گھاٽ وٽ تمام گھڻو پاڻي ھٿ لڳي ويو، جيڪو سٺو ۽ شفاف ھو. ھي ٻئي نھايت اھم لڪ ھئا. ھنن لڪن جي حفاظت واسطي مناسب ڪم ڪيو ويو ھو. ھنن لڪن تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ ھڪ ويساھھ جوڳو قاصد سمپسن ڏانھن مڪو ويو، جنھن ھٿ ڏانھن حڪم ھو تہ ھو پيش قدمي ڪندو ريراه وٽ منزل ڪري. اتي رھڻ ڪري سندس مکيھ فوج سان رابطو رھي سگھندو. اھڙي ريت جنرل جي ھيءَ بہ پيش قدمي بہ اڳئين جيان نھايت ڪامياب رھي. ڇاڪاڻ تہ ھن جابلو ڏکين علائقن کي بہ سولائيءَ سان پنھنجي قبضي ھيٺ ڪيو ويو ھو ۽ ڪوبہ نقصان ڪونہ پھتو ھو. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ انگريزن جي فوج جو قبضو ھنن پور وڇوٽ گھاڙين يا کاھين جي پرئين پاسي ھو، جنھن جي سرحد سڌي نہ پر اڙونگڙ ھئي. جنھن ڪري اولھہ پاسي وارا سڀ گھٽ ۽ گھاٽ بند ٿي ويا ھئا. اھڙيءَ ريت فوج جو الھندو پاسو وڃي مرين سان مليو ھو. پر بلوچ قبيلا ھي سڀ اڙانگا لڪ ڇڏي ڀڄي ويا ھئا. ھن مان معلوم ٿئي ٿو اھي ماڻھو جنگي حڪمت عملين کان قطعا بي خبر ھئا. ھنن ڌاڙيلن جا ڪجهہ ٽولا فوجي ڪئمپ جي اوسي پاسي ھن مقصد سان ڦري رھيا ھئا تہ جيئن کين وجهہ ملي تہ قتل ۽ غارتگري ڪري سگھن.
رسد گاھھ جا اھي ماڻھو تہ نھايت بيدرديءَ سان قتل ڪيا ويا ھئا جيڪي بيٺل پھريدارن کان گھڻو پري نڪري ويا ھئا. اھڙي حڪم جو بہ ڪو فائدو ڪونہ ھو تہ ڪوبہ ماڻھو مقرر حد کان ٻاھر نہ وڃي. پر ماڻھو اھڙن حڪمن مڃڻ لاءِ تيار ڪونہ ھئا. تنھن ڪري روزانو ڪا نہ ڪا زندگي ضايع ٿي ويندي ھئي.
ھاڻي دشمن جي ڀڄڻ واري رستي کي سمجھڻ اھم موضوع ھو. چيو پئي ويو تہ ان جو وڌ ۾ وڌ مرڪزي اھم ماڳ تروڪي آھي. ھي ساري ايشيا اندر ڏکئي ۾ ڏکيو ماڳ آھي جنھن جي اصلي صورتحال کي سمجھڻ، ڪنھن راز کان گھٽ ڪونہ ھو جنھن جي رھبرن کي پوري ڄاڻ ھئي نہ جاسوسن کي ئي پورو پتو ھو. ھي سڀ ماڻھو بجار خان جا خطرناڪ حامي ھئا ۽ ھن سان ڪيل ظلمن جي پلاند ڪرڻ لاءِ آتا ھئا. تنھن ڪري ھو صحيح صورتحال جو سچو ۽ کرو احوال ڏيڻ لاءِ تيار ڪونہ ھئا. کين اھا بہ پڪ ھئي تہ انگريز ڀلي ننھن چوٽيءَ جا زور لائين پر سوڀ بجار خان جي آھي. تروڪي جمڪ لڪ کان گھڻو پري ڪانہ ھئي ۽ اھا ان جابلو سلسلي ۾ موجود ھئي جيڪو ريراه واري ماٿري کي سنگسيلا واري گھاري کان الڳ ڪندو آھي. انھيءَ ڪري ھيٺين سوالن تي ضرور ويچار ڪرڻو ھو. ڇا اھي ڌاڙي تروڪيءَ ۾ اچي انگريزي فوج سان خونخوار جنگ ڪندا، جيڪا ھڪ خوفناڪ جابلو جوءِ آھي؟ يا ھو جئڪب ۽ سپمسن جي فوجن وچان گذري يا انھن کان پاسو ڪري، قلات جي جبلن ڏانھن ھليا ويندا؟ ڇا انھن جو پيڇو ڪرڻ ممڪن نہ آھي؟ پر معلوم ٿئي تہ انھن جو پيڇو ڪرڻ ممڪن آھي. ھنن جابلو ماڻھن جو تعداد تمام گھڻو آھي. ھنن سان گڏ زالون ۽ ٻار ٻچا بہ آھن جيڪي ھنن لاءِ وڏو بار آھن. نہ رڳو ايترو پر ھنن سان چوپايو مال ۽ گھرو سامان بہ سفر ۾ گڏ آھي تنھن ڪري اھي فوجي ڪالمن وچان گذري نہ ويندا. جيڪڏھن اھي تونگ وارو رستو اختيار ڪندا تہ اتي چانڊيا ۽ مري بيٺا آھن. جيڪڏھن الياسي نئين کان ويندا تہ اتي جئڪب فوج موجود آھي. پر جيڪڏھن تياگا گھاري جو پاسو ڏيندا تہ اتي سمپسن جي فوج سندن سامھون ھوندي. جڏھن تہ سرتوف وٽ مري موجود آھن. ڌاڙيلن جو تعداد تمام گھڻو آھي ۽ حصن ۾ ورھايل ڪونہ آھي، پر ڌرتي جو مٿاڇرو ڏاڍو اويڙو آھي جيڪو ھنن جو مضبوط بچاءُ آھي.
تروڪي جي معلومات ٿوري وقت لاءِ تہ ملي ڪانہ سگھي. ليڪن پوءِ پتو پيو تہ سمپسن جي فوجي ڪالم ھنن کي ڊيڄاري، جمڪ مان ڊوڙائي ڪڍي ڇڏيو ھو. اھڙي ريت ھن کين تومب واري گھاري مان گذرڻ کان بہ ڊيڄاري ڇڏيو ھو. ھي گھارو ريراه ڀرسان ويڪرو ٿي ھڪ ماٿريءَ جي شڪل اختيار ڪري وڃي ٿو. تنھن ڪري دشمن تروڪي واري ماڳ ڏانھن وڃي ڪونہ سگھندو، پر ھنن لاءِ ھڪ ٻٽو رستو کليل آھي تہ ھو اوڀر وڃي مزاري جابلو علائقي ۾ داخل ٿيندا جيڪو چئن ئي طرفن کان پھچ جوڳو ڪونہ آھي ۽ اتاھان ۽ اڀڪپرا جبل آھن. ھنن ماڻھن ھي علائقو ھاڻي تازو خالي ڪيو ھو. جنرل سر چارلس جي بہ مرضي اھا آھي تہ کين ڊوڙائي اوڏانھن ڪڍي ڇڏجي جنھن جا سبب ھي آھن تہ ھنن جھنگلي ماڻھن وٽ کاڌ خوراڪ جو سامان تہ موجود ئي ڪونہ آھي ۽ پنھنجي ويجھن ساٿين ۾ سندن ويساھھ ڪونہ رھيو آھي. ھي رولو قبيلا آھن جن جو تھذيب سان ڪو واسطو ڪونہ آھي. ان کان سواءِ ڊومڪين ۽ جکراڻين کي ڊوڙائي بگٽين واري علائقي ۾ ڇڏي ڏيو، جيڪي اڳئي خوفناڪ ڏڪار جي ور چڙھيل آھن. قومي امڪان آھي تہ اھي پاڻ ۾ وڙھي بہ پون. جيڪڏھن ھي ٻئي قبيلا بگٽين جي علائقي ۾ داخل ٿيا تہ ھنن جو دلي آجياڻو ڪونہ ڪيو ويندو. تنھن ڪري اھي ٽئي گڏجي اچي پيش پوندا. جيڪڏھن پيش نہ پيا تہ کين ملتان ڏانھن ڀڄڻ لاءِ مجبور ڪيو ويندو. ان وقت اھي بکيا، بدحال ۽ ڇتا ھوندا. جيڪڏھن اوڏانھن ويا تہ کيتران واري علائقي ڏي ڀڄي ويندا. جيڪو مرين جي جابلو علائقي جي اوڀر پاسي آھي.
ھنن ڌاڙيل قبيلن جي ڀاڄ واري رستي جو اندازو ڪرڻ نھايت ضروري ٿي پيو ھو. ھڪ سوڙھي گاري ۾ فوجي ڪئمپ ھئي، جنھن 29 تاريخ تي اڳتي وڃي جاچ پڙتال ڪئي وئي ھئي. معلوم ٿيو تہ ھڪ ھنڌ تازيءَ منزل جا نشان ھئا. ٻاريل باھھ جو دونھون اڃا بہ دکي رھيو ھو. عورتن جي سواريءَ لاءِ اٺن جا ڪجاوا بہ اتي موجود ھئا. اھا ثابتي ڪافي ھئي تہ اھي ٻئي قبائلي سردار پنھنجي ٻارن ٻچن سان ٿورو وقت اڳ ھتي موجود ھئا. ان کانپوءِ انگريزي فوج جو اھو ڪالم موٽي آيو ھو.
ھي علائقو جابلو ۽ ويران ھو جتي فوجي مقصدن لاءِ لشڪر اچي گڏ ٿيو ھو. فوجي ڪالم جنھن گھاري سان مٿي وڃي بلوچن جي تازي منزل جا نشان دريافت ڪيا ھئا سو ٻن جابلو سلسلن ڪري ٺھي پيو. جن مان ھڪ جابلو سلسلو اوڀر ڏانھن ۽ ٻيو اولھہ ڏانھن وڃي رھيو ھو. وچ وارو علائقو گاھھ ۾ سائو لڳو پيو ھو پر پوکيءَ راھيءَ جا نشان ڪونہ ھئا. اتر وارو جابلو سلسلو اچي جمڪ واري لڪ سان لڳو ھو. ھن سلسلي جا جبل اتاھان ويڪرا ۽ ھيٺ مٿي ھئا. پر ڏکڻ واري جابلو سلسلي کان گھٽ آھي. جنھن ۾ لولي وارو لڪ آھي، ڇاڪاڻ تہ پويون جابلو سلسلو تونگ کان وٺي مزارين واري جابلو علائقي تائين ھليو وڃي ٿو ۽ ھن نالي واري جابلو سلسلي سان رلجي ملجي وڃي ٿو. جبلن وٽ ڪوره قطار ائين نظر ايندي آھي ڄڻ ڪنھن قلعي جي چبوترن واري ديوار ھجي جنھن جي اوچائي ھڪ سو فوٽ ٿيندي. ھن جابلو سلسلي ۾ ڪيترائي سوڙھا گھٽ يا لڪ آھن، جن کي کاھيون بہ سڏي سگھجي ٿو. جن جي ويڪر ٽيھھ گز مس ٿيندي. انھن جا پاسا اڀڪپرا آھن جيڪي اسي کان نوي فوٽ اوچا ٿيندا. تنھن ڪري پاسي واري فوج کي جنگ ڪرڻ جو حڪم ڏئي نہ ٿو سگھجي، ڇاڪاڻ تہ ٽڪريون اتاھيون ۽ اڀڪپريون آھن. جيئن تہ ٽڪرين جي تري واريون کاھيون ھيٺ اونھيون آھن ۽ ايتريون سوڙھيون آھن جو ھيٺ اونداھي پئي ڏسڻ ۾ ايندي آھي. ان کان سواءِ گاھن ٻوٽن سان ڇانيل ڏسبيون آھن. ھي غير آباد، ويران ۽ خطرناڪ علائقو آھي ۽ جيڪو فوجي آباد علائقي جو رھواسي ھوندو، سو ھن جوءِ کي ڏسي ھڪدم رڙ ڪندي چوندو: ”ياخدا جڏھن ھيءَ دنيا جوڙي ھئي تہ سارو گند ڪچرو آڻي ھتي ڦٽو ڪيو ھئي.
فوجي ڪئمپ لولي ۽ جمڪ جي وچ تي قائم ڪئي وئي ھئي ۽ ائين ڪرڻ ضروري بہ ھو. ھي خطرناڪ جڳھھ ھئي پر دشمن وٽ توبون ڪونہ ھيون. پر جاءِ اھڙيءَ تي ھئي جتي ويھي ٻنھي لڪن تي قبضو ڪرڻ سولو ھو. ان کانسواءِ ھن ٿاڪ وسيلي پٺئين پاسي وارن انھن ميداني علائقين تي پڻ نظر پئجي رھي ھئي، جتي ٻين لڪن وسيلي ٿيندڙ حملن بابت بيٺل گھوڙيسوار دستا ترت اطلاع ڏئي سگھيا پئي. اھڙي ريت جاسوسن جي مليل اطلاعن ۽ امڪاني ڳالھين جي گڏيل مطالبي مان پتو پئجي ويو ھوتھ سمپسن جي فوج جڏھن جمڪ جابلو سلسلي وٽان گذري ھئي تہ ڌاڙيلن جي اتحاد وارا قبائلي سردار گھارو وٺي اوڀر روانا ٿي ويا ھئا ۽ وڃي صفا آخر تائين پھتا ھئا. ان کان پوءِ گونڊئي واري لڪ کان گذري مٺ(Muth) واري ميداني علائقي ۾ وڃي نڪتا ھئا. بعد ۾ رڻ پٽ علائقي جي وٽ وٺي دوش ڪوشتا واري جابلو سلسلي ۾ ساھھ پٽيو ھئائون. جيڪو صفا اوڀاريون جابلو لڪ آھي. جيڪڏھن علي مراد نيت جو سچو ھجي ھا ۽ وقت سر ان لڪ وٽ پھچي ھا تہ اھي ڌاڙيل سردار انھيءَ طرف ڪونہ وڌن ھا. اھو جنگي صورتحال مطابق اھم واقعو ھو. اھڙيءَ غلطيءَ ڪري بھترين جوڙيل جنگي منصوبو ناڪام ٿي ويو ھو. جيڪڏھن ائين نہ ٿئي ھا تہ منصوبي مطابق جنگ ھتي پھچي ختم ٿي چڪي ھجي ھا. ان ڪري جنگي سرگرميون اصل وقت کان گھڻيون وڌي ويون ھيون ۽ سندس وفاداريءَ ۾ بہ شڪ پئجي ويو ھو. ساڳي ريت بجار خان بہ مزارين واري جابلو علائقي وسيلي مٺ واري ميداني علائقي ڏانھن وڌڻ جون تياريون ڪري رھيو ھو. ڪئپٽن مئڪسوڊو کي ھڪ اسڪئاڊرن فوج ۽ ٻہ توبون ڏئي سمپسن کي ڳولي لھڻ لاءِ موڪليو ويو ھو. ان کانسواءِ کيس اھو بہ چيو ويو ھو تہ اھو بہ جاچي ڏسي تہ بگٽين جي شھر ۽ ديراه جي حفاظت واسطي ڪا پھر موجود آھي يا نھ. پر سمپسن ھڪ ڏاھو فوجي عملدار ھو، جنھن سر چارلس جي چوڻ تي عمل ڪيو ھو ۽ انھن جڳھن کي خالي ڏسي قبضو ڪري ورتو ھئائين. تنھن ڪري ڪئپٽن مئڪمرڊو موٽي اچي فوجي ڪئمپ پھتو ھو. ڪئپٽن سالٽر جا گھوڙيسوار دستا سڀني کان اڳيان انھيءَ ڪري ھلي رھيا ھئا تہ جيئن سمپسن ۽ مکيھ فوج وچ ۾ رابطو رھندو اچي. فوج جي پٺئين حصي يا دمبالي وارو شاھپور ۽ لولي لڪ وارو رابطو ليفٽيننٽ سمال پيج ۽ پوليس جي معرفت قائم ھو. اھڙي صورتحال ۾ بہ ڪي رولو قسم جا ڌاڙيل جھٽ ھڻڻ لاءِ ٻنھي فوجي ڪئمپن جي اوسي ناسون ھڻي رھيا ھئا. ڪڏھن تہ لشڪر جي دمبالي ۾ اچي حملو ڪندا ھئا ۽ ڪن سست رفتار ماڻھن کي قتل ڪري اٺ يا وھٽ ڪاھي ھليا ويندا ھئا.
جنرل چارلس ھن نڪتي تي گھڻو سوچيو ھو ۽ آخر ھن نتيجي تي پھتو تہ اڳين پيش قدمين دوران ڪيترا ڌاڙيل ٽولا ۽ ڪيترو ئي چوپايو مال اڳيان گذريو ھو، پر انھن کي ڪجهہ ڪونہ چيو ويو ھو. پر انھن پيش قدمين جو اھم اصول اھو ھو تہ اھو چوپايو مال ڌاڙيلن کان کسجي کين غير آباد ۽ ويران علائقن ڏانھن ڊوڙائي ڇڏجي. اھڙي مقصد سان ھن جان نيپئر کي اٺ سوار فوج ۽ 13 ريجمينٽ رضاڪار حوالي ڪري، تونگ واري گھاري جي نگرانيءَ لاءِ موڪليو ھو. ان کان سواءِ زري ڪوشتا وٽ ترسيل گھوڙيسوار اسڪئاڊرن کي بہ سندس مدد ڪرڻ جو چيو ويو جنھن ساڳئي مقصد سان وڃي جبل جي وٽ جھلي ھئي. سندس چوڻ ھو تہ چوپايو مال ضرور پاڻي پيئڻ ايندو ۽ ھن اھو صحيح چيو ھو. جان نيپئر ھڪ پرجوش ۽ ذھين فوجي سپاھي ۽ اٽل ارادن جو مالڪ ھو. جيڪو 31 تاريخ تي واپس آيو ھو. پاڻ سان ٻہ ھزار کن چوپايو مال ڪاھي آيو ھو. فوجي ڪئمپ ۾ اھا چئون پچئون ھئي تہ ھيءَ فوجي مھم ناڪام ٿي ويندي. اھو بہ چوٻول ٻڌجي رھيو ھو تہ ھن ساري مھم دوران ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ جنگي واقعو ٿيو آھي ۽ ھنن ٻن ٽن واقعن کي جنگي مھم جو نتيجو سڏي ڪونہ ٿو سگھجي. سر چارلس نيپئر کي چٿرن جو نشانو بڻايو ويو ۽ جنھن لاءِ ناڪاميءَ جون اڳڪٿيون ڪيون پيون وڃن. ھن مٿان مشڪلاتن جي صحيح اندازن نہ ڪرڻ جا الزام گھڙجي رھيا آھن، جيڪي سڀ بي بنياد آھن، جن جو حقيقت سان ڪو واسطو ئي ڪونہ آھي. ھن مٿان ٽوڪون ۽ ٺٺوليون ڪندي چيو ويو ھو تہ ھو بجار ڊومبڪي کان بہ ٻہ رتيون وڌيڪ ڌاڙيل آھي. ھن کائنس ڇھھ ٻڪريون ڦريون ۽ سندس ماڻھو قتل ڪيا آھن اناج ڦريو آھي. ڪيترن ماڻھن کي ويران علائقن ڏانھن ڀڄي وڃڻ لاءِ مجبور ڪيو آھي جن کي کاڌ خوراڪ ڪونہ ملندو ۽ مري ناس ٿي ويندا.“ علي مراد بہ انھيءَ ووڙ اچي زري ڪوشتا وٽ پھتو ھو جنھن سان ٻہ ھزار فوج ۽ ڏھھ توبون ھيون جيڪو فوجي ڪئمپ جي دمبالي ۾ منزل ڪري ويٺو ھو. پر منصوبي مطابق ھن کي ڏھھ ڏينھن اڳ گونڊئي ۾ ھجڻ گھربو ھو ۽ اتحادين کي نڪري وڃڻ کان روڪڻ لاءِ کيس لڪن وارا گھٽ جھلي بيھڻا ھئا. انھن ماڻھن لاءِ گھيري ۾ ھجڻ ڪري پيش پوڻ کان سواءِ ڪو ٻيو گس ڪونہ ھجي ھا.
ھن فوجي مھم کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ ساري فوج موجود ھئي ۽ فوج جي تہ جون بہ ننڊ ھئي. ٻئي پاسي کان جابلو ماڻھن جوابي حملا شروع ڪري ڏنا ھئا ۽ فوج جي موجودگي کي ڪجهہ سمجھندا ئي ڪونہ ھئا. ڌاڙيلن جي ڪن ماڻھن انگريز فوج جي دمبالي واري حصي تي حملا بہ ڪيا ھئا. اھڙيون حقيقتون دھلي گزيٽ ۽ بامبي ٽائيمس اخبارن ۾ بہ اچڻ لڳيون ھيو. جن سر چارلس جي ھن جنگي مھم کي سخت غلطي ۽ خطرو قرار ڏنو ھو. سندن اھو بہ چوڻ ھو تہ اھڙي ڳنڀير وايومنڊل ڪري خوف پکڙجي ويو آھي. ”بامبي ٽائيمس“ اخبار ھن مٿان کلي رھي ھئي تہ بجار ڪڏھن بہ شڪست ڪونہ کائيندو. فوج جو ڪمانڊر پنھنجي ساري فوج سميت اڃ بک مري ناس ٿي ويندو. ڌاڙيلن جون تراريون کين ڪپي ذرا پرزا ڪري ڇڏينديون ۽ جابلو ماڻھو ناقابل شڪست قوت آھي. . . .“ انھن اخبارن جي ڇاڙتن وري اھو بہ چوڻ شروع ڪيو ھو تہ سر چارلس جو جانشين شڪارپور جو بہ تحفظ ڪري ڪونہ سگھندو. ڇاڪاڻ تہ ھن جنرل حالتون ئي اھڙيون پيدا ڪيون آھن. ھنن ماڻھن اھڙو سبق ”بامبي ٽائيمس“ جي سربراھھ بسٽ وٽان سکيو ھو، جيڪو لڳاتار چئي رھيو ھو تہ سر چارلس شڪارپور جو شھر سنڀالي ڪونہ سگھندو، ڇاڪاڻ تہ بجار جا اتحادي ھن شھر تي حملو ڪندا ۽ ھن کان سندس پلاند وٺندا. ان سان گڏ اھڙن ماڻھن کان انتقام ورتو ويندو جيڪي جابلو ماڻھن جي قتل ڪرڻ ۾ ھن جنرل جا ساٿي ھئا.
ڌاڙيلن جي اھڙن حملن ڪري جتن، شاھپور وٽان گذرڻ کان ٺپ انڪار ڪري ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تہ سندن اٺن تي کاڌ خوراڪ جو سامان لڏيل ھو. ٻي رات اھي پنھنجا اٺ ڪاھي کسڪي ھليا ويا. انھن ماڻھن جو تعداد پنج سؤ ھو. سنڌي ٺيڪيدار ۽ جت کاڌ خوراڪ جي سامان جي ڍوئيءَ تان ڦري ويا ۽ ورتل ٺيڪن تان بہ ھٿ کڻي ويا. جتن تہ پنھنجي ڏاگھن کي سرڪاري ماڻھن کان لڪائي ڇڏيو ھو. ڇاڪاڻ تہ کين پڪ ھئي تہ انگريزي فوج ڀڄي ايندي، جيڪا بيجار خان جي حملي جي سٽ سھي ڪانہ سگھندي. فوج کان بار ڍوئيندڙ جانور اوچتو نڪري ويا ھئا. تڪڙين منزلن ڪرڻ ڪري رسدگاھھ جا اٺ بہ ڏٻرا ٿي ويا ھئا. ڏٻرو اٺ جلد پاڻڀرو ٿي ڪونہ سگھندو آھي. فوج اندر اڳ جيڪي ڳالھيون سرٻاٽن ۾ ٿينديون ھيون سي ھاڻي وڏي واڪ ٿيڻ لڳيون ھيون. فوجي بہ چوڻ لڳا ھئا تہ بجار خان کي مارڻ مشڪل آھي. ساڳئي وقت انگريزي فوج جي رابطن تي بہ حملا ٿيڻ شروع ٿي ويا ھئا ۽ ايندڙ ويندڙ سرڪاري خطن کي ڏينھن ۾ ٻہ ڀيرا روڪيو ويندو ھو. مقرر ٿيل اھڙن سرڪاري ملازمن کي قتل ڪيو ويندو ھو جيڪي سرڪاري خط آڻيندا ۽ کڻي ويندا ھئا. اھڙي ريت ڌاڙيلن رسدگاھھ جا سورھن اٺ بہ ڦري ورتا ھئا. فوجي ڪئمپ تي اڳئين کان وڌيڪ حملا ٿي رھيا ھئا. ان کان پوءِ رسدگاھھ جا سٺ اٺ ڦريا ويا ھئا ۽ جتن کي قتل ڪيو ويو ھو.
اھڙين ڪاررواين جو نتيجو اھو نڪتو ھو جو سڀ بارکيون فوجي مھم کي ڇڏي ھليا ويا ھئا. تنھن ڪري خوف ٿي پيو ھو تہ متان اھا مھم رڪجي نہ وڃي. اوڙي پاڙري وارا قبيلا بہ سمجھي رھيا ھئا، ھيءَ فوجي مھم ناڪام ٿي وئي آھي. ڇاڪاڻ تہ ھن کان اڳ انگريزي فوج کي پنج ڀيرا ناڪاميون نصيب ٿيون ھيون ۽ ڌاڙيلن کي شڪست ملي ڪانہ سگھي ھئي. ان ڪري ھر ڪو سمجھي رھيو ھو تہ انھن سان جيھڙو ڪري ئي ڪونہ ٿو سگھجي. اھڙي صورتحال کي محسوس ڪندي، قلات جا مري ۽ بروھي قبيلا بہ انگريزي فوج کان پاڻ ڇڏائڻ لاءِ سوچي رھيا ھئا. ڇاڪاڻ تہ انھن تي بہ بلوچن جي باغيانھ ڪاررواين جو اثر ٿي رھيو ھو ۽ ائين ڪرڻ لاءِ سوچي بہ رھيا ھئا. انھيءَ ڪري ڏاڍي رتو ڇاڻ ٿئي ھا. پر جنرل چارلس اھڙن واقعن کي ٽارڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪري رھيو ھو. ھي ماڻھو ڏاڍو دلير ھو جيڪو مشڪل حالتن ھوندي بہ مايوس ڪونہ ٿيو ھو.
سرڪاري اٺن لاءِ رڻ ۾ ننڍيون وڏيون ٻوٽيون جام ھيون، جن ۾ وڳ پيا چوڏس وڙڪندا ھئا. رڻ جي وٽ پاسي گاھھ جا ٿٻا موجود ھئا، جتي سرڪاري گھوڙا پيا چارئي پھر چرندا ھئا.
ان کان سواءِ جمڪ گھاٽ ڀرسان بہ جام گاھھ بيٺو ھو پاڻي لاءِ کوھھ کوٽي ڇڏيا ھئائون. جتن جي ڀڄي وڃڻ کان ٻہ مھينا اڳ ٻن مھينن جو فوجي سامان ۽ پندرھن ڏينھن جي کاڌ خوراڪ موجود ھئي. ڪجهہ وقت کان پوءِ اھڙيون شڪايتون اچڻ لڳيون ھيون تہ پاڻي موجود ڪونہ آھي. تنھن ڪري ھن کوھن کوٽڻ لاءِ ڪي ڏاھا ڪاريگر روانا ڪيا ويا، جن موٽي اچي کيس ٻڌايو تہ پاڻي تہ جام آھي، پر ان ۾ گندرف موجود آھي. اھا ڳالھہ ٻڌي جنرل چيو ان پاڻيءَ کي اوٻاري استعمال ڪيو وڃي. کانئس پڇيو ويو تہ جيڪڏھن ڏڪار ڪاھي پيو تہ پوءِ ڇا ڪيو ويندو. تنھن تي جنرل وراڻيو ھو تہ فوجي سپاھيءَ کي ھر قسم جا ڏچا ۽ ڏک سھڻا ھوندا آھن ۽ ائين ڪرڻ سندن فرض ۾ شامل ھوندو آھي. ھن جنرل ايترن ڏکن ڏوجھرن ھوندي ھيڻي ڪانہ ٻولي ھئي. ھڪ ڀيري چيو ھئائين تہ جيڪڏھن ڪار ڪري مون کي گھوڙا ڪھي کائڻا پيا تہ ائين بہ ڪندس پر بجار ڌاڙيل کي ڪونہ ڇڏيندس. کيس پڪڙي سک جو ساھھ کڻندس. مان انھن ماڻھن جي ڳالھين ڀئھ بہ ڪونہ ٿو ڊڄان جيڪي ھروڀرو پيا ڄاڙي ھڻندا آھن. کين ھن ڳالھہ جي ڳوت ئي ڪانہ آھي تہ ھيءَ فوجي مھم ڪيڏي اھم آھي. مان سمجھان ٿو تہ اھو ھڪ نھايت ڳنڀير مامرو آھي. مون وٽ ڪنھن بہ وسيلي جي کوٽ ڪانہ آھي. سرڪاري اٺن ۾ ڪجهہ ڪرڻ لاءِ اڃا بہ ڏيل ۽ ڏپ آھي. گھوڙيسوار فوجين کي چئبو تہ پيادل ھلن ۽ وھٽن کي لڏ کڻڻ لاءِ ڪم آڻن. اٺ سوار فوج بہ تہ ائين ڪري سگھي ٿي. اھي فوجي ڏاڍي ڌيرج سان اھو ڪم ڪندا ۽ ڪنھن بہ قسم جو اعتراض ڪونہ ڪندا. اھي جيڪي سرٻاٽ ٿي رھيا آھن سي منھنجو ھيانءُ ھيڻو ڪري ڪونہ سگھندا. ائين تہ ويتر منھنجا پير مضبوطيءَ سان ڌرتيءَ تي کپي رھيا آھن ۽ ڪڏھن بہ پوئتي ھٽڻ لاءِ تيار ڪونہ آھيان. ديراھھ جو شھر ڦلجي سميت منھنجي ھٿن ۾ آھي. ھيءُ ھڪ مرڪزي ماڳ آھي، جتان فوج ڪيڏانھن بہ وڌي سگھي ٿي ۽ ھوريان ھوريان انھن جڳھن کي حاصل ڪري رھي آھي، جن تي دشمنن جو قبضو آھي. مرين بہ جاکوڙ ڪري ڌاڙيلن کي اتر تائين محدود ڪري ڇڏيو آھي. جڏھن تہ ڏکڻ واري جابلو علائقي وٽ بيھي علي مراد ۽ انگريز سرڪار جا گھوڙيسوار انھن تي نظر رکي رھيا آھن. مان جنھن انداز ۾ ملتان جي حڪمران سان ڳالھايو آھي، تنھن سک حڪمران کي لوڏي ڇڏيو آھي. ھڪ پاسي ميجر براڊ فوٽ جي سياسي حڪمت عملي ڪم ڪري رھي آھي تہ ٻئي طرف اسان بک کان بدحال ٿيل ٽي قبيلا سندس ملڪ کي بڇي ڇڏيا آھن. جن جي ڪڍ انگريزن جي فاتح فوج لڳل آھي. تنھن ڪري پڪ آھي تہ سک حڪمران ٻنھي مان ڪنھن جو پاسو بہ ڪونہ وٺندو. ساڳي ريت ڌاڙيل کيتران واري پاسي کان بہ اڳتي وڌڻ کان روڪيا ويا آھن. ڇاڪاڻ تہ جاسوسن جو چوڻ آھي تہ پنھنجي قبيلي جي خان، حاجيءَ پنھنجي ناٺيءَ سلام بگٽيءَ کي چيو آھي تہ جيڪڏھن ھو انگريز فوج جي دٻاءَ ڪري ھيڏانھن ايندو تہ سندس ضرور آجيان ڪئي ويندي، پر ان جي ساٿين کي ھتي رھڻ ڪونہ ڏنو ويندو. تنھن ڪري ھو ڊومڪين ۽ جکراڻين کي پاڻ وٽ ھرڻ ڪونہ ڏيندو.
پر لاڏو جانورن جي تمام گھڻي ضرورت ھئي. اھا اھڙي پريشاني ھئي جنھن ڪري ماڻھو وائڙا ٿي پيا ھئا، جنھنجا نتيجا بہ ڏاڍا ڳنڀير نڪري سگھن ٿا. اھڙي ماحول ۾ جڏھن سوڀ اچي سڻائي پوندي آھي تہ لاڏو وھٽن جي نہ ھئڻ ڪري فوج محتاج ٿي رھجي ويندي آھي. ھي وقت اھڙو آھي جو بجار جي ڪڍ تيز رفتاريءَ سان پيڇو ڪرڻ لازمي آھي. جيڪڏھن اسان ان کي ختم نہ بہ ڪري سگھياسون تہ کيس وڏو ھاڃو تہ پھچائي سگھنداسون. ھاڻي تہ ڪئمپ ۾ فقط ٻارھن ڏينھن جو کاڌ خوراڪ موجود آھي. پر ان کان پوءِ فوج شاھپور کان پوئتي ھٽڻ شروع ڪندي. بعد ۾ بجار جي فتح جا ھل ھلي ويندا. ھڪ قبيلو فتح جي خبر ٻئي کي ٻڌائيندو. اھڙي ريت ساري جابلو جوءِ ۾ سوڀ جا راماڻا مچي ويندا. اھڙو چوٻول وڃي بولان لڪ تائين دنگ ڪندو. انھن چوٻولن جو پڙاڏو ھالار جبل ۽ سيوھڻ تائين بہ وڃي پڄندو. ان کان پوءِ بلوچ قبيلا تلوارون، ڍالون ۽ توڙيدار بندوقون کڻي سنڌ جي سکين ستابن ۽ آباد ميداني علائقن ڏانھن ورڻ شروع ڪندا جيڪو وحشت ۽ بي رحميءَ جو ھڪ زوردار طوفان ھوندو. جاسوسن وسيلي اطلاع مليو آھي تہ کيتران جو سردار انگريز سرڪار جو سچو ۽ کرو ساٿي آھي، پر جيڪڏھن ھو انگريز فوج خلاف اھڙيون ڪوڙيون خبرون ٻڌندو تہ سندس ارادو تبديل ٿي سگھي ٿو. جيڪڏھن لاڏو اٺ ھٿ ڪري بہ سگھجن، تہ بہ فوجي پيش قدمي متاثر ٿي سگھي ٿي. مارچ مھيني تائين ھن رڻ پٽ ۾ سخت گرمي جي موسم اچي ويندي. تنھن ڪري انگريزي فوج ھتي پير ڄمائي ويھي ڪانہ سگھندي. ان وقت فوج تہ وڙھڻ لاءِ تيار ھوندي پر کين اھو ويساھھ ويھي ويو آھي تہ سوڀ حاصل ڪري ڪانہ سگھبي، پر سڀ فوجي انگريز ڪونہ آھن. ڇا اھڙا فوجي ھر منزل تي اڌ خوراڪ تي راضي ٿي سگھن ٿا؟ ڇا جيڪڏھن فوج ھڪ جڳھھ تي کپ کوڙي ويھي رھندي تہ بيزاري تہ ڪانہ ٿي پوندي؟ پر بي چيني پيدا ٿي پوندي. ان کان سواءِ قتل ۽ چورين جي واقعن بہ ڪئمپ کي وائڙو ڪري ڇڏيو آھي؟ جت قتل پيا ٿين ۽ لاڏو جانور چورايا پيا وڃن، ڇا ھنن ڳالھين جو ڪو اثر ڪونہ ٿيندو؟ ھن فوجي ڪئمپ جي سامھون آڏيون ۽ اڀڪپريون ٽڪريون ڏسجي رھيون آھن انھيءَ جابلو علائقي ۾ تہ سڃ پئي ٿي واڪا ڪري. انھيءَ ڪري چئي سگھجي ٿو تہ وايو منڊل ڏاڍو اڻانگو آھي. اھڙي ماحول ۾ خود فوجي اھڙيون ڳالھيون ڪري رھيا آھن جن مان معلوم ٿي رھيو آھي تہ بجار سان جھيڙو ڳنڍڻ مشڪل ڪم آھي.
انھيءَ زماني ۾ گھڻو ڪري ھر ڪنھن جي سوچ اھڙي ھئي. ھڪ وڏي مصيبت کي تہ اڳئي عقلمندي سان ٽاريو ويو ھو. جيڪڏھن انھيءَ زماني ۾ جمڪ جي اوسي پاسي، قبائلي سردارن جو تيز رفتاريءَ سان پيڇو ڪجي ھا جنھن وقت فوج اڃا پھريون ڀيرو ھن ماٿريءَ ۾ قدم رکيو ھو تہ ڏاڍو چڱو ٿي وڃي ھا. ان وقت اھي جت بہ فوج سان جمڪ لڪ تائين گڏ ھلن ھا جيڪي پوءِ ڊڄ کان ڀڄي ھليا ويا ھئا. جڏھن فوج جمڪ لڪ وٽ پھچي وري کاڌ خوراڪ لاءِ پوئتي موٽي وڃي ۽ وري واپس اچي ھا تہ بجار ۽ سندس اتحادي تيستائين فوج جي غير حاضريءَ دوران لڪن تي قبضو ڪري وٺي ھا تہ انھن کي پڪڙڻ اڪ جي ماکي جيان سولو ھجي ھا. پر پوءِ پتو پيو تہ ھي بلوچ ڌاڙيل گھارو وٺي گنڊوئي طرف ھليا ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ کين محسوس ٿيو ھوندو تہ سر چارلس جمڪ لڪ کان نڪري اڳتي وڌندو ۽ پنھنجي پٺيان سڀني لڪن کي ھنن بلوچ سردارن لاءِ کليو ڇڏي ڏيندو. انھيءَ لاءِ جيئن اھي مٿن قبضو ڪري وٺن. اھو جنگي منصوبو خطرناڪ ۽ مشڪل ھو. ڇاڪاڻ تہ ھن انگريز جنرل کي ھن بھادر ويڙھاڪن سان ھن ويران رڻ پٽ، خشڪ ۽ خوفناڪ جابلو علائقي ۾ جھيڙو ڳنڍڻو ھو، جيڪي سندن چوڌاري ڪاريھر نانگن وانگي ڦري رھيا ھئا ۽ وڙھندا ھئا تہ شينھن وانگي حملا ڪندا ھئا. ڀاڳ جي ڳالھہ اھا ھئي جو جنگ جو فيصلو ڪندڙ مھان شڪتي جنرل چارلس خلاف ڪانہ ھئي. ھن نازڪ صورتحال دوران قلات جي خان جو وڪيل اچي ھن وٽ پھتو ھو. جنھن اچي جنرل کي ٻڌايو تہ ھو خان طرفان وفاداري ۽ دوستي جو پيغام کڻي پھتو آھي. معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ انگريز فوج جي اچ ۽ شاھپور تي ڪيل اوچتن حملن قلات جي شاھي درٻار کي ڇرڪائي ڇڏيو ھو. ان کان سواءِ قلات جي وزيراعظم بہ شخصي طور انگريز دوستيءَ جي کلي حمايت ڪئي ھئي. ان جو ڪارڻ اھو جو سندس ڀاءُ دريا خان ڏانھن خط لکيا ھئا، جي انگريزن خلاف ھئا ۽ اھي وچ ۾ پڪڙجي پيا ھئا. تنھن تي سر چارلس ھن ڏانھن پيغام موڪليو ھو تہ جيڪڏھن غداري جون اھي سرگرميون بند نہ ٿيون تہ توھان ٻنھي ڀائرن کي قتل ڪيو ويندو، ڀلي پوءِ اوھان بخارا ڏانھن ڀڄي وڃو. ظاھر ۾ تہ ھي وڪيل قلات جي خان جي طرفان دوستيءَ جو پيغام کڻي آيو پر ڳجهہ ڳوھہ ۾ وزيراعظم جي خطا کي معاف ڪرائڻ آيو ھو. ھن، انگريزجنرل کي بولان لڪ جي اوسي پاسي وارن قلعن کي ڪتب آڻڻ جو اشارو ڏنو ھو. ان بابت خان کي يقين ڏياريو ويو ھو تہ جنرل ھن جابلو علائقي ۾ فقط ڇھھ مھينا رھي ھليو ويندو. باقي ان علائقي ۾ نون قلعن جي تعمير انھيءَ مقصد سان ٿيندي تہ انھن ۾ انگريز فوج مستقل طور رھندي. ھن کان پوءِ منشي علي اڪبر کي قلات موڪليو ويو ھو تہ جيئن خان انگريز فوج لاءِ اٺن جي امداد ڏئي. ان کان سواءِ منشيءَ قلات جي وزيراعظم خانگي طور اھو ٻڌايو ھو تہ جنرل ھن شرط تي اوھان ٻنھي ڀائرن کي معاف ڪندو ۽ ھن شرط سان انگريز سرڪار اوھان کي پنھنجو وفادار دوست تسليم ڪندي جيڪڏھن اوھان وفادار رھڻ جو واعدو ڪندا. پر جيڪڏھن اوھان ھن وقت اٺ مھيا ڪيا تہ توکي سنڌ ۾ جاگير بہ عطا ڪئي ويندي. پر اھم شرط وفاداري ھوندو. اٺن حاصل ڪرڻ لاءِ اھا حڪمت عملي ڏاڍي سٺي ھئي، پر انھيءَ طريقي سان قلات جي قبائلي سردارن کي ھن مشڪل دور ۾ بغاوت ڪرڻ کان بہ روڪيو ويو ھو.
ھن وقت علي علي کي چيو ويو ھو تہ گنڊوئي لڪ ڏانھن وڌي. ھو جڏھن زري ڪوشتا ۾ موجود ھو تہ شاھپور سان رابطي جو ڪم ڏيندو ھو. پر سندس ماڻھو ڳجهہ ڳوھہ ۾ ھن علائقي ۾ گھمندڙ ڦرندڙ ڌاڙيلن سان ٻڌل ھئا. ھي ٽالپر حڪمران جنرل جي چوڻ تي اڳتي روانو ٿيو. ان کان پوءِ سر چارلس انگريز گھوڙيسوار دستن کي پاڻيءَ وارين جڳھن تي قبضي ڪرڻ لاءِ موڪليو. پر جيڪڏھن جت ڇڏي نہ وڃن ھا تہ ھنن گھوڙيسوار دستن کي اھو ڪم ڪرڻو نہ پوي ھا. بعد ۾ ھن مري سردار کي دوستي ۾ وڌيڪ سوگھي ڪرڻ جي ڪوشس ڪئي ھئي، ڇاڪاڻ تہ سر چارلس کي شڪ ٿيو تہ سندس نيت ۾ کوٽ پيدا ٿي رھيو آھي. اھڙي ريت کيس پنج ھزار رپيا انھيءَ مقصد سان ڏنا ويا ھئا تہ ھو بجار کي پڪڙي انگريزن جي حوالي ڪري. ان معاملي جي طئي ٿي وڃڻ کان پوءِ ھن جئڪب کي چيو تہ چانڊڪين ۽ مرين کي ڇڏي ڏئي تہ ھو ڀلي پنھنجن علائقن ڏانھن ھليا وڃن. ڇاڪاڻ تہ ھنن پنھنجي فرض جي ادائگي پوري ڪري ڇڏي آھي. ڇاڪاڻ تہ کيس محسوس ٿيو ھو تہ ھنن نازڪ حالتن دوران فوجي ڪئمپ ڀرسان ٿورا بلوچ سردار ھجڻ گھرجن. ھن جنرل، بجار کي گرفتار ڪرڻ لاءِ اھا حڪمت عملي اختيار ڪئي جيڪا ھو اڳي بہ استعمال ڪري چڪو ھو. ھن جئڪب کي چيو تہ ھو ھن ريت خط لکي تہ ”تازه دم فوجون اچي رھيون آھن. انھيءَ ڪري جمڪ لڪ وٽ موجود قلعن جي مرمت ڪري مضبوط ڪيو وڃي. اھا فوج بجار جي قتل ٿيڻ تائين اتي رھندي پر جنرل جي خواھش کيس قتل ڪرڻ جي نہ پر قيد ڪرڻ جي آھي ۽ جنرل ان سردار يا قبيلي کي وڏو انعام ڏيندو، جيڪو بجار کي زنده پڪڙي سندس حوالي ڪندو.“ کيس اھا بہ ھدايت ڪئي وئي ھئي تہ اھو اھڙي طريقي ۽ اھڙي رستي سان موڪليو وڃي جو وچ تي بگٽين کي ھٿ لڳي وڃي.“
اھڙي ڪم کان پوءِ ھو سارو ڌيان فوجي ڪم ڪار ڏانھن ڏيڻ لڳو ۽ ڪئمپ ۾ رھيل فوج کي سرگرم ڪري ڇڏيائين. اھو بہ حڪم ڪيائين تہ فوجي ڪئمپ جي اوسي پاسي واري علائقي جي صفائي ڪئي وڃي. ھن ھنٽر کي فوجي ڪالم ڏئي اڳتي روانو ڪيو تہ جيئن ھو ڀروارن گھارن ۽ ٽڪرين تي وڃي قبضو ڪري وٺي. انھيءَ وقت ڌاڙيل بہ دلير ٿي ويا ھئا، جيڪي رات جو فوجي چوڪين ڀرسان اچي گذرندا ھئا. ھڪ رات انھن مان پنجن ڌاڙيلن ان تنبوءَ ڀرسان ٻن ماڻھن کي قتل ڪري ڇڏيو جنھن ۾ ھيڊ ڪوارٽر قائم ٿيل ھو. ھنٽر انھن ماڻھن کي قتل تہ ڪري ڇڏيو پر ھنن انگريز فوج سان ڏاڍي بھادري سان ويڙھھ ڪئي وئي ھئي. انھن مان ھڪ جي جڏھن سيني ۾ بئنيٽ کپي وئي، تہ بہ ھن پنھنجي دشمن تي قاتلانھ حملو ڪيو. انگريز فوجي ٻي واھھ نہ ڏسي مٿس تفنگ جو فائر ڪري ھن مان جان ڇڏائي ۽ پوءِ بہ بئنيٽ ڌاڙيل جي سيني ۾ ٽنبيل رھي. ساڳئي وقت سمال پنج جي ماتحت پوليس ٽڪرين جي ڏکڻ پاسي کان تمام گھڻو چوپايو مال ھٿ ڪيو ھو. ان ئي وقت علي مراد کان بہ خط اچي پھتو ھو، جنھن ۾ ٻڌايو ويو ھو تہ ٿوري مقابلي کان پوءِ کيس ڇھھ اٺ ۽ چوپائي مال جا ٽي سؤ کن ڍور ھٿ لڳي ويا آھن.
ان موقعي تي ھڪ ڪھيري جاسوس خبر آندي تہ اتحادي سردار ھڪ مضبوط جاءِ وٽ موجود آھي. جيڪا ھتان ويھارو کن ميل پري ٿيندي. اھي سردار بک ۾ پاھھ ٿي مري رھيا آھن. ٻئي ڏينھن ڪئپٽن مئليٽ، علي مراد وٽان آيو، جنھن ٻڌايو تہ بيجار پيش پوڻ چاھي ٿو. ھتي تہ انگريز فوج جي صورتحال ڏاڍي نازڪ ھئي. جيڪا ھوريان ھوريان سڌري رھي ھئي ۽ کيس عزت ۽ وقات نصيب ٿي رھيو ھو. پر اھڙي خطرناڪ صورتحال ھوندي بہ ھن دلير جنرل ڪڏھن بہ گھٻرايو ڪونھ. پر موقعي تي جنگ کي ھڪدم بند ڪرڻ خطرناڪ ھو. تنھن ڪري ھن وراڻيو ھو تہ بجار خان اچي ۽ پنھنجا ھٿيار اچي منھنجي قدمن اڳيان رکي. ان کان پوءِ پنھنجن ماڻھن سان گڏ درياھہ جي کاٻي ڪناري ان علائقي ۾ رھندو، جيڪو مان چوندس. ان کان پوءِ کيس معاف ڪيو ويندو. پر جيڪڏھن ھن اھي شرط قبول نہ ڪيا تہ کيس قتل ڪيو ويندو ۽ مون وٽ جي ھڪ سؤ ڊومڪي قيدي آھن تن کي بہ ڦاسي ڏني ويندي.
انھن قيدين کي قتل ڪرڻ جو ڪو ارادو ڪونہ ھو، پر اھو کيس دھمان ٻڌڻ لاءِ ائين چيو ويو ھو، پر ھتان نڪري وڃڻ وارو شرط صحيح ۽ سچو ھو. پامپي بہ جڏھن سلسليءَ جي سامونڊي ڌاڙيلن کي ڪڍيو ھو تہ ھنن بہ اھڙا ساڳيا شرط رکيا ھئا. سر چارلس نيپئر جي سوچ ھئي تہ جيڪڏھن ھنن ڌاڙيلن کي ان علائقي مان ڪڍي ڇڏي، جنھن ۾ ھو ڦرلٽ جون ڪارروايون ڪندا آھن ۽ انھن کي پوکي راھي ڪرڻ لاءِ مجبور ڪبو تہ اھي پنھنجون اھي گنديون عادتون ڇڏي ڏيندا. ھي سمجھي رھيو ھو تہ اھي ڌاڙيل ضرور ھئا پر بھادر بہ ھئا. کين ڪوشش ڪري شريف بڻائي سگھجي ٿو. ھي ماڻھو ڌاڙيل ضرورت ۽ جھالت ڪري ٿيا آھن. ھاڻي اھي پنھنجي ھن ڌنڌي کان خوش ناھن. سندس مرضي ھئي تہ ھنن کي ڪوشش ڪري شريف بڻائجي پر قتل نہ ڪجي.
تاريخ 5 فيبروري تي ھڪ فوجي دستي گشت ڪندي ڪيترن ھٿياربندن کي قتل ڪري ڇڏيو، جيڪي لڪن ڀرسان گھمي رھيا ھئا. ان کان فوج جي دمبالي ٽي سؤ فوجي ڪڍي، سمپسن جي حوالي ڪيا، جنھن ديراھھ واري علائقي ۾ پاڻ کي وڌيڪ مضبوط ڪيو ھو. انھيءَ زماني ۾ ڏڪار بہ ويھون وڄائي ڇڏيون ھيون، جنھن فوج کي وائڙو ڪري ڇڏيو ھو. ھٿ ايندڙ چوپايو مال ڪئمپ کي واڪ تي وڪرو ڪيو ويندو ھو. جيڪو کاڌ خوراڪ جو ھڪ وسيلو بڻجي ويو ھو. ھيءَ ھندستاني فوج جا ھر ٽي فوجي ساٿي گڏ ھوندا ھئا. تنھن ڪري اھڙي کاڌ خوراڪ گھڻو وقت ھلي ڪانہ سگھندي ھئي. لاڏو اٺ بہ ھن وقت تائين ھٿ اچي ڪونہ سگھيا ھئا. تنھن ڪري جنرل چارلس ڏاڍو مجبور ٿي پيو ھو. تنھن ڪري ھن فزجيرالڊ جي اٺ سوار فوج کي کاڌ خوراڪ کڻي اچڻ لاءِ شاھپور موڪليو. کيس اھو بہ حڪم ڏنو ويو ھو تہ اھڙي پيش قدمي دوران تونگ واري گھاري وٽ بيٺل فوج جي پڻ مدد ڪري. جيڪڏھن انھيءَ ماڳ جي اوسي پاسي کيس ڪو دشمن نظر اچي تہ مٿس حملو ڪري ان کان سواءِ ھن اٺ سوار فوج جي بھادريءَ جي پڻ نمائش ڪرڻي ھئي تہ اھا فوج پنھنجي ڪارڪردگيءَ ۾ سڀني کان اعلى ۽ اوچي آھي. ڀاڙي تي ھلندڙ لاڏو اٺ اھو سفر ڇھن ڏينھن ۽ ڇھن راتين ۾ سر ڪري سگھن ھا. اٺن جي ان قافلي جي سلامتي لاءِ پھريدار فوج بہ مقرر ڪئي وڃي ھا. پر فزجيرالڊ جي اٺ سوار دستي اھا پنھنجي مدد پاڻ ڪئي ھئي. ڇاڪاڻ تہ اھا پاڻ بہ فوج ھئي. ھن فوج حڪم موجب گھاري واري فوج کي بہ مدد ڪئي ۽ شاھپور تائين سفر ۾ فقط ھڪ ڏينھن ھڪ رات وتي ھئي ۽ پنجاھھ ميل پنڌ ڪري منزل کي پھتي ھئي. ان کان پوءِ اٺن تي پنجيتاليھھ ھزار پائونڊ اٽو کڻي، 8 تاريخ جي صبح جو اچي فوجي ڪئمپ پھتا ھئا. ھن فوج اوٽ موٽ جي ساري سفر ۾ ٽي ڏينھن ۽ ٻہ راتيون ورتيون ھيون. ان ساڳئي ڏينھن علي مراد وٽان پيغام پھتو تہ نہ رڳو بجار خان پر ٻيا سردار بہ پيش پوڻ لاءِ تيار ويٺا آھن. اھڙين مثبت ڳالھين جي واقع ٿيڻ مان معلوم ٿي رھيو ھو تہ اھو چارلس جي سوچ فڪر جو نتيجو آھي. ھن جنرل جي خواھش ھئي تہ اھڙي سونھري وجهہ مان ترت لاڀ پرائڻ گھرجي. تنھن ڪري ھن فزجيرالڊ جي واپس اچڻ کان ٻہ ٽي ڪلاڪ پوءِ سيبري لڪ ڏانھن روانو ٿيو، جيڪو علي مراد جي فوجي ڪئمپ کان اوڀر پاسي ھو. ھن ھنٽر کي مختصر فوج سان جمڪ لڪ وٽ ڇڏيو ھو. کيس چيو ويو ھو تہ ھو جمڪ ۽ لولي واري لڪن تي نظر رکندو رھي. سندس ھن پيش قدميءَ جو مقصد پيش پوندڙ سردارن مٿان دٻاءُ وجھڻ ھو تہ جيئن ھو پيش پوڻ ۾ دير نہ ڪن. جنرل جڏھن علي مراد جي ڪئمپ وٽان گذريو تہ ھن کيس ايلاز منٿون ڪيون تہ ھو سيبري لڪ کان اڳتي نہ وڃي، ڇاڪاڻ تہ سندس اڳتي وڌڻ سان سردار ڊڄي وٺي گوڏن تي زور رکندا ۽ پيش پوڻ جو ارادو تبديل ڪري ڇڏيندا. جنرل سندس چوڻ تي عمل ڪيو ۽ گھڻي رتو ڇاڻ ڪرڻ کان بچي ويو ۽ سيبري لڪ وٽ 4 تاريخ تائين ويٺو رھيو. ان کان پوءِ کيس شڪ ٿيو تہ بلوچ سردار بغاوت ڪرڻ لاءِ مھلت وٺي رھيا آھن. انھيءَ وقت ھن چيو ھو تہ ”مان ھنن رڻ پٽ جي نانگن تي ويساھھ ڪري ڪونہ ٿو سگھان، ٻئي ڏينھن تي سندس ڊاڪ يا سرڪاري خط آڻيندڙ عملي تي بہ سؤ جکراڻين حملو ڪيو. جنھن جي نتيجي ۾ انگريز جنرل جا ڪيترائي ماڻھو مارجي ويا ھئا. انھن جکراڻين بھانو ڪيو ھو تہ ھو انگريز فوج جي اريگيولر گھوڙيسوار فوج سان تعلق رکن ٿا ۽ سرڪاري خط آڻيندڙ سرڪاري ماڻھن سان دوستاڻي ماحول ۾ ڳالھيون ٻولھيون ڪرڻ لڳا ھئا. ان کان پوءِ اوچتو وار ڪري، جکراڻين ان ماڻھوءَ کي قتل ڪري ڇڏيو، جنھن سان ھو ڳالھائي رھيو ھو. انھن مقتولن مان ھڪ ماڻھو ان صوبيدار جو پٽ ھو جنھن اچ ۾ بھادريءَ سان مقابلو ڪندي پنھنجي جان قربان ڪئي ھئي.
ھن واقعي کان ڊڄي ڪري ڪئپٽن کي مئڪمرڊو کي سيبري لڪ کان پرئين پاسي موڪليو ويو ھو تہ جيئن اتان جو واءُ سواءُ لھي سگھجي. ان کان ستت ئي پوءِ جنرل پاڻ سندس واھر لاءِ نڪري پيو ھو. ھو اڃان ٿورو اڳتي وڌيو تہ کيس چوپائي مال سان گڏ واپس ايندو ڏٺو ھئائين. لڪ وچان لنگھندي مئڪمرڊو مٿان توڙيدار بندوق وسيلي فائر ڪيو ويو ھو. ان ھوندي بہ ھو بنا ڪنھن ڊپ ڊاءَ جي چوپائي مال جي ڌڻ کي لڪ وچان ھنيون آيو، پر ڊڄي ڌڻ مان ھٿ ڪونہ ڪڍيا ھئائين. ان کان پوءِ ھو دشمن جي پٺيان ڦري آيو. تنھن ڪري دشمن لڪ واري ٽڪريءَ تان ھيٺ لھي ويو. ان کان پوءِ ڪئپٽن اتي ويٺو رھيو تہ متان ڪو نئون ڌاڙيل ٽولو سندس فوج جي دمبالي تي حملو ڪري، ھن سان گڏ مغل سوار ھئا. ھن مٿان جڏھن بندوق جو پھريون فائر ٿيو ھو تہ اھي ڇرڪي ويا ھئا. پر مئڪمرڊو جي بھادري ڏسي ھو بہ دلير ٿي ويا ھئا ۽ ھمت ڪري ڌاڙيلن کي ڊوڙائي، سندن جبلن ۾ ڇڏي آيا ھئا. جتي اھي ڪئربائين جي فائرن ڪري کين گھڻو نقصان پھتو ھو. ھن واقعي کان پوءِ مئڪمرڊو نھايت احتياط سان لڪ اڪري پار پيو ھو. اھو واقعو اھڙو ھو جنھن وسيلي ڪئپٽن مئڪمرڊو جي عقلمندي ۽ بھادري نمايان ھئي. ڪئمپ تي پھچڻ کان پوءِ فوجين کي ايترو انعام ڏنو ويو، جيتري چوپائي مال جي قيمت ھئي.
اھو واقعو نائين تاريخ تي ٿيو ھو. تاريخ 10 تي ڪئپٽن سالٽر جي گھوڙيسوارن کي الڳ ڪري سمپسن ڏانھن موڪليو ويو ھو. 11 تاريخ تي ائڊجوائنٽ جنرل ميجر گرين کي ھڪ ڪالم فوج ڏئي ديراھ واري جابلو علائقي ڏانھن موڪليو ويو ھو جنھن لاءِ پھريدار دستن کي ھنٽر جي ڪئمپ مان چونڊيو ويو ھو. انھن ڪجهہ ڌاڙيلن کي قتل ڪري، چوپائي مال جا اٺ سو ڪن پاڻ سان آندا ھئا. ساڳئي ڏينھن پيراڍن يا ڀاڳين کي پگھار تي مقرر ڪيو ويو ھو تہ جيئن انھن ڌاڙيلن جا پيرا کڻي سگھجن جن ڊاڪ يا سرڪاري خط ڦريا ۽ سرڪاري ماڻھو ماريا ھئا. شڪ ھو تہ اھڙي واقعي جا مجرم علي مراد جا ماڻھو ھئا،جيڪي پاڻ بہ بلوچ ھئا ۽ جن جي گھوڙيسوار دستن سان دشمني ھئي. ڇاڪاڻ تہ مئڪنزي جي فوجي ڪارروائي ۾ سندن ذات جي بلوچن کي قتل ڪري ڇڏيو ھو. تنھن ڪري ھنن پلاند ۾ ڊاڪ ڦري ھئي ۽ ماڻھو بہ قتل ڪيا ھئا. انھن مجرمن جا پيرا جابلو علائقن ڏانھن ويا ھئا. مير کي اڳينءَ ڪوتاھيءَ ڪري ڇنڊ پٽي وئي ھئي. جڏھن کيس چيو ويو تہ ھن بہ غداري ڪئي آھي ۽ ھو اچي ويو. کيس چتاءُ ڏنو ويو تہ جيڪڏھن سندس غداريءَ جو ثبوت مليو تہ ڪئپٽن مئليٽ ۽ ڪئپٽن ڪرلنگ ھن جي فوج مٿان توبخاني وسيلي گولاباري ڪندا.
جنرل چارلس 12 تاريخ تائين بجار خان ۽ ٻين سردارن جي اوسيئڙري ۾ ويٺو رھيو پر اھي نہ اوري نہ اڳي. تنھن ڪري کيس علي مراد جي نيت ۾ کوٽ ڏسڻ ۾ آيو. کيس پرون پيا تہ علي مراد جيڪا بجار ۽ ٻين سردارن جي پيش پوڻ جي ڳالھہ ڪئي ھئي سا دراصل ھنن کي سک فوج سان ملڻ جي مھلت درڪار ھئي. ان وقت ھن سوچيو ھو تہ وٽس تيرھن سؤ پيادل فوج، ڏھھ توبون ۽ ڇھھ سؤ گھوڙيسوار آھن. ان کان سواءِ ھن وٽ ٻہ ھزار رزرو فوج شاھپور ۾ بہ موجود آھي، جيڪا ساڻس مھل سر واھر ڪري سگھندي پر بعد ۾ ھن سمجھي ورتو تہ علي مراد ڪنھن بہ قسم جي غداري ڪانہ ڪئي آھي نہ وري کيس اھڙي جرئت آھي. جيڪڏھن سچ پچ ۾ بجار ۽ سندس نوان اتحادي سکن کي وٺي اچڻ ۾ سوڀارا ٿيا تہ بہ کيس ڪا پرواھھ ڪانہ آھي، پر ھو ڏاڍو سچيت رھندو ھو. ھن ھنٽر کي ۽ سندس فوج ڪالم کي پاڻ وٽ سڏائي ورتو ۽ جمڪ واري لڪ تي بيھڻ لاءِ فزجيرالڊ جي اٺ سوار دستن کي مقرر ڪيو ويو ھو، جنھن جي نگراني اڳ ھنٽر جي حوالي ھئي. ان کانپوءِ ھن مزارين ڏانھن ھڪ خط لکيو ھو، جنھن ۾ ڌمڪيون ڏنل ھيون تہ جيڪڏھن بجار ۽ ٻين سردارن کي سھائتا ڏيندؤ تہ توھان جو خير نہ ھوندو. بعد ۾ ھن اھڙي موزون جڳھھ جي چونڊ ڪئي، جنھن وٽ منزل ڪري ويھھ ھزارن دشمنن کي مڙسيءَ سان منھن ڏئي سگھجي.
13 تاريخ تي ھنٽر اچي فوجي ڪئمپ تي پھتو. ان ساڳئي ڏينھن تي اتحادي سردارن جا مائٽ علي مراد وٽ آيا ھئا ۽ کيس چيو ھئائون تہ جھڙي ڪرڻي تھڙي ڀرڻي. جيڪڏھن انگريز ڪمانڊر اسان جي قيدي مائٽن کي قتل ڪيو تہ جنگ جو سلسلو اڻ کٽ ٿي ويندو. اھو پڻ اطلاع ڏنو ويو ھو تہ ھنن مان شير محمد بہ پنھنجي پنج ھزار ساٿين سان گڏ ھوندو.
جنرل چارلس بہ فولاد جو ٺھيل ھو، جنھن وراڻيو اھو اوھان جي مٿان آھي تہ قيدي وٺو يا نہ وٺو. اھڙي چونڊ اوھان کي ڪرڻي آھي. 14 تاريخ تي ھنن ھڪ ڏينھن جي مھلت ورتي. تنھن تي ھن چيو تہ ھڪ ڏينھن تہ ڇا مان ھڪ ڪلاڪ بہ مھلت ڏئي ڪونہ ٿو سگھان. جيڪڏھن اھي سڀ سردار منھنجي فوجي ڪئمپ ۾ اڄ نہ ٿا اچي سگھن تہ مان پنھنجي فوج سميت سندن جابلو علائقي ۾ ھنن جو مھمان ھوندس. پر سارو رحم ۽ ٻاجھھ ٻئي سامان سان گڏ شاھپور موڪليو ويندو. جيڪڏھن اوھان سان گڏ شير محمد اچي ٿو تہ اھا معزز شخصيت آھي. آءٌ ان جي شاندار آجيان ڪندس. مون وٽ ايتري فوج آھي جيتري دٻي واري جنگ جي ميدان تي ھئي. پر جيڪڏھن ساڻس دٻي واري فوج کان گھٽ ماڻھو ھوندا تہ مون کي ڏاڍو افسوس ٿيندو.
سر چارلس جي سخت ۽ رکي رويي کان متاثر ٿي قيدي بلوچن سان ۽ مائٽ علي مراد سان ڳالھائڻ بدران تاريخ 15 تي سڌو فوجي ڪئمپ اچي ھن سان مليا ھئا. سندن اچڻ ڄڻ تہ مائٽن جي سفيرن وانگي ھو، ھنن ٻڌايو تہ بجار خان جي گھرواري وفات ڪري وئي آھي. تنھن ڪري کين پيش پوڻ ۾ دير ٿي وئي آھي. اھو ئي ڪارڻ آھي جو اھي 19 تاريخ تائين پھچي ڪونہ سگھندا. اھو وقت کيس ڪفن دفن جي رسمن رواجن کي پوري ڪرڻ ۾ لڳي ويندو. سر چارلس نيپئر بجار جي پيش پوڻ جا شرط اھي رکيا جيڪي کين چئي ڇڏيا ھئا. باقي ٻين لاءِ ھن نوان شرط رکيا. سلام خان بگٽي قسم کڻندو تہ ھو اڳنان واسطي انگريز سرڪار جي علائقن تي حملا نہ ڪندو. ان کان سواءِ قلات جي خان جي سلام تي بہ ويندو جيڪو ھن جو قانوني حڪمران آھي. دريا خان جکراڻي لاءِ ھي شرط آھي تہ ھو لڏي ھلي سنڌ وھندو. ان سان گڏ ھو سندس وفاداري جي ساک اسلام خان بگٽي کان وٺندو، جيڪو ھن ساري قبيلي جو صفا مٽ ھوندو. جيڪڏھن اسلام خان ائين نہ ڪندو تہ دريا خان کي سنڌ ۾ وھڻو پوندو، باقي ھن جي قبيلي سان جنگ جاري رھندي. ننڍن سردارن لاءِ بہ شرط اھي ساڳيا ھوندا پر جيڪڏھن کيس اھا خبر ھجي ھا تہ ھنن جا ٻيا اتحادي ڌاڙيل ڪٿي آھن تہ ھو ھن قسم جي ٺاھھ جي ڳالھين ھوندي مٿن وڃي اوچتو ڪڙڪي ھا. جنرل ٺاھھ ۾ کليءَ دل جو مظاھرو ٻن ڳالھين ڪري ڪيو ھو. ھڪ تہ وٽس اٺ ڪونہ ھئا، ٻيو تہ کيس اھو خوف ھو تہ متان اھي سردار ملتان جي حڪمران وٽ نہ پناھھ وٺن. پر ھن جا ڪي اصول مقرر ھئا تہ ھو ڪڏھن بہ گھٻرائيندو ڪونہ ھو، نہ وري پنھنجي گھٻراھٽ کي محسوس ٿيڻ ڏيندو ھو. ٻيو تہ ھو بلوچ سردارن سان نہ جنگ جي ميدان ۾، نہ وري ٺاھھ جي ڳالھہ ٻولھھ ۾ پوئتي پوندو ھو. تنھن ڪري ھن پنھنجي اعلان کي ورجائيندي چيو ھو تہ انشاءَ الله آءٌ 16 تاريخ تي دوز ڪوشتا پھچندس ۽ بجار خان جي گھرواري جي وفات ڪري اتي 19 تاريخ تائين ترسندس ليڪن 15 تاريخ واري رات جو مينھن وسي پيو. ان ڪري اٺن لاءِ تنبو کڻڻ مشڪل ھو. ان ھوندي بہ ھن ڏنل تاريخ ۾ توسيع ڪانہ ڪئي ھئي ۽ پنھنجي حڪمت عمليءَ کي جيئن جو تيئن رکيو ھو ۽ سفيرن کي ٻڌائي ڇڏيو ھئائين تہ ھيءَ قدرتي روڪ ۽ رنڊڪ ھڪ فطري حدبندي ھوندي آھي، پر ھو پنھنجي طرفان ڪابھ لچڪ ڪونہ ڏيکاريندو، ڀلي اھا خدا جي مرضي نہ بہ ھجي. مشرق جي رسم ۽ رواج مطابق وقت جي پابند نہ ڪرڻ جا ڪيترائي سبب ڄاڻايا وڃن ھا، جھڙوڪ گورنر جنرل جا حڪم ڪونہ مليا آھن يا علي مراد جي طاقت جي خوف جو بھانو بہ ڏنو وڃي ھا. پوئين ڳالھہ ۾ تہ ڪابھ سچائي ڪانہ ھئي، ڇاڪاڻ تہ ھو پنھنجي ماڻھن وسيلي جابلو ماڻھن سان واسطي ۾ ھو ۽ ڪنھن وڏي واقعي ۾ آسرو رکيون ويٺو ھو. ھن اھو بہ اعلان ڪري ڇڏيو ھو دوز ڪوشتا ڏانھن وڌندو توڙي جو کيس رڻ پٽ جي وٽ ھيرڻ ڏانھن وڌڻ جو حڪم ملندو. ھن جي پھرينءَ گس ڪري دشمن نڪري گنڊوئي ڏانھن نڪري ھليو ويو ھو. جيڪڏھن ھو اھڙي بيگوندرائي نہ ڪري ھا تہ جنگ تہ ان وقت تي ختم ٿي چڪي ھجي ھا ۽ ھن ڍر ڪري ھرڀر گنگڻ ڳچيءَ ۾ وجھي ڇڏيو ھو. جڏھن ھن کي سر چارلس طرفان پيش قدميءَ جو حڪم مليو ھو تہ ھن ڪاوڙ جو اظھار ڪيو ھو ۽ پاڻ کي اھڙن حڪمن کان آزاد سمجھيو ھئائين. جيڪڏھن ھو ائين ڪري ھا تہ وڏو ھاڃو ٿي گذري ھا. پر جلد ئي کيس اھڙو ٻيو سبق سيکاريو ويو ھو. پر جنرل چارلس کيس اڳواٽ ئي حڪم ڏنو ھو تہ ھو دوز ڪوشتا ڏانھن نہ وڃي. ان حڪم سان گڏ کيس ھي پيغام بہ ڏنو ويو ھو تہ جيڪڏھن تو وڃي پاڻيءَ واري انھيءَ جڳھھ تي قبضو ڪيو تہ توب جو ھڪ گولو ڇوڙيو ويندو جيڪو تنھنجي انھيءَ شاھي تنبوءَ مان پار نڪري وڃي ٻئي پاسي پوندو اھو ڄڻ ھڪ اشارو ھوندو تہ پنھنجي ڪئمپ پٽي ھتان ٽري وڃ.
16 تاريخ شام جو سيبري جا کوھھ خالي ھئا توڙي جو اڳئين شام جو مينھن بہ وسيو ھو ۽ فوج پاڻيءَ ڦڙي ڦڙي لاءِ ٻاٿون کائي رھي ھئي. پر اوچتو ئي سامھون واري جابلو علائقي مان ھڪ نئين وھي آئي، جيڪا سٺ گز ويڪري ۽ ٻہ فوٽ اونھي ھئي جيڪا وھندي اچي وچ ڪئمپ ۾ ڪاھي پئي. فوجي اھا اوچتي رحمت ڏسي اچرج ۾ اچي ويا ۽ ڏاڍا خوش ٿيڻ لڳا ھئا ۽ پاڻيءَ جي ڏوگاھي کان ڇٽي پيا ھئا ۽ سمجھي رھيا ھئا تہ اھو خدا طرفان رحمت جو ريلو آھي. جنرل چارلس کي جابلو علائقن جي ڄاڻ ھئي ۽ کيس اڳواٽ پتو پئجي ويو ھو تہ جابلو نئين ضرور وھي ايندي. ھن اھڙي حقيقت پنھنجي ڊائري ۾ لکي ڇڏي ھئي. ھنن ملڪن اندر مختلف قسمن جا ماحول ھوندا آھن، جن بابت اڳڪٿي بہ ڪري سگھجي ٿي ۽ انھن کي سوچي ويچاري تبديل بہ ڪري سگھجي ٿو. ھنن روھن ۽ ڪوھن مان وھي ايندڙ نئين بہ اھڙي آھي جنھن بابت بہ اڳڪٿي ڪري سگھجي ھا ۽ ان کي پنھنجي سھوليت لاءِ بہ ڪتب آڻي سگھجي ھا. اھڙيون اڳڪٿيون ڪرامت ڪري سمجھيون وينديون آھن. جڏھن اسان شاھپور ڏانھن وڌي رھيا ھئاسين تہ پيش قدمي دوران رڻ پٽ ۾ ”مڻ“ ھٿ اچي ويو ھو. ھڪ فوجي سپاھي جيڪو پھريون ڀيرو مون وٽ اھا شيءِ کڻي آيو سو چوڻ لڳو ”سائين ھي تہ ڪرامت آھي ۽ اھا ٻوٽن تي پئي آھي جيڪا کاڌ خوراڪ آھي ۽ کائي بہ سگھجي ٿي. اھا شيءِ تہ خدا طرفان موڪلي ويندي آھي، اھا بھشت مان ايندي آھي، اھا بلڪل ئي ڪرامت آھي.“
سر چارلس نيپئر کي ڀت وانگر انھن اڀين ٽڪرين ۾ موجود لڪن مان گذرڻ وقت ڪنھن بہ جابلو ماڻھو ڪونہ روڪيو جيڪي لولي لڪ کان مٿي ھليون ويون ھيون. ھنن ٽڪرين ۽ موجود اھڙن لڪن جو ذڪر اڳي بہ ڪيو ويو آھي. مذڪوره ٽڪريون ھت پھچي مزارين واري علائقي ٽڪرين سان ملي وينديون آھن. روز ڪوشتا پھچڻ تائين سفر ۾ ڪيترائي ڪلاڪ لڳي ويا ھئا. ان ماڳ تي 17 فيبروري تي پھتا ھئاسين. رستي ۾ ڪنھن بہ ماڻھو مقابلو ڪونہ ڪيو ھو. علي مراد ھيڏانھن اچڻ جي جرئت نہ ڪري سگھيو ھو. ڪئمپ جي تنبن لڳي وڃڻ کان پوءِ سر چارلس وڃي پنھنجي تنبوءَ ۾ ويٺو ۽ ساري ڏينھن جي ڪارگذاري پنھنجي ڊائري ۾ قلمبند ڪرڻ کي لڳي ويو ھو. ان کان سواءِ ھن پنھنجا ذاتي احساس بہ ان ڊائري ۾ لکي ڇڏيا ھئا تہ اڄ مياڻي جي جنگ جي ٻي سالگرھھ آھي ۽ اڄ بہ مان جنگ جي ميدان ۾ آھيان. ڇا منھنجو اھو مقدر آھي ڇا تہ مان سدائين جنگ جي ميدان تي ھجان ۽ ھميشه انساني رتو ڇاڻ ڪندو وتان! پر ھيءَ صحيح مقصدن واسطي ھڪ جنگ آھي. اھڙي طرح مياڻيءَ واري جنگ بہ صحيح مقصدن لاءِ ھئي، جيڪا مان ٽالپرن خلاف وڙھي ھئي. ان جنگ کي اڄوڪي ڏينھن تي پورا ٻہ سال گذري ويا آھن. ان ڏينھن منھنجي چوڌاري لاشن جا ڍير لڳا پيا ھئا. منھنجا بيشمار دوست بہ مري رھيا ھئا، اسپتال واري تنبوءَ مان ريھون ۽ رڙيون اچي رھيون ھيون. ڇاڪاڻ تہ انھن جا عضوا وڍي جسم کان جدا ڪيا ٿي ويا. خدا تعالى مٿن شال رحم ڪري. ھنن ماڻھن جي ھلت چلت مان ۽ شان واري ھوندي ھئي. جيڪي مري ويا انھن تي رحمت ۽ جيڪي بچي ويا تن کي شال صبر ملي. پر جنگ ڏاڍي خطرناڪ ھئي. مان ھتي دوز ڪوشتا ۾ ھن مقصد سان اچي فوجي ڪئمپ قائم ڪئي آھي تہ جيئن ڌاڙيل سردار اچي پيش پون. دوز ڪوشتا جي معنى آھي، ’چورن جو موت‘. ھي عجيب قسم جون ھڪ جھڙايون آھن.