باب يارھون: نئين سر انتظامي جوڙجڪ
قلات جو خان شاھپور ۾ ھن جي اوسيئڙي ۾ ويٺو ھو جيڪو ٻين حڪمرانن جيان ڏاڍو ڊنل ۽ ھيسيل ھو. ڇاڪاڻ تہ ھن انگريز ڪمانڊر اھڙن سرڪش ڌاڙيلن کي شڪست ڏني ھئي جن کي ناقابل شڪست سمجھيو ويندوھو. ھي اھو ساڳيو ماڻھو ھو جيڪو ڪجهہ وقت اڳ ھن ڪمانڊر سان ملڻ کان لھرائي رھيو ھو ۽ ھاڻي وري ھن سان ملڻ لاءِ آتو ھو. ڌاڙيلن خلاف ھن مھم مان قلات جي خان کي بہ گھڻو فائدو ٿيو ھو. ھن جا باغي رعيتي ناس ٿي چڪا ھئا جن قبيلن جي صورت ۾ ڦرلٽ ڪري ڌرتي ٽامون ڪري ڇڏي ھئي. ھن جي درباري سردارن تي ڀئھ ڇائنجي ويو ھو جيڪي اڳي وٺ جا ئي ڪونہ ھئا. ھنن ڌاڙيلن ڦرلٽ جون قھري ڪارروايون ڪري سندس ملڪ جون سکيون ستابيون جيون اجڙي ڀينگ ڪري ڇڏيون. انھن ڌاڙيلن جي ناس ٿي وڃڻ کان لوڪ گنداوا وارو خوشحال علائقو وري ماڻھن سان ڀرجي ويندو، پوکي راھي ٿيندي ۽ امن امان ھوندو. پر خان کي قنڌار جي سردارن مان خوف ھو جنھن کانئس مدد جي طلب ڪئي ھئي. تنھنتي سر چارلس کيس وراڻيو ھو تہ تنھنجي درٻار ۾ موجود ڪجهہ سردار صحيح نہ آھن. جيڪڏھن اھڙي صورتحال ۾ تنھنجي مدد ڪئي ويندي تہ تو بدران اھي سردار طاقتور ٿي ويندا. تنھنڪري اول تون انھن سردارن جي صفائي ڪر. ان کان پوءِ قنڌار جي سردارن کي پيغام موڪل تہ مان انگريزن جو دوست آھيان. جيڪڏھن اوھان منھنجي ملڪ سان کئونس ڪندئو تہ ڀتر جو جواب پٿر سان ڏنو ويندو. ان کان سواءِ ھن انگريز ڪمانڊر گورنر جنرل کي مشورو ڏنو ھو تہ قلات کي فوجي طور طاقتور بڻايو وڃي ۽ اھو بہ خرچ انگلينڊ برداشت ڪري ان جو نتيجو اھو نڪرندو تہ قنڌار ھيسجي ويندو ۽ قلات کي ميريءَ اک سان ڪونہ ڏسندو. اھڙيءَ ريت خان جي درٻار ۾ موجود سردارن جي ونگين نيتن مان ور نڪري ويندو. سندس ھن مشوري کي اجايو سمجھي ڌيان ڪونہ ڏنو ويو ھو. ان بدران قنڌار جي سردارن کي پڪو ويساھھ ڏياريو ويو ھو تہ سندن ملڪ تي ھلان ڪانہ ٿيندي ڇاڪاڻ تہ انھن جو سر چارلس جي ڌاڙيلن خلاف قھري ڪاررواين ڪري ڊڄ کان پتو ئي پاڻي ٿي ويو ھو تہ متان انگريزن جي فوج قنڌار جي اچي ڪوٺي مھمان ٿئي. قلات جي خان بہ خوشيءَ سان موڪل ڏني تہ ڀلي انگريزن جي فوج شاھپور ۾ رھي.
ان کان پوءِ سر چارلس نيپئر اھڙا قدم کنيا تہ جيئن سنڌ جي سرحد کي بلوچ ڌاڙيلن جي ڏاڍ کان بچائي سگھجي. انھيءَ مقصد لاءِ ھن قيد رکيل جکراڻين ۽ ڊومڪي قبيلي ھلڪن ڦلڪن سردارن کي ڪشمور کان ڏکڻ واري غير آباد علائقي ۾ رھايو جتان جون زمينون ڀليون ھيون ۽ دريا خان کي سردار مقرر ڪيو. کيس چيو ويو ھو تہ جيڪو ماڻھو سرڪشي ڏيکاري تنھن کي سزا ڏئي سگھي ٿو. پر پوءِ جلد ئي اھڙن ماڻھن کي پگھارون ڏئي پوليس کاتي ۾ ڀرتي ڪيو ويو ھو. جن کي عوامي خدمت لاءِ علائقي جي ڏکڻ طرف موڪليو ويو ھو جتي ھو نيڪ نيتي سان پنھنجو منصبي فرض ادا ڪري رھيا ھئا. ڊيرا جي ماڻھن کي پنھنجن گھرن ٺاھڻ ۽ پوکي راھي ڪرڻ لاءِ چيو ويو ھو ۽ لابارن تائين سندن کاڌي پيتي جو بندوبست سرڪار ڪيو ھو. ھن کي گھر ۽ زمينون انھيءَ ڪري سرڪار بخشيون ھيون تہ اھي پنھنجن اڙين ٿڙين مائٽن ڌاڙيلن کان بچاءَ ڪندا. کين اھو بہ چتاءُ ڏنو ويو ھو تہ جيڪڏھن انھن پاڻ ڪنھن ماڻھوءَ کي لٽيو ڦريو يا ٻين ڌاڙيلن کي ڦرلٽ ڪرڻ کان روڪي نہ سگھيا تہ کانئن زمينون واپس ورتيون وينديون سندن سردارن کي ڦاھيءَ چاڙھيو ويندو ۽ سندن قبيلي جي ماڻھن کي زنجيرن ۾ جڪڙيو ويندو. ڌاڙن کي بند ڪرڻ لاءِ دريا خاب کي چونڊيو ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ ھو اصل کان ڦرلٽ ۽ ڌاڙلن جي سخت خلاف ھو ۽ ھي اھو سردار ھو جيڪو سڀني کان اڳ پيش پيو ھو. توقع اھا ڪئي پئي وئي تہ ھن جي نظرداريءَ ۾ جيڪڏھن پيءُ نہ سڌريو تہ سندس اولاد تہ شريف ٿي ويندو. حسين بگٽي ۽ سندس ڀاءُ خطرناڪ ڌاڙيل ھئا جن ڌوڪو ڏئي ڪئپٽن ڪلارڪ ۽ سندس ساٿين کي قتل ڪري ڇڏيو ھو. ھنن ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. تنھن ڪري کين زنجيرن ۾ جڪڙي رستن ٺاھڻ جو ڪم ڪرايو ويندو ھو. تنھن ڪري ٻيا بہ چپ ساڌيون پيا ڪم ڪندا ھئا. نيٺ تھذيب ۽ شرافت کي سوڀ حاصل ٿي وئي ھئي.
ان کان پوءِ مئڪنزي جي گاھين جي قتل عام جي ڏوھھ ۾ بيجار کي ڦاسي جي ڏيڻ جو سوچيو ويو ھو. پر علي مراد ان کي بخشڻ جي گذارش ڪئي ھئي. بيجار بي رحم ڌاڙيل ھو جنھن جو اٿڻ ويھڻ ڌاڙيلن سان ھو ۽ فوجي مھم دوران ٺاھھ ڪرڻ جي ڳالھہ ٻولھھ ۾ کيس شريڪ ڪيو ويو ھو ۽ صلح جي اھڙين ڳالھين ڪري ھو ڄڻ ڪمزور ٿي ويو ھو. علي مراد بہ اھڙين ڳالھين کي آڏو رکي کيس بخشڻ جي سفارش ڪئي ھئي. تنھن ڪري سر چارلس ھن جھوني ڌاڙيل ۽ سندس ماڻھن کي علي مراد جي حوالي ڪيو ھو جنھن کين پنھنجي پھريدارن جي نگرانيءَ ھيٺ درياءَ جي اوڀر پاسي رکي ڇڏيو ھو. کين جکراڻين کي مليل رعايتن جھڙيون سھوليتون ڏنيون ويون ھيون. سر چارلس کي ھيءَ ڳالھہ ٻڌي رحم اچي ويو ھو تہ جڏھن تروڪيءَ ۾ بلوچ ڌاڙيلن سمجھيو تہ ساڻن ھڪ ھڪاڻي ٿيڻ واري آھي تہ ھنن پنھنجي زالن ۽ ٻارن مٿان کين قتل ڪرڻ جي ارادي سان نوڪر بيھاري ڇڏيا ھئا. تنھن ڪري ھو بلوچن سان جنگ ڪرڻ کان پاسو ڪري ويو ھو. تنھن ڪري ھنن جو چوڻ ھو تہ جتي بہ اھو انگريز ڪمانڊر نظر اچي ان جي سامھون وڃي پيش پئو. جيڪو ماڻھو اسان جي عورتن جي عزت رکي ۽ ٻارن ٻچن کي بچائي سگھي ٿو، سو پڪ آھي اسان کي بہ معاف ڪري ڇڏيندو.“ بجار سان بہ دغا ڪئي وئي ھئي، جيڪا پڻ ڌيان ڏيڻ جوڳي ڳالھہ ھئي. ان کان پوءِ ڪئپٽن پوسٽنس بہ پنھنجي بچاءَ لاءِ ھڪ ڊگھو جواز پيش ڪيو ھو ۽ چيو ھئائين تہ ھن گورنر جنرل کي مطمئن ڪري ڇڏيو آھي. پر ھن انھن ماڻھن کي مطمئن ڪونہ ڪيو ھو جن مٿس الزام ڌريو ھو ۽ تروڪيءَ جي حالتن مان بہ محسوس ٿي رھيو ھو تہ انھن ماڻھن جو الزام غلط ڪونہ ھو.
ھنن معاملن کي اڪلائڻ کان پوءِ جنرل چارلس ڪراچي پھتو ھو. کيس ھن موسم ۾ پنج مھينا لڳي ويا ھئا، جنھن دوران ھو بلوچ ڌاڙيلن خلاف ڪارروايون ڪندو ھو ۽ سنڌ جي انتظاميھ ڏانھن بہ ڌيان ڏيندو ھو. ڪم جي اھڙي دٻاءَ بابت ھن لکيو آھي تہ ايتري گھڻي ڪم مون کي گھڻو ڪمزور ڪري ڇڏيو آھي. پر ماڻھو ھميشه لاءِ تہ جيئرو ڪونہ رھندو آھي.“ ھو ڪراچيءَ پھتو تہ سھين پر کيس ھڪ ٻئي جنگاڙي کي منھن ڏيڻو ھو. ھي ناشڪر ماڻھن جو اھو ٽولو ھو“ جن ھن خلاف ڀنڊڻي ٻاري ڏني ھئي جنھن اھو ڪونہ ڏٺو ھو تہ ھن ماڻھو ڪھڙي سچائيءَ ۽ ايمانداري سان پنھنجو منصبي فرض ادا ڪيو ھو. ابتدا ۾ نہ سندس عجيب مھم تي چٿرون ڪيون ويون تہ ان تي عمل ڪرڻ ممڪن ئي ڪونہ آھي. پر جڏھن ھيءَ انتھائي چوٽ تي پھتي ۽ دشمن ڌاڙيل ھن کان شڪست کائڻ لڳا ھئا تہ مٿس چڙي ٽوڪون ۽ ڌنڪون ڪيون ويون ھيون. رسد گاھھ جي ماڻھن جي قتل کان پوءِ کليو کلايو چيو وڃڻ لڳو تہ اھو واقعو سندس ناڪامي جي علامت آھي. ھن واقعي کي ممبئي ڌر وارن تيلي مان ٿنڀ بڻائي پيش ڪيو ھو. ھو وڏي واڪ اھو بہ چوڻ لڳا ھئا تہ ”سر چارلس موڳو مٽر آھي ۽ حڪومت ڪرڻ مان ٽڪو بہ نہ ڄاڻي اھو بہ چوڻ لڳا ھئا تہ ھن کان ٿو کٽا ڪري ڇڏي آھي، ڏندن ھيٺان ڪاٺي ڏئي ماٺ انھيءَ ڪري آھن جو ھن وٽ وڏي فوج آھي.“ اھڙين ٽوڪن ڌنڪن ھوندي بہ ھو مکيھ فوج پاڻ سان وٺي ويو ھو. جنھن سان گڏ ڪجهہ بلوچ بہ ھئا ۽ جنھن علائقي ۾ فوجي سرگرميون شروع ڪيون ويون ھيون سو سنڌ جي سرحد کان پورو ڏيڍ سو ميل جڏھن تہ ڪراچي کان ڇھھ سو ميل پري ھو جيڪا سنڌ جي راڄڌاني ھئي. ان کان سواءِ جھيڙو انھن ماڻھن سان جاري رکيو ھئائين جيڪي سنڌ جي بلوچن جو رت ۽ سگڻيا ھئا. عام ماڻھو ھن مھم کي سٺو ڪونہ سمجھي رھيو ھو. فوج سمجھي رھي ھئي تہ ھنن جنگي سرگرمين جو نتيجو ڪونہ نڪرندو پر ھو ڀريا ٻہ مھينا ھنن بلوچ ڌاڙيلن ڪڍ کٿو ۽ کريو کڻي ڪڍ لڳي پيو. ان ساري عرصي دوران سنڌ ۾ بغاوت جي باھھ ڪانہ ڀڙڪي نہ ڪنھن سازش ڪئي، نہ ڪنھن ناراضپي جو اظھار ڪيو.
ھن مھم جي سوڀ کان پوءِ ممبئي جي واويلا ڪندڙ ڌر جا پير ئي نڪري ويا ھئا جنھن پنھنجي لڄ لڪائڻ لاءِ چوڻ لڳا ھئا تہ اھا مھم پاڻيءَ ولوڙ ھئي. اھو بہ چوڻ لڳا ھئا تہ سرڪاري پئسو پاڻيءَ وانگر ھاريو ويو. فوج بہ وڏي تعداد ۾ ڪم آندي وئي. پر ڪابھ ھڙ حاصل ڪانہ ٿي. بيجار خان ٻين قبيلن سان گڏجي سنڌي سرحدي پٽي سان ڌاڙآ ھڻي ڌرتي ٽامون ڪري ڇڏي آھي.“ افسوس جي ڳالھہ اھا آھي تہ ھو قيد ۾ ھو ۽ ڦاسيءَ جي سزا جي خوف ۾ ھن کائڻ پيئڻ وسري ويو ھو. سو اھڙا ھئا ممئبي ڌر وارا جيڪي ”بامبي ٽائيمس“ اخبار ۾ الائي ڇا جو ڇا لکي پيا ممڻ مچائڻ جا جتن ڪندا ھئا.
ڀاڙيتو ماڻھن جي اھڙين ڀڏين ڳالھين ذريعي تاريخ جي توھين ڪئي پئي وڃي ۽ صاحب اختيار بہ اھي ڀاڙيتو ماڻھو آھن جن تي ڪڙي نظر رکڻ ضروري آھي. بامبي ٽائيمس اخبار جو بسٽ کلئي عام چئي رھيو آھي تہ کيس ڪامورا شاھيءَ جي سھائتا آھي. ان کان سواءِ ڪي وڏا ماڻھو بہ ھن جي اوٽ ۽ آڌر بڻيل آھن. پر اھڙن ماڻھن کي تاريخ ڪڏھن بہ معاف ڪانہ ڪندي ڇاڪاڻ تہ اخبارن ۾ ڇپيل سندن تحريرون جنگ ۽ امن کي ڏاڍو متاثر ڪري رھيون آھن. ھن ماڻھو پنھنجي اخبار ۾ اھو بہ اعلان ڪري ڇڏيو آھي تہ سر چارلس نيپئر گورنر جنرل کي پنجاب تي حملي ڪرڻ لاءِ زور ڀري رھيو آھي. ان کان سواءِ ھن ماڻھوءَ اھڙي جنگي منصوبي کي تير پتير سان ڇاپي بہ ڇڏيو آھي. ميجر ڪار مچيل سمٿ لاھور جي حڪمران خاندان تي ھڪ ڪتاب ۾ لکيو آھي جنھن ۾ ھن واضح نموني اظھار ڪيو آھي تہ دھلي گزيٽ ۾ ھڪ جعلي مضمون ڇپيو آھي جيڪو سر چارلس جي نالي سان آھي جيڪو پنجاب سان جنگ ڪرڻ جو وڏو ڪارڻ ھو. انھيءَ زماني ۾ جنرل چارلس پنجاب جي سرحد سان موجود ھو جنھن چيو ھو تہ سندس فوج جلد ئي سکن تي حملو ڪندي. سکن سمجھيو تہ اھو بھتر ٿيندو تہ انگريزن طرفان ٿيندڙ حملي کان اڳ ھو ڇو نہ انگريزن تي حملو ڪن. تنھن ڪري انھن ستلج پار ڪري انگريزن جي فوج تي حملو ڪيو ھو. اخبار ۾ ڇپيل اھڙي بيان جي تائيد ڪئپٽن ڪنگھام بہ ڪئي ھئي. ان کان سواءِ اھڙي تائيد ھڪ فرينچ ڪرنل مائوٽن بہ زباني طور ڪئي ھئي جيڪو سک حڪمران جي ملازمت ڪندو ھو. ائين ڪري گورنر جنرل جي پرامن حڪمت عملي ڊانوانڊول ڪرڻ جي ڪوشس ڪئي وئي ھئي. اھڙيءَ ستلج جي ڪناري سان ٻي جنگ شروع ٿي وئي جنھن جا ڪيترا ئي خراب نتيجا نڪتا ھئا. اھي ڪھڙيون نہ ڪھٽيون ڳالھيون ھيون جيڪي ٻن اخبارن ٻن ايڊيٽرن ڪيون ھيون جيڪي جعلي ھيون. ھيٺ ھڪ خط اقتباس پيش ڪجي ٿو جيڪو انگريز سک پھرين جنگ کان ٻہ مھينا اڳ گورنر جنرل کي لکيو ويو جنھن مان سولائيءَ سان پتو پئجي سگھي ٿو تہ سر چارلس ان جنگ ڏانھن تہ ڪو ڌيان ئي ڪونہ ھو جنھن لاءِ جعلي قسم جا مقالا لکيا ويا ھئا.
”ھي ڳالھہ انھن ماڻھن لاءِ ڏاڍي ڏکي ھوندي آھي جن جي ساري زندگي فوجي ملازمت ۾ گذري ھجي ۽ اھي بنا ڪنھن منصوبھ بندي اکيون ٻوٽي جنگ ۾ وھي پون. ساڳيءَ ريت تاريخ بہ ثابت ڪيو آھي تہ ائين ڪڏھن بہ ڪونہ ٿيو آھي. اھو ڏٺو ويو آھي تہ فوجي ماڻھو صحيح ھلندا آھن ۽ سول ماڻھن کان وڌيڪ ڏاھپ سان حڪومت ڪندا آھن پر تاريخ ثابت ڪيو آھي تہ فوجي حڪمرانن سول ڪامورا شاھي جنگ ڪرڻ جي شوقين ھوندي آھي. مون کي اھو اعتبار ڪڏھن ڪونہ ايندو تہ جيڪو ماڻھو جنگ ۾ اڳيئي وچڙيل ھجي سو پنھنجي شخصي احساسن ڪري ٻيءَ جنگ جي ڀڙڪندڙ باھھ ۾ ڪڏي ٽپ ڪونہ ڏيندو. پوءِ اھو عام ماڻھو ھجي يا عيسائي. اسان کي جيڪڏھن جنگ ڪرڻي آھي تہ اسان دوستن سان گڏجي ان جنگ کي منھن ڏينداسون. جن جي نيت ۾ نيرو نانگ ھوندو سي ائين ڊڄي ڀڄي ويندا جيئن ڪانءُ ڀڄي ڪمان کان. ڪوبہ ماڻھو خوف خطرن سان پيار ڪونہ ڪندو آھي. پر جيڪڏھن عزت ۽ وقار جو سوال ھوندو آھي تہ ماڻھو مھڻيءَ مرڪ سان چار وکون اڳتي وڌي وڃي موت کي ڀاڪر ۾ ڀريندو آھي. انھن ماڻھن تي ڦٽڪار ھوندي آھي. جيڪي اھڙي جنگ وڙھندا آھن جنھن کي ٽاري سگھبو آھي. اھڙا ظالم ماڻھو انساني قتل عام جا شخصي طور ذميوار ھوندا آھن. مان پنھنجي زندگي جا ٻہ ڏينھن اپوتر ۽ نڀاڳا سمجھندو آھيان جن دوران مان مياڻي ۽ حيدرآباد واري جنگ ڪئي ھئي. انھيءَ لاءِ نہ تہ مان پنھنجي نقطئھ نظر ۾ صحيح ڪونہ ھوس. پر انھيءَ ڪري تہ مان پنھنجا بھادر ساٿي وڃائي چڪو ھوس. مان ھن حقيقت جو نھايت جرئت سان اظھار ڪري سگھان ٿو تہ مون کان وڌيڪ ڪنھن ٻئي ماڻھوءَ جنگ ڪرڻ بابت پاڻ کان محنتي سان سوال ڪونہ پڇيو آھي تہ اھا جنگ پاڻ کي خطري ۾ وجھڻ لائق ھئي يا نھ. پر مان پاڻ کي ھيءَ ڳالھہ مڃائي ڪونہ سگھندو آھيان تہ ان جنگ لاءِ ڪو جواز ھو بہ يا نھ. اھڙيءَ ريت جنگ کان پوءِ اھڙا واقعا رونما ٿيندا آھن جن جو اڳواٽ ئي مون کي چنتو ھوندو آھي. عقل ۽ فھم وارو ڪوبہ ماڻھو ائين چئي ڪونہ سگھندو دشمن جي وڏي تعداد سان ٻيو اسان ائين ۽ اھڙي جرئت سان وڙھي سگھي ٿو. پر جڏھن ڪو ٻيو چارو ڪونہ ھوندو آھي تہ پوءِ جنگ ناگذري ٿي پوندي آھي.
”تنھنجي خط پھچڻ کان پوءِ ئي اھڙيون ڳالھيون ياد اچي ويون آھن. مان ھي ڳالھيون انھيءَ ڪري لکي رھيو آھيان تہ جيئن اوھان پنھنجي ملازمن کي ٻڌائي سگھو تہ فوجي ماڻھو پنھنجي ملازمت واري حرص ۽ لالچ خلاف بہ مزاحمت ڪري سگھندو آھي. جيڪڏھن کيس ضرورت کان وڌيڪ لالچ ھوندي آھي تہ اھو جرم آھي ۽ مان اھڙين ڳالھين ۾ اوھان سان سھمت آھيان. پر عام طور تي ائين سمجھيو ويندو اھي تہ فوجي اڳواٽ ئي جنگ جو اٽل ارادو ڪري چڪو ھوندو آھي. جڏھن تہ سندس اصلي ارادو امن قائم ڪرڻ جو ھوندو آھي. ليڪن ان کانپوءِ اھم ڳالھہ اھا ھوندي آھي تہ مناسب جنگي سرگرميون ڪھڙيءَ ريت جاري رکي سگھجن ٿيون. لارڊ ايلنبرو کي ڪن بي حس ماڻھن مجبور ڪيو ھو تہ گواليار جي آزاد حيثيت کي تسليم ڪيو وڃي. پر ائين ڪرڻ سان ٻيءَ جنگ جي تياري ڪرڻي پوندي. مان چوان ٿو تہ اھي ماڻھو رڳو بي حس ڪونہ ھئا پر بي اصول بہ ھئا جيڪي وگس مان ساڳئي معاملي ٻِٽ ۽ ٻھٽ ٿي بيھي رھيا ھئا. جن سان پر امن اصولن وارو ھيوم بہ گڏ ھو. مان چوان ٿو تہ اھو امن گزن جي حساب سان وڪاڻو ھو پر ان وٿ جي ھڪ ھٽي ھيوم جي ھٿ ھئي.“
”منھنجي ڀاءُ جي مرضي آھي تہ ھندستان جي انگريز سرڪار جي سرحد سنڌو درياھہ ھجڻ گھرجي. مان سدنس نقطئھ نظر کي بلڪل صحيح سمجھان ٿو پر اسان اڃا ايترا لائق ڪونہ بڻيا آھيون مان اوھان جي ھن نقطئھ نظر سان بلڪل متفق آھيان تہ انگريز سرڪار جي موجوده سرحد ستيلج بلڪل صحيح آھي. اسان اڳتي سنڌو درياءَ کي پنھنجي سرحد تڏھن بڻائي سگھنداسون جڏھن اسان حڪومت جي ھن گندي ارادي مان ھٿ نہ ڪڍنداسون تہ ھتان جا ڏيھي راجائون اسان جي ملڪي حدن اندر ڀلي پنھنجي تخت ۽ تاج جا مالڪ بڻيا ويٺا ھجن. جيڪڏھن ائين ٿيندو رھيو تہ اندروني امن امان برقرار رھي ڪونہ سگھندو. منھنجو بہ واضح نقطئھ نظر اھو آھي تہ موجوده دور ۾ ھندستان سرڪار سرحد ستلج ھئڻ ضروري آھي. پر اھو بہ يقين آھي تہ اسان ھنن حدن اندر رھي سگھون اھو بہ ناممڪن آھي. موجوده صورتحال ۾ ملڪي پيداوار ھن حفاظتي سرحد جي اجازت ڪانہ ڏيندي. جيڪڏھن تون زنده ۽ گورنر جنرل جي عھدي تي فائز رھين تہ تون 1847ع ڌاران پنجاب کي فتح ڪري وٺندين. حضرت سليمان عقلمند ۽ پرامن حڪمران ھو. پر ھن جو خزانو ڀريل ھو. اھو سارو پئسو ڏوڪڙ مصو ۽ صور جا واپاري ڏيندا ھئا. جيڪڏھن اھي واپاري ھن مٿان حملو ڪن ھا تہ حضرت سليمان لاءِ خطرو پيدا ٿي وڃي ھا پر جيڪڏھن ھو ھندستان جو گورنر جنرل ھجي ھا ۽ پنجاب جي فوج جھنگلي جانورن وانگي سندس سرحد سان گور ڦرندي وتي ۽ بچاءَ لاءِ کيس سرحد تي ٽيھھ ھزار فوج رکڻي پوي ھا تہ کيس بيت المقدس جي تعمير جو ڪم اڌ ۾ ڇڏي جنگ ڪرڻ جي ابتدا ڪري چڪو ھجي ھا.“
اھي لفظ اھڙي ماڻھو جا لکيل آھن جنھن لاءِ چيو ويندو آھي تہ جنگ ڪرڻ جو ڪوڏيو ھو. سندس نقطئھ نظر کڻي ڪھڙو بہ ھو پر حقن جي معاملي ۾ ھو ڏاڍو مستقل مزاج ھو. ھن جي ساري جاکوڙ سنڌ جي خوشحاليءَ لاءِ ھئي ۽ ممبئي واري ڌر کان سخت نفرت ڪندو ھو جيڪا ڌريان ئي غلط ھئي. ان غلط ڌر انھن ماڻھن کي پنھنجي رڱ ۾ رڱي ڇڏيو ھو جيڪي صاحب اقتدار ھئا يا جيڪي ملڪ جي پيداواري ذريعن جي سوچ فڪر کان بہ آجا ھئا. يا جيڪي ملڪي پيداواري ذريعن کي ترقيءَ جي مقصدن لاءِ ڪم آڻڻ لاءِ ڪي قدم ڪونہ ٿا کڻن. ڇاڪاڻ تہ زمينن ۾ باغ ڪنھن جادوءَ وسيلي پيدا ٿي ڪونہ پوندا آھن. سنڌوءَ جي پاڻيءَ جو مٿاڇرو ڪنھن فائدي واري تجارت کان سواءِ واپاري ٻيڙين سان ھڪدم ڇائنجي ڪونہ سگھندو. جابلو ۽ سنڌ جا بلوچ ڌاڙا ۽ ظلم ڇڏي پاڻھن ھڪدم شريف ڪونہ ٿيا آھن. ھنن جھل ۽ بداخلاقين کي ڇڏي سائنسي انداز ۾ پوکي راھي ڪرڻ اڃا ڪانہ سکي آھي. ان کان سواءِ زرعي پيداوار جي صنعت جي بہ کين خبر ڪانہ آھي. اڳي تہ سنڌ کي بيابان سڏيو ويندو ھو ۽ سمجھيو ويندو ھو تہ ان کي آباد ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ھن تعجب ڪندي پنھنجي خيال جو اظھار ڪيو ھو تہ اھڙا عقلمند ماڻھو جيڪڏھن اھي صحيح معنى ۾ عقلمند آھن تہ ڪرامتيءَ ۾ ڪيئن اعتبار ڪري سگھندا. اسان تہ مختلف رنگن، نسلن ۽ مذھبن جي ماڻھن کي پرامن رکيو آھي. ھاڻي وري سندن چوڻ آھي تہ اھي سڀ ماڻھو اک ڇنڀ ۾ مھذب بہ بڻجي وڃن. پر ھو ماڻھو سندن پھرئين سپني جي ساڀيا جتن ۽ جاکوڙ ڪئي ھئي.
ترقي ۾ پھرين وڏي رنڊڪ بلوچن جو جھنگليپڻو ۽ ڌاڙا آھن. ھنن جو مذھب بہ اڳتي وڌڻ لاءِ ھڪ رنڊڪ بڻيل آھي. اوڻائي اھا بہ آھي تہ اسان ھنن ماڻھن جي ٻولي سمجھي ڪونہ ٿا سگھون. ھتان جا مانھو وري ھندستاني ۽ فارسي سمجھي ڪونہ ٿا سگھن. تنھن ڪري رابطي جي بہ کوٽ محسوس ٿي رھي آھي. ھي ماڻھو مذھبي رسمن ۾ دخل اندازي ڪونہ ڪندو آھي. پر ھو ھندن جي سستي ۽ رسم جي سخت خلاف آھي جنھن ۾ عورتن کي ساڙيو ويندو آھي. مسلمانن کي مذھب مٽجڻ جو خوف خطرو ڪونہ آھي نہ وري اھي ھندن سان گڏجڻ ئي چاھيندا آھن. ڇاڪاڻ تہ اھي کين ڪافر سمجھندا آھن. سر چارلس انھن کي فقط شرافت جي اصول سان ملائي ھڪ بھتر معاشري جو بنياد رکي سگھي ٿو. سندس خواھش بہ اھا آھي. ھو ھڪ مذھب، ھڪ جھڙن سماجي فردن ۽ ھڪ ٻولي ھجڻ جو حامي ھو. عام ماڻھو ھن جي اصولن کي چڱيءَ ريت سمجھندا ھئا. ھن جي وسعت دلي، زندگي ۽ مال ملڪيت جي تحفظ ۽ انصاف جي اصولن کي سمجھڻ لاءِ ڪنھن مذھبي راھب ۽ پنڊت جي ضرورت ڪانہ ھئي. دولت مند ماڻھن کي ھو جڏھن سندن مال ملڪيت ۽ عزت جي تحفظ جو يقين ڏياريندو ھو تہ کيس سمجھڻ لاءِ ڪنھن ترجمان جي ضرورت جو احساس ڪونہ ٿيندو ھو ويچارا غريب تہ سندس ٻولي سمجھي ڪونہ سگھندا آھن پر اھو ضرور سوچيندا آھن تہ ھن کين ٽالپرن جي ظالم طريقي واري حڪومت کان نجات ڏياري آھي ۽ ڳاٽي ڀڳل ڍل محصول کان بچايو آھي.
انھيءَ زماني ۾ ھن ھتان جي اصلي رھاڪن ۽ ٻاھران ماڻھن پندرھن ۽ ويھن سالن لاءِ آبادي لاءِ ليز تي زمين ڏني ھئي پر کانئن ڍل يا لاپو ھن شرط سان ڪونہ ورتو ويندو ھو تہ ھنن جو واسطو فقط سرڪار جي ڪليڪٽرن سان ھوندو، ڪاردار ۽ زميندار سان سندن ڪنھن بہ قسم جو تعلق ڪونہ رھندو. انھيءَ زماني ۾ زمين ڏيڻ جو اھو طريقو ھو. ھن زماني ۾ نئين سر جاگير ڏيڻ جي ابتدا ڪئي ويئي ھئي، اھڙي زمين جو گھڻو ڪري واسطو ٽالپر حڪمرانن جي شڪار گاھن سان ھو. پوکي راھي جي ڌنڌي کي وڌائڻ جي مقصد سان چچ غريبن لاءِ سرڪاري قرض ڏيڻ بہ منظور ڪيا ھئا. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن ھو ڌنڌو چڱيءَ طريقي سان شروع ڪري سگھن. ھن آبپاشي جي نظام کي بھتر بنائڻ لاءِ ويھن ئي ننھن جو زور لڳايو ھو. سندس خيال ھو تہ تندرستي، پيداوار، کاڌ خوراڪ ۽ تھذبي جو سارو مدار سنڌوءَ جي پاڻي تي ضابطي رکڻ تي آھي.
ھن عام ماڻھو جي زندگي سڌارڻ لاءِ ننڍڙا ننڍڙا قدم کنيا ھئا ۽ اھڙين شين بابت جاڳرتا ڏني جن کان ھو اڳي بلڪل بي خبر ھئا. ھن اٺن جي نسل کي وڌائڻ لاءِ لاڙڪاڻي ۾ اٺ فارم رکيو ھو جتي ڀلن جابلو ڏاچين وسيلي اٺن جي نسل جي افزائش ڪئي ويندي ھئي. ان کان سواءِ ڪراچيءَ ڀرسان ھواءِ جي زور تي ھلندڙ پن چڪين قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي. ڪراچي جي اوسي پاسي سرڪاري طور ڀاڄين جي پوک ڪئي ويندي ھئي جنھن وسيلي ھزارن ماڻھن کي تازيون ۽ سستيون ڀاڄيون ملي وينديون ھيون جنھن مان سرڪار کي تمام گھڻو فائدو حاصل ٿيندو ھو. ھن ٻين شعبن ۾ صنعت قائم ڪرڻ جي ڪوشس ڪئي ھئي. پن چڪين وارو منصوبو انھيءَ ڪري ناڪام ٿيو ھو جو اھو ممبئي ۾ شروع ڪيو ويو ھو جنھن جي نگراني ڊاڪٽر بسٽ ڪندو ھو جيڪو زراعت جو سيڪريٽري ھو. پن چڪين جي تعمير بہ سندس نگراني ۾ ھلي رھي ھئي جن تي ڏاڍو خرچ بہ آيو. پر ڪم ڏکيو بہ ھو ان ڪري پن چڪيون ڪم ڪري ڪونہ سگھيون ھيون.
ڪسٽم جي ڪليڪٽر مسٽر ممڪلوڊ ۽ ميجر بلينڪنس گاھھ فارم قائم ڪري ورتو ھو ان سان گڏ رڍون پالڻ بہ شروع ڪيون ھئائون. جن لاءِ ھن رڍن جو ميرنوس نسل بہ حاصل ڪري ورتو ھو ۽ گيونڪا ۽ لوسڻ گاھھ بہ پوکرايا ھئائون. اھڙو گاھھ ھتي ڏاڍو ڀلو ۽ گھڻو ٿيو جو گاھھ جون سڀ ضرورتون پوريون ٿي ويون ھيون نہ تہ اڳي فوجي وھٽن لاءِ گاھھ ڪڇ مان حاصل ڪيو ويندو ھو جيڪو ڏاڍو مھانگو ھوندو ھو. مسٽر ڪولتگ مصر مان ڪمند جي بھترين جنس سنڌ ۾ پوکڻ جي مقصد سان موڪلي ھئي. ھي ماڻھو تنھن زماني ۾ مصر جي پاشا جي ھڪ پٽ جو عتاليق ھو. جڏھن ڪمند جي اھا چونڊ جنس ممبئي ۾ پھتي تہ اتان جي ڪامورا شاھي اھا سنڌ رواني ڪانہ ڪئي ۽ بندر تي رکي سڪي سڙي وئي. ھنن ماڻھن کي سنڌ جي ترقيءَ جي ڳالھہ ٻڌڻ سان ٻرو چڙھي ويندو ھو. تنھن ڪري سر چارلس سمجھيو ھو تہ سنڌ فقط اناج جي پوکي وسيلي اڳتي وڌي ۽ ترقي ڪري سگھي ٿي. پر ھتان جي ماڻھن کي پوکيءَ راھي جو صحيح پتو ڪونہ ھوندو ھو. توڙي جو اھي محنتي بہ ھوندا ھئا. ھتان جا سنڌي بلوچ ھر قسم جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ چاھيندا ھئا. تنھن ڪري ھن سوچيو ھو تہ جيڪڏھن ھنن ماڻھن کي ضروري شين جي تعليم ڏني وئي تہ اھي مھذب بڻجي سگھن ٿا. اھي ماڻھو ريجمينٽ جي اسڪولن ۾ ايندا ھئا ۽ منٿون ڪندا ھئا تہ سندن ٻارن کي بہ پڙھايو وڃي. علم جي اھڙي ضرورت کي پوري ڪرڻ لاءِ ھن لارڊ رپن کي تجويز پيش ڪئي ھئي تہ سنڌ ۾ اھڙا زرراعتي اسڪول قائم ڪيا وڃن جھڙا ڪئپٽن جان پٽ ڪينيڊي آئرلينڊ جي لوچ آش ماڳ تي قائم ڪيا ھئا. لوچ آش زراعتي اسڪول جي ڪاميابي کان پوءِ جان پٽ آئرلينڊ جي حڪمت کي چيو تہ لوچ آش جي طرز جھڙا زراعتي اسڪول ساري ملڪ اندر پکيڙيا وڃن. ھن چوڻ ۾ ڪوبہ وڌاءُ ڪونہ آھي تہ بي انتھا مخالفت ۽ سازش باوجود سندس ھي پيش ڪيل تجويز تسليم ڪئي وئي ھئي ۽ نام نھاد قومپرستن تہ چارئي چنبا کوڙي مخالفت ڪئي ھئي. انھيءَ زماني دوران ھيءَ بدنصيب ماٿري ڏڪار جي ور چڙھيل ھئي ۽ سارو ملڪ ويران ۽ ڀڙڀانگ ٿي ويو ھو. جيڪڏھن ھتي ھن قسم جا اسڪول کوليا ويندا تہ ڏرت ۽ ڏڪار کي صفا ختم تہ ڪري ڪونہ سگھبو پر ان جي شدت کي تہ گھٽ ڪري سگھبو. اھو وڏو ۽ فائديمند منصوبو آئرلينڊ جي غلط ماڻھن جي اثر ڪري ڪنھن ٻئي ھنڌ ڏانھن منتقل ڪيو ويو ھو. تنھن ڪري سنڌ جي ترقيءَ لاءِ پيش ڪيل ھن تجويز کي رد ڪيو ويو ھو. اھڙي ممبئي واريءَ ڌر جي مفادن کي ڇيھو ڪونہ رسيو ھو.
اھڙن طريقن اختيار ڪرڻ سان سنڌ جو غريب طبقو اڃا بہ وڌي رھيو ھو. پر مٿئين طبقي جي ماڻھن جي اولاد کي اڃا بہ وڌيڪ سھوليتون ڏنيون ويون ھيون. سنڌ جو ھر نسل انگريزن جو متوح ھو جن کي سر چارلس نيپئر انگريز سرڪار جا رعيتي تصور ڪري رھيو ھو. ان ڪري پڪو پھھ ڪري چڪو ھو تہ بنا ڪنھن مذھبي، رنگ ۽ نسل جي ڀيد ڀاءَ جي سڀني کي ھڪ جھڙي عزت ڏني وڃي ۽ سڀني ۾ ھڪ جھڙو اعتماد پيدا ڪيو وڃي. محمد طور نالي ماڻھو ھڪ وڏو سردار ھو جنھن مياڻي جي ميدان تي انگريزن سان سخت مقابلو ڪيو ھو. ھن واقعي کان پوءِ ھن ماڻھوءَ گذارش ڪئي ھئي تہ کيس مئجسٽريٽ مقرر ڪيو وڃي. سندس اھڙي گذارش کي مناسب ڄاڻي کيس مئجسٽريٽ مقرر ڪيو ويو ھو. سنڌ جي بلوچ سردارن لاءِ حرص ۽ لالچ جو رستو کليو پيو ھو. پر انھن بلوچ سردارن کي حق فقط منھنجي اعلان ۾ بيان ٿيل اصولن مطابق ملي سگھندا. يعني کين اھي سرڪاري عھدا ملي سگھندا جن جي لائق ھوندا. جيڪڏھن مٿي بيان ڪيل عام مفادن جو تعلق آھي تہ اھڙن حقن جي رعايتن ماڻڻ کان اڳ اھليت کي ڏسڻ جي ضرورت ڪانہ آھي. اسان حق پھريائين ڏيندا سون. پر جيڪڏھن اھو ماڻھو لائق ثابت نہ ٿيندو تہ اھو حق واپس بہ وٺي سگھنداسون. جيڪڏھن ڪنھن ماڻھو کي اڻ لائق سمجھي کائنس حق واپس ورتا بہ ويا پر طبقاتي حقن کي تسليم ضرور ڪيو ويندو. جيڪڏھن ھڪ بلوچ سردار کي مئجسٽريٽ بڻايو ويو تہ ٻيا بہ پاڻ ۾ اھڙي اھليت پيدا ڪندا تہ جيئن اھي بہ مئجسٽريٽ بڻجي سگھن. اھڙيءَ ريت ھو انگريزن جي وفادار ۽ تابعدار ٿيڻ ۾ ھڪ ٻئي کان گوءِ کڻي ويندا. مان تہ ھن کان بہ ڪجهہ اڳتي وڃڻ چاھيان ٿو. پر ان لاءِ مون کي انھن صاحب اختيار ماڻھن کان موڪل وٺڻي پوندي. جيڪي ھندستان جي حڪومت جي طريقئھ ڪار جا خالق ۽ مالڪ آھن. مان تہ چوندس تہ سرڪار جو اھو پراڻو نظام آھي جيڪو ڌاڙيلن کي پٺي ٿو ۽ ڦرلٽ لاءِ سندن اڻ پڇيو ٻانھن ٻيلي بڻجي ويو آھي. کيس انسان ۽ انساني مزاج جي ڪابھ خبر ڪانہ آھي. مان سمجھان ٿو تہ اھي شريف ماڻھو سنڌين کي اھي حق ڏيڻ کان انڪار ڪري رھيا آھن جيڪي انگريزن کي مليل آھن. پر جيڪڏھن مان زنده ۽ سنڌ ۾ موجود رھيس تہ مان سنڌين کي انگريزن جھڙا حق ڏياريندس. بلوچ ماڻھن جون ڏاڍايون اڃا بہ ڏھھ سال جاري رھنديون. اسان ھي ملڪ فتح ڪيو آھي. تنھن ڪري اھڙن ڏھن بلوچن کي ھر قسم جي ڪيس قھر کان روڪي سگھنداسون. ھن ملڪ جي وڏن ماڻھن لاءِ ھن حڪومت جا دروازا اڻيھئي کليل آھن. اھي پنھنجي اھليت ۽ محنت مطابق پنھنجي ھر خواھش پوري ڪري سگھن ٿا. پر جيڪڏھن اھي بغاوتون ۽ شرارتون ڪندا تہ کين سبق سيکاريو ويندو. مان اھو سمجھي ڪونہ ٿو سگھان ڪھڙي شيءِ خراب آھي پر اھي ٻئي ڳالھيون تہ سرڪار پاڻ پيدا ڪري رھي آھي ۽ اھي ٻئي نفرت جوڳا ظلم آھن.
لارڊ ايلنبرو حڪمراني لاءِ ڪي اھم اصول چونڊيا ھئا جن کي آڏو رکي ھڪ معاھدي کي مرتب ڪرڻ لاءِ سر چارلس علي مراد سان ڳالھہ ٻولھھ ڪري رھيو آھي. ھن حڪمران جي بہ خواھش ھئي اھڙو معاھدو ضرور ھجڻ گھرجي. پر ان ھوندي کيس ٺاھھ جي ھڪ فقري تي اعتراض ھو جنھن ۾ لکيل ھو تہ ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي ٻنھي ملڪن اندر رھڻ جي موڪل ھجڻ گھرجي. ان فقري ۾ اھو بہ لکيل ھو تہ جيڪڏھن ڪو ماڻھو ھڪ علائقي مان نڪري ٻئي ۾ آباد ٿيندو تہ ڪوبہ اعتراض نہ واريو ويندو. پر جيڪڏھن ماڻھو قاتل يا غدار آھي تہ پوءِ اھڙي ماڻھو کي ٻئي ڌريون پاڻ وٽ رھڻ ڪونہ ڏينديون. اھڙري فقري تي علي مراد وٺي ھاءِ گھوڙا ڪئي ھئي تہ جيڪڏھن ائين ٿيو تہ سندس علائقي ۾ ھڪ بہ ماڻھو ڪونہ رھندو ۽ سارو علائقو ويران ٿي ويندو. سر چارلس کيس وراڻيو ھو تہ جيڪڏھن ظالم ٿيندين تہ تنھنجو علائقو سچ ۾ ويران ٿي ويندو. اھو جواب ٻڌي علي مراد ماٺ ٿي ويو ھو پر سندس اھو ھٽڪٽو غلط ڪونہ ھو. نہ رڳو ھن جا رعيتي، پر قلات جي خان جا ھاري ناري، پر قنڌار جا آبادگار ۽ انگريزن جي ھندستان جي اتر – اولھہ وارن علائقن جا واپاري بہ سنڌ اچي پھتا ھئا. ڪراچيءَ جي آدشماري ايتري وڌي وئي ھئي جو ماڻھو قلعي کان ٻاھر بہ پنھنجا گھر ٺاھي ويھي رھيا ھئا ۽ قلعي جي ڦاٽڪن کان ٻاھران ڪيتريون ئي نيون گھٽيون جڙي ويون ھيون. ان کان سواءِ ڪڇ ۽ گنداوا جا ماڻھو بہ اچي سنڌ ۾ آباد ٿيا ھئا. گيڊروشيا جي رڻ پٽ ٻہ قبيلا ھيجيسز ۽ پنجوئري بہ ھيڏانھن لڏي آيا ھئا. جيڪي ضرورت وقت پنھنجا اٺ ھزار ماڻھو ڏئي سگھيا ٿي. ھنن ماڻھن انگريزن جي رعيت ٿيڻ لاءِ ڏاڍيون ڪوششون ڪيون ھيون. پر انڪار ڪرڻ تي ھو واپس ھليا ويا ھئا.
ساڳي ريت ڌاڙيلن جي شڪست ۽ سندن پيش پوڻ جي ڪري اوسي پاسي جي سڀني علائقن ۾ خوشيءَ جي لھر ڇائنجي وئي ھئي ۽ اھڙيون خبرون سوين ميل چوڌاري پکڙجي ويون ھيون. ڇاڪاڻ تہ ھنن ڌاڙيلن چوطرف ڦرلٽ جي ڌم لائي ٽِڪري تپائي ڇڏي ھئي. ھن مان سولائيءَ سان پتو پئجي سگھي ٿو تہ بيجار جي ڌاڙن ۽ ڦرلٽ جي ڏاڍي دھشت ويٺل ھئي چيو ويندو آھي تہ اھي ڌاڙيل پنھنجي شھنشاھن جي بہ پرواھھ ڪونہ ڪندا ھئا. شھنشاھھ اڪبر، احمد شاھھ ابدالي ۽ ٻين حڪمرانن جون فوجون تونگ واري علائقي کان مٿي وڃي ڪونہ سگھيون ھيون. انگريز فوج جا موڪليل جٿا بہ پھرين لڪن تائين مس پھچي سگھيا ھئا ۽ اڳتي وڌڻ کان پھريائين سندس رابطو ڪٽجي ويندو ھو. سر چارلس جي ھن مھم کان ڪابھ وڏي فوج تروڪي پھچڻ ۾ ڪامياب ٿي ڪانہ سگھي ھئي پر ھاڻي اھي سرڪش ماڻھو پيش پئجي چڪا آھن. کيس پيش پوڻ لاءِ فقط ھڪ ماڻھو مجبور ڪيو ھو جنھن کي اڳتي وڌڻ کان ڪير بہ روڪي ڪونہ سگھيو ھو. ھن ماڻھو جي بھادري جي شھرت ترڪستان تائين پھچي چڪي آھي. ھن علائقي وولف نالي ھڪ سياح موجود ھو جنھن ٻڌايو تہ وچ ايشيا جي ڌاڙيلن کي سر چارلس جي اچڻ جي توقع ھئي جيڪي چئي رھيا ھئا تہ جيڪڏھن ھو ھتي آيو ۽ مختلف ملڪن تي ڪاھي کين تباھہ ڪيائين تہ اتان جا ڌاڙيل بہ ساڻس گڏ ھوندا اھا بہ اچرج جي ڳالھہ آھي تہ ايران جي سرحد سان واقع بنپور شھر تي گھيرو ڪري شھر اندر سر چارلس نيپئر جو ھڪ جعلي موڪليو ھئائون ماڻحن پيش پوڻ ۾ دير ڪانہ ڪئي ھئي. پر مشرق جي ماڻھن جو خاص ڪري ھن جي جنگ جي معاملي خيال نھايت واضح آھن ۽ سمجھيو ويندو آھي تہ جيڪڏھن ھن جي مٿان پابندي نہ ھجي ھا ۽ جنگ جي معاملن ۾ آزاد ھجي ھا تہ سر چارلس ساري ايشيا کي فتح ڪري چڪو ھجي ھا ۽ بنا ڪنھن روڪ رنڊڪ جي اچي ميڊيٽريانين تائين پھچي چڪو ھجي ھا ۽ ھن سان گڏ پورا پنج لک خطرناڪ گھوڙيسوار فوج ھجي ھا. ايشيا جي ڌاڙيلن جو خيال آھي تہ جنھن ڪمانڊر جي فوجي انتظاميھ کي جنگي سرگرمين لاءِ مجبور ڪري ڇڏيو آھي تنھن ھاڻي ھڪ نئين قسم جي حڪمت عملي ڪتب آڻڻ شروع ڪئي آھي جيڪا ڏاڍي سولي ۽ سٺي آھي ۽ ان جي مقابلي ڪرڻ وارو طريقو ھنن جي تصور کان نھايت مختلف آھي ھي ماڻھو حڪمرانن جو مخالف آھي. درحقيقت ھو دولت، شان شوڪت ۽ طاقت حاصل ڪرڻ لاءِ مقابلا ڪري رھيو آھي پر ھو اھڙيون ڳالھيون جنگ، معاھدن ۽ تجارت وسيلي حاصل نہ ڪري رھيو آھي پر رحمدليءَ وسيلي. ان ڪري سڀني قومن جا ڏاڍ جا ستايل مظلوم ماڻھو سندس حڪومت واري علائقي ڏانھن اچي رھيا آھن.
ھن شاندار مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ محصول گھٽائي ڇڏي آھي. انھيءَ ڪري غريبن جي اندر کي آٿت ملي ويندو ۽ پرت سان پورھيو ڪري سگھندا پر ھن قسم جي سھوليت جي رستي وڏي رنڊڪ موجود آھي. اھا رنڊڪ ھي آھي تہ بلوچ ٿوري محصول جي خلاف آھي. ڇاڪاڻ تہ اھڙي وڏي محصول جي ھڪ روايت قائم ھئي ۽ ٿوري محصول ۽ ھلڪي ڍل جي شرح سندن عادتن کي ڊانواڊول ڪري ڇڏيو آھي. ھن نسل جا ماڻھو ڏاڍ ۽ ڏھڪاءَ جا قائل آھن جيڪي ھر قسم جي تبديلي جا مخالف آھن پوءِ اھا کيس ڪيڏي فائدي واري ھجي. مالياتي سڌارا نھايت خبرداري سان آندا پيا وڃن. سر چارلس جي خواھش آھي تہ عام ماڻھو اھڙن سڌارن کي سمجھي سگھن ٿا اھي سندن بھتري ۽ ترقي لاءِ آھن ۽ جنرل چارلس اھي سڌارا پنھنجي شھرت لاءِ ڪونہ پيو آڻي. جيتري ڍل محصول ۾ تبديلي آڻڻ جو تعلق آھي تہ ان لاءِ مستقل قانون سازي جو عمل جاري آھي پر جيتري قدر مالياتي سڌارن جو تعلق آھي اھو ٿوري وقت لاءِ يا عارضي آھي جنھن وسيلي مصر جي محمد علي پاشا جھڙن ظالم ماڻھن کي منھن ڏيڻو آھي. پر ھنن سڀني ڳالھين وسيلي عام ماڻھن جي اخلاقي حالتن کي سڌارڻو آھي ۽ انھن ۾ ھڪ قومي خوشحالي آڻڻ آھي. ان نقطئھ نظر کي آڏو رکي اوليت بلوچن جي ڏاڍ ۽ قھر جي شدت کي گھٽائڻ آھي. سندس ارادا اٽل ۽ حوصلا بلند آھن. تنھن ڪري کيس يقين آھي تہ ھو پنھنجن ارادن ۾ ضروت سوڀاو ٿيندو. ھنن کي نپوڙڻ لاءِ ھي اڳئي اھڙا قدم کڻي بہ چڪو آھي. ھن مقصد کي حاصل ڪرڻ جي غرض سان قانون ۽ انصاف واري کاتي کي گڏايو ويو آھي. اھڙي ريت انتظامي معاملا بہ ھنن جي ھٿن ۾ ڏنا ويا آھن. جيڪڏھن انھن معاملن ۾ غلطي ٿيندي تہ زخمي ضمير جي شفا لاءِ اھڙي مرھم ڪٿي بہ ڪانہ ھئي. سندس چوڻ آھي تہ ”مان فقط قاتلن کي موت جي سزا ڏيندو آھيان. پر خاص طور انھن ماڻھن کي معاف ڪونہ ڪندو آھيان جيڪي بي پھچ عورتن ۽ بارڙن جا قاتل ھوندا آھن. مان انصاف جي معاملي تي گھڻو سوچيو ويچاريو آھي ۽ منتظم جي حيثيت ۾ ائين ڪرڻ واسطي منھنجو ضمير صاف آھي. مان ھر معاملي صحيح نڪتي تي پھچڻ لاءِ پورھيو ڪيو آھي. پيڙا ڀوڳي آھي ۽ لڳاتار جاکوڙيو آھي. ھي منصبي فرض سرانجام ڏيڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. پر مان ان کان ڪڏھن بہ ھترايو ڪونہ آھي. ليڪن مان جج ٿيڻ ڪونہ پسند ڪندو آھيان ۽ پاڻ کي ھڪ خانگي ماڻھو تصور ڪندو آھيان. پر مون کي ڪجهہ اختيار مليل آھن ۽ مون کي ھڪدم انصاف جي تقاضائن مطابق ڪرڻ گھرجي. ظالم ماڻھن جي قھري ڪاررواين کي فقط طاقت جي زور سان ختم ڪري سگھجي ٿو. دريا خان جو مثال وٺجي تہ ھو ڏاڍو شريف ماڻھو ڏسڻ ۾ ايندو آھي. ھن پنھنجي زندگي ۾ وڏو عرصو ڦرلٽ ۽ ڌاڙن کان نفرت ڪئي آھي. منھنجون ڳالھيون بہ خوشيءَ سان مڃيندو آھي. پر پوءِ بہ ھو ڌوڪا ۽ قتل ڪندو آھي. بلوچ ڄڻ تہ گندن ۽ برن اسڪولن ۾ پلجي وڏا ٿيا آھن. اھي واندا ويٺا اوٻاسيون ڏيندا پر ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪونہ ڪندا آھن، ڌاڙا ھڻڻ ۽ بي گناھن جو قتل ڪرڻ سندن عادت ٿي وئي آھي ۽ مان سندن اھا عادت ختم ڪري پوءِ ساھھ پٽيندس.“
ھن کان ڪجهہ مھينا پوءِ ڊيرا جي ھڪ سردار پنھنجي قبيلي جي ماڻھوءَ کي قتل ڪري ڇڏيو ھو ۽ اھو قتل اتفاقي ھو پر فوجي ڪميشن ان سردار تي قتل جو ڪيس ھلايو ھو. جنھن تي بلوچ سردار ڊڄي ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ اھو ڪڏھن بہ ڪونہ ٻڌو ھو تہ ڪنھن سردار تي اڳتي ڪڏھن قال جو ڪيس ھلايو ويو ھجي. جڏھن تہ مقتول سندس پنھنجي قبيلي جو ھجي. ھن سردار چيو ھو تہ خدا عظيم ۽ برتر آھي ۽ جنھن مظلوم جو اڄ انصاف نہ ٿيو آھي تنھن جو سڀاڻي ضرور ٿيندو. يعني ھو پاڻ کي قاتل ھجڻ باوجود مظلوم سمجھي رھيو ھو. ھي لفظ ان ماڻھوءَ جا ھئا جنھن جو تعلق ھڪ ڌاڙيل نسل سان ھو، انساني رتو ڇاڻ ڪري جنھن جي دل ۾ درھڙي ڪانہ ايندي ھئي. انھيءَ ڪري اھڙن سردارن جو لاڙو حڪومت ڏانھن گھٽي ويو ھو پر غريب مظلوم ماڻھو انگريز سرڪاري جي گھڻا ويجھا ٿي ويا ھئا.
جڏھن عام ماڻھو خوشحال ٿيو تہ سرڪاري پيداوار بہ وڌي وئي ھئي ۽ سڀئي خرچ پکا ڪٽڻ کان پوءِ ھڪ لک پائونڊ اسٽرلنگ بچيا ھئا. جيڪي ھندستان سرڪار جي خزاني ۾ جمع ڪرايا ويا ھئا. ھن آمدني مان فوجين لاءِ بئرڪن جي تعمير جو خرچ ڪونہ ڪٿيو ويو ھو. جيڪو ساري پيداوار جي ٽئين حصي کان وڌيڪ ڪونہ ھو. پر اھو خرچ مستقل ڪونہ ھو. نين بئرڪن جي تعمير ڪري فوجين جون زندگيون محفوظ ٿي ويون ھيون. تنھن ڪري اھو ڏھوڻ تي وڌيڪ فائدي وارو ھو. ان کان وڌيڪ سٺي ڳالھہ سنڌ اندر امن امان جي قيام جي ھئي جنھن کي سر چارلس نيپئر پنج ھزار فوج جي مدد سان قائم ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿيو ھو. پر ھندستان سرڪار بئرڪن جي تعمير تي خرچ ڪرڻ جي موڪل ڪانہ ڏني. ڇاڪاڻ تہ سکن جي کئونس جيئن پوءِ تيئن وڌي رھي ھئي. ان جو چوڻ ھو تہ سنڌ کي نہ پر ھندستان جي مفادن لاءِ فوج جو ھجڻ ضروري آھي. انھيءَ زماني ۾ سر چارلس نيپئر رڳو پنجاب ۾ نہ پر ھندستان جي ڪنھن بہ ملڪ اندر جنگ جي خلاف ھو. ڇاڪاڻ تہ ھو عمر جي اھڙي ڏاڪي تي پھچي چڪو ھو. دوران جنگ ڪرڻ ھڪ مشڪل مسئلو آھي جابلو ڌاڙيلن خلاف جنگي مھم دوران ھن لڳاتار ويھھ ڪلاڪ گھوڙيسواري ڪئي ھئي. ھڪ ڀيري ھن تي ماني جي ٽڪر ۽ چانھھ جي آڌار تي مسلسل ڇھويھھ ڪلاڪ گھوڙيسواري ڪئي ھئي. ھن اھا چانھھ بہ سوڍا واٽر جي بوتل ۾ رکي ڇڏي ھئي. سندس زندگي اھڙي سادي طريقي سان گذرندي ھئي. وڏتڻ ڪري ھو ٿڪجي چور ٿي پوندو ھو ۽ ڪمزور ٿي پوندو ھو ۽ صحتمند ٿيڻ لاءِ کيس گھڻو وقت لڳي ويندو ھو. پر جنگ دوران گھوڙي جي ھني تان ھيٺ ڪونہ لھندو ھو. ھو جذبن ۾ تہ جوان ھو. پر پيريءَ ڪري گھوڙي تان لھڻ وقت ائين ڏڪندو ھو جيئن لغڙ جي پڇ ۾ ٻڌل پٿر ٿڙڪندو آھي. ھن جي سوچ ۽ جسم ڊيوڪ آف ويلنگٽن وانگي مضبوط ھو. ھن لاءِ اھي ڄڻ عام قسم جون ڳالھيون ھيون. سندس جسماني ڪمزوريءَ بابت اھڙو اظھار فقط ھن جسماني ٿڪ وقت ۽ عارضي ھوندو ھو ۽ خاص ڪري تڏھن جڏھن آبھوا صحت بخش ڪانہ ھوندي ھئي. سندس لڳاتار جنگي مھم مان لڳندو ھو. ڏک ڏاکڙا سھي وڃڻ وارو مشڪل پسند ۽ سخت جان انسان ھو. پر ھن وقت عدالتي معاملن جي وڌي وڃڻ ڪري کيس رويئن جي نظام ۾ تبديلي آڻڻي پئجي وئي ھئي ۽ جج ائڊووڪيٽ جنرل کي ڪن خاص جرمن جي فتوى ڏيڻ لاءِ اجازت ڏني ھئائين ۽ ملن کي وٽس (سر چارلس وٽ) اپيل جو حق ڏنو ويو ھو. اھڙي ريت جنوري کان جون تائين کيس گھڻو وقت ملي ويو ھو. جنھن دوران ھن چار سو فوجداري معاملا اڪلائي فتوائون ڏنيون ھيون. ھن کان سواءِ نوي فوجي معاملا بہ ھئا جيڪي ھن اڪلائي ورتا ھئا.
ھي ھڪ وڏو مٿي جو سور جنھن کان ھن وقت آجو ٿي چڪو ھو. تنھن ڪري کيس ٻين انتظامي معاملن کي اڪلائڻ جو موقعو ملي ويو ھو. جن مان اھم محصول جو معاملو ھو. کيس ڪيتريون اھم شاھديون مليون ھيون تہ تازي فوجي مھم نھايت ئي ڪامياب ثابت ٿي ھئي جنھن مان ڪيترا فائدا بہ ٿيا ھئا ھن جابلو ڌاڙيلن خلاف فوجي سرگرميءَ کان اڳ سنڌ جي سرحد جي حفاظت لاءِ گھوڙيسوارن جي ٽن ريجمينٽن جي ضرورت ھئي. پر پوءِ ڌاڙيلن سان پورا پئجي ڪونہ سگھندا ھئا. ھن لکيو ھو تہ ڌاڙيل اچن ٿا ۽ ڌاڙو ھڻي اک ڇنڀ ۾ ڀڄي ھليا وڃن ٿا. آھن ۽ اسان جي فوج کين ڊوڙائي ڊوڙائي ٿڪجي پوندي آھي. اڳين رپورٽن جو اختصار بہ اھو ئي آھي. پر ھاڻي گھوڙيسوارن جي ھڪ ريجمينٽ ئي ڪافي آھي جنھن سان بنديل کنڊ ليجن جا ڪجهہ گھوڙيسوار گڏ ھوندا آھن ۽ ڌاڙيلن کي وارداتن ڪرڻ جي وٿي ملي ڪانہ سگھندي آھي. ان کان وڌيڪ گھوڙيسوارن کي غير ضروري سمجھيو ويندو ھو اتان جي عملدارن شڪايتون موڪليون ھيون تہ اضافي گھوڙيسوار اٺ ئي پھر واندا ويٺا آھن ۽ ڪجهہ بہ ڪونہ ڪندا آھن. ھاڻي تہ بلوچ ڌاڙيل بہ ڪونہ ايندا آھن. اڳي تہ اھي ڌاڙا ھڻي قتل ڪري سنڌين پنھنجين زمين تان بيدخل ڪري ڇڏيندا ھئا جيڪي لاچا رٿي پنھنجا اباڻا ڳوٺ ڇڏي ھليا ويندا ھئا. اھي ماڻھو ھن وقت موٽي اچي پنھنجن ڳوٺن ۾ آباد ٿيا آھن. ان کان سواءِ ڪڇ ۽ گنداوا واري جوءِ بہ اڳئين وانگي سائي ڍائي ٿي وئي آھي ۽ جام پوکي راھي ٿي رھي اھي. اھو شاندار نتيجو ڌاڙيلن خلاف جنگي مھم جو آھي. ھي مسڪين ماڻھو انھيءَ مھم کان اڳ لاچار ھئا. انڪري مڪمل تباھيءَ کان بچڻ لاءِ اھي بہ ڌاڙيلن سان گڏجي ويا ھئا. ان کان سواءِ قلات جي خان جي اڍائي لک روپيا پيداوار وڌي وئي ھئي. تنھن ڪري ھو پاڻ بہ شخصي طور امن امان ۾ دلچسپي وٺي رھيو ھو.
سنڌ جي سرحدي پٽي کان گھڻو پري تائين امن امان ٿي ويو ھو. ان کان سواءِ گرفتار قبيلن جا رھيل ماڻھو بہ خوشيءَ سان پوکيءَ راھيءَ جي ڌنڌي سان لڳي ويا ھئا. ٻيو تہ ٺھيو پر خود بيجار بہ شڪايتون ڪري رھيو ھو تہ علي مراد مٿائنس ڪڙي نظرداري ڪري رھيو آھي ان طنزيھ جواب ڏنو ھو تہ ڌاڙيلن خلاف جنگي مھم ۾ ھن جو گھڻو خرچ اچي ويو ھو. اھڙي ريت بيجار کي گرفتار ڪرڻ ۾ سندس ٻہ لک روپيا خرچ اچي چڪا آھن. پر جيڪڏھن ھو ڀڄي ويندو تہ کيس ان کان بہ وڌيڪ نقصان پوندو. سر چارلس جي حڪمت عملي اھا ھئي بيجار کي علي مراد جي حوالي ڪيو وڃي. ڇاڪاڻ تہ کيس پٺاڻن کان پري رکڻ جو اھو سٺو طريقو ھو جيڪي چاھيندا ھئا تہ سدائين جنگ ھجي ۽ حالتون خراب ھجن. بيجار کي گھڻي آزادي مليل ڪانہ ھئي. اھڙي پابندي کي ھو غلط طريقي سان ڪم ڪونہ آڻيندو ھو. پر ھو ھڪ ڀيرو سر چارلس نيپئر سان ڪراچي ملڻ ويو ھو.
اونھاري جي موسوم ۾ مرين ٻڌايو ھو تہ ھنن بگٽي قبيلي جي ڌاڙيلن کي ماري تباھہ ڪري ڇڏيو آھي. جيڪي اسلام خان بگٽيءَ جي سربراھي ۾ اھڙيون قھري ڪارروايون ڪري رھيا ھئا. سندن ڪافي ماڻھن کي قتل ڪري بيشمار چوپايو مال ھٿ ڪري ورتو آھي. انھن کان گھڻا ھٿيار بہ کسيا ويا آھن ۽ اھو قبيلو ھاڻي ختم ٿي چڪو آھي. اھڙي تصديق انھن بگٽين کان بہ ملي ھئي جن سنڌ اندر رھندڙ بگٽين وٽ اچي پناھھ ورتي ھئي. ان کان سواءِ بگٽين جي سردار اسلام خان بہ سر چارلس ڏانھن پيش پوڻ لاءِ پيغام موڪليو پر سر چارلس کيس ساڳين شرطن مطابق پيش پوڻ لاءِ چيو ھو جيڪي وري اسلام خان قبول ڪونہ ڪيا ھئا. ان کان پوءِ اسلام خان پنھنجي قبيلي کي ساڻ ڪري جابلو علائقن ۾ وڃي پنھنجي اصلي ڪرت يعني ڦرلٽ کي لڳي ويو ھو. ھن وقت ھو ڌاڙيل کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ ڪونہ ھو ۽ انگريزن خلاف سرڪشي واري ھواءِ سندس دماغ مان نڪري وئي ھئي. انھيءَ زماني ۾ مري بہ شڪايتون ڪري رھيا ھئا تہ ڦلجي جي ڪھيرين وڃي بگٽين جو پاسو ورتو آھي. ان ڪري سر چارلس ڪھيرين کي ڇنڊ پٽي ھئي تہ ھو اھڙين ڳالھين کان باز رھن ۽ سندس غضب کي دعوت نہ ڏين. ڇاڪاڻ تہ ھن قبيلي ڌاڙا ھڻي ڦريون ڪري. اوسي پاسي ساري جوءِ تپائي ڇڏي آھي. جيڪڏھن انگريز سرڪار سندن تحفظ مان ھٿ ڪڍي وئي تہ ساڳيا لاٽو ۽ ساڳيا چگھھ ھوندا ۽ اھي ساڳيا بگٽي ڌاڙيل ڪٿي بيھڻ بہ ڪونہ ڏيندا. ڪڇيءَ جي جابلو علائقن ۾ اڄ ڌاڙيل موجود آھن. جڏھن انھن کي بک تپائيندي تہ اچي شاھپور کي ڦريندا جيڪا ھاڻي آباد ٿي چڪي آھي. امن امان لاءِ ڄڻ تہ ڌرتي اٿلائي ڇڏي ھئي. اھا بہ اميد ھئي تہ دريا خان جي سرداري ھيٺ سندس قبيلو ڌاڙا ھڻڻ ڇڏي ڏيندو ۽ ڌاڙيلن لاءِ چڱائيءَ جو مثال بڻبو. ڇاڪاڻ تہ اھي ٻين قبيلن کان خوشحال ٿي چڪا آھن ۽ اھو قبيلو ھڪ جاءِ تي ويھي ويو آھي. پر ڌاڙيل ھڪ جاءِ تي آرام سان ويھي ڪونہ سگھندا آھن.
سر چارلس پيش پوڻ وارن سردارن کي موت کان بچائي ورتو ھو ۽ کين شريف بڻائي ڇڏيو ھو. ان ڪري ھو ڏاڍو خوش ھو. جيڪڏھن ھو پنھنجو رستو اختيار ڪري ھا تہ ھو ھميشه لاءِ ڌاڙيلن جڻ ٻچو رلائي ڦٽو ڪري ھا ۽ ڊيرا کي فوجي ڪالوني بڻائي اتي فوجي ريجمينٽ ويھاري ڇڏي ھا. فوج کي رھائڻ لاءِ بگٽي قلعو ئي ڪافي ھو. ھتان جي آبھوا سٺي پاڻي صاف شفاف، ڀلو ۽ جام آھي. زمين بہ ڏاڍي زرخيز ۽ ٽڪريون بہ معدنيات سان ڀريل آھن. تروڪي تہ سفيد سگمرمر جو ھڪ وسيع خزانو آھي. ھن جي سنڌوءَ وسيلي آمد رفت بہ سولي آھي جنھن کي ٻاھر بہ موڪلي سگھجي ٿو. اھو ھڪ شاندار منصوبو ھو. مجبور ٿي ڇڏيو ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ اھا اعلى اختيارين جي مرضي ڪانہ ھئي تہ اھڙن ڪمائتن منصوبن کي ھٿ ۾ کنيو وڃي ۽ ھر عوامي ڀلائي جي ڪمن لاءِ سر چارلس جو نالو مشھور ٿي وڃي جيڪو اھڙن چڱن ڪمن لاءِ سدائين پيو پاڻ پتوڙيندو ھو. معلوم ٿيندو تہ مٿي وينا ھئا جن جي چوڻ تي ھي پنھنجي طاقت ۽ حياتي اجائي وڃائي رھيو ھو. انھيءَ ڪري ھن ڳجهہ ڳوھہ ۾ سر ھينري ھارڊنج ڏانھن ھڪ خط لکيو ھو جنھن جي سر چارلس جي دشمنن کي ڪا خبر ڪانہ پئي ھئي. ھن کيس پنھنجي طرفان ھر مدد جو يقين ڏياريو ھو جنھن جي سر چارلس کي ضرورت بہ ھئي. کيس ھنن ماڻھن جي دشمني انھيءَ ڪري ڪانہ وڻندي ھئي جو اھا عقلمندي کان آجي ھئي ۽ انھيءَ ڪري سر چارلس جي جيءَ کي جپ ئي ڪانہ ملندي ھئي. پر ڪائونسل اعلى بورڊن جا ماڻھو ھن جي فقط مخالفت ڪندا ھئا. ان کان ڪاغذن کي دير ڪرائي ڇڏيندا ھئا ۽ ردعمل ڏيکاريندا ۽ اھم ڪاغذن کي ھٿرادو ديرلڳائي ڇڏيندا ھئا جيڪا سنڌ جي نئين سرڪار کي ڏاڍي ڏکي پوندي ھئي. ھن حڪومت نوان پيداواري وسيلا تخليق ڪري ورتا ھئا ۽ ھڪ نئين قوم جو انتظام سنڀاليو ھو.
ھن وقت ڌاڙيلن جا ڪٽنب ويھي ويا ھئا ھنن کان ڪنھن بہ قسم جو ڏر ۽ ڏھڪاءُ ڪونہ ھو. شير محمد جا ڍڍر ڍرا ٿي ويا ھئا. ديس پرديس جون ڍومائو کائي جاڏھون ڪاڏھون اوکا پوکا پلي ٿانيڪو ٿي ويھي رھيو ھو ۽ سر چارلس کي گذارش ڪئي ھئائين تہ کيس علي مراد وٽ رھڻ جي موڪل ڏني وڃي. جنھن تي سر چارلس کيس وراڻيو ھو تہ اول اچي پيش پؤ. پر اھا ڳالھہ ھن پنھنجي عزت ۽ وقار جي خلاف سمجھي. تنھن ڪري ھو پنجاب ھليو ويو. پر سندس دوست ۽ لغارين جو سردار احمد خان ٻيو چاڙھو نہ ڏسي پيش پوڻ جي مقصد سان سر چارلس وٽ لنگھي آيو ۽ پنھنجو سارو اندر اوڳاڇي بيھي رھيو ھو ۽ چيو ھو تہ ”مير شير محمد جي درٻار جو ماڻھو آھيان. سندس ليمڪ کاڌو ھيم. تنھن ڪري ان جو فرمانبردار رھيس. سر چارلس سندس اھا ڳالھہ قبول ڪئي ۽ کيس معاف ڪري ڇڏيائين. ان ڪري احمد خان لغاري کي سڀئي جاگيرون واپس ڪيون ويون ھيون. ان وقت تائين سنڌ جا سڀئي قبائلي سردار سر چارلس جي پيش پئي جاگيرون وٺي سڀ چنتا پلي ماٺ ڪري ويھي رھيا ھئا. پر جون مھيني ۾ مزارين سان لڳ واري علائقي ۾ سک فوج ڪاھي آئي ھئي ۽ بھانو ڏنو ھئائين تہ ھتان جا ڌاڙيل سک حڪمرانيءَ جون حدون لتاڙي ڌاڙو ھڻي آيا آھن. گورنر جنرل جي لاھور جي حڪمران سان دوستاڻي حڪمت عملي قائم ڪئي ھئي. تنھن ڪري ھن ڪوبہ عملي قدم ڪونہ کنيو ھو. پر رڳو کين ڇنڊ پٽي ھئائين ۽ ان سان گڏ ميجر ڪورسلس جي ڪمانڊري ھيٺ آگبوٽن وسيلي چار سو فوجي حيدرآباد مان روانا ڪيا ھئائين. کيس حڪم ڏنو ويو ھو تہ جيڪڏھن غير علائقي جا ماڻھو پاڻون ڄاڻئون سنڌ جي حدن کان ٻاھر نہ نڪرن تہ انھن مٿان زوردار حملو ڪيو وڃي. پر ھن اھا سختيءَ سان پارت ڪئي ھئي تہ ڪڏھن بہ انھن جو پيڇو ڪندي سک سرحد پار نہ اڪري. ھن اھڙي فوج موڪلڻ سان گڏ مزارين کي بہ سختيءَ سان ھدايت ڪئي ھئي تہ ھو اڳين واسطي سرحد ڀڃڪڙي نہ ڪن. ميجر ڪورسلس ڏاڍو ڏاھو ماڻھو ھو ۽ پھتو بہ بنا دير ھو جنھن مناسب قدم کڻي خطرناڪ معاملي کي ھيڏي ھوڏي ڪري ڇڏيو. جيڪڏھن ھو سياڻپ ۽ سچيتائي کان ڪم نہ وٺي ھا تہ پنجاب سان جنگ ڇڙي پوي ھا.
اھڙيءَ ريت سنڌ جا ترقياتي ڪم منڌل وايو منڊل مطابق سست رفتاريءَ سان ھلي رھيا ھئا. ان وايو منڊل ۾ ھڪ کوٽ انجنيئرن جي بہ ھئي. سکر ۽ شڪارپور جي وچ واري علائقي کي سنڌوءَ جي اٿل جو پاڻي ٻوڙي ڇڏيندو ھو. تنھن ڪري درياه جي پاڻي کي روڪڻ لاءِ بندن ٻڌڻ جو منصوبو تيار ڪيو ويو ھو. اھو ڪم ڪئپٽن اسڪاٽ جي حوالي ڪيو ويو ھو. جنھن اھو ڪم ھاڻي پورو ڪري ڇڏيو آھي. ھڪ سال تہ سنڌوءَ ايترو وڏو چاڙھھ ڪيو ھو جو سمجھيو پئي ويو تہ اھو سارو پورھيو ئي لوڻ پاڻي ٿي ويندو. تنھن ڪري اھڙي سوچ جي سورھن آنا پڪ ڪانہ ھئي. پر پوءِ جنرل سر چارلس جي تيار ڪيل ھڪ منصوبي تي عمل ڪري ڪم کي پڄائي پورو ڪيو ويو ھو. اٽل ارادي ۽ نيت جي سچائي سان ھو روڪ ۽ رنڊ مان ڌو پار ٿي چڪا ھئاسون. ان جو نتيجو اھو نڪتو تہ اڳي ھن شھرن وچ تي پاڻي ڍنڍون تلاءَ ڪري بيھي ويندو ھو ۽ تپاولي شروع ٿي ويندي جيڪا بندن ٻڌڻ کان پوءِ ختم ٿي وئي.
سر چارلس نيپئر ھن سٺي ڪم تي سنڌ جي پيداوار جو ڪجهہ حصو ڏاڍي خوشيءَ سان برداشت ڪيو ھو. پر ھو ھميشه عوامي ڀلائي جي ڪمن کي اھميت ۽ اوليت ڏيندو جيڪا سندس وسعت دليءَ جي علامت ھئي. پر ھن ساري پيداوار جا ملڪ دولتمند ماڻھو ھئا جيڪي سندس اھڙا ڪم ڏسي تپي باھھ ٿي ويا ھئا. اھي مقدر پسند ماڻھو ھئا سندن خيال ھو تہ اھي بيماريون انسان جي مقدر ۾ لکيل ھونديون آھن ۽ ويچارو انھن روڳن کي پنھنجي جتن ۽ جاکوڙ سان ٽاري ڪونہ سگھندو آھي ۽ سر چارلس جون اھڙين ڪوششن تي ڏاڍو کليا ھئا. ھن علائقي ۾ کوھھ تمام ٿورا ھوندا ھئا. پر ھي ماڻھو ڪونہ چاھيندا ھئا تہ عوامي سھوليت لاءِ ڪي کوھھ کوٽايا وڃن. آبپاشي نظام کي برقرار رکڻ جي مقصد سان تعمير ڪيل بندن ۾ در ھڻايا ويا ھئا. ان جو مقصد ھو تہ ٻوڏ جي پاڻيءَ کي روڪڻ مان ڪجهہ فائدو حاصل ڪري سگھجي. پاڻيءَ جي گھڻي چاڙھھ ڪري بند ڪٿان ڪٿان ڀڄي پيا ھئا. پر اھڙي ڪم جي نگرانيءَ لاءِ گھوڙيسوار دستن کي رکيو ويو ھو. ان سان ٻيو ڀلو ڪم اھو ٿي ويو جو ھتان جي ماڻھن کي روزگار جو ھڪ سٺو وسيلو ملي ويو ھو. کين وڏي معاوضي کان سواءِ تپاولي مان بہ جند ڇٽي وئي ھئي جيڪا ھنن لاءِ سدا جي آپدا بڻيل ھئي. ليڪن ماڻھن کي ملندڙ اھڙو معاوضو بالا اختيارين لاءِ ڳڻتي ۽ ڳاراڻي جو ڪارڻ بڻجي ويو ھو. سکر جي صفائي جو بندوبست مستقل بنيادن تي ڪيو ويو ھو. اڳي تہ تپاولي جو ورھيارو آزار ھوندو ھو جيڪو ھاڻي ختم ٿي چڪو ھو. ھاڻي اھا ڪٿي بہ موجود ڪانہ ھئي. پر جولاءِ ۽ آگسٽ جي مھينن ۾ شڪارپور، سکر ۽ لاڙڪاڻي ۾ ڪالرا جھڙي موذي مرض منھن ڪڍيو ھو. ان کان ٿورو وقت پوءِ اھا وچڙندڙ بيماري وڃي حيدرآباد ۾ بہ پھتي ھئي. ھن مھامريءَ کي منھن ڏيڻ لاءِ ھتان جي حڪيمن کي مقرر ڪيو ويو ھو. ھوندا تہ نيم حڪيم ھئا پر سرڪار کين پگھارون ڏيندي ھئي. صحت جو اھڙو انتظام ھو ضلعي ۾ رکيو ويو ھو. غريبن جي علاج لاءِ کين دوائون ڏنيون ويون ھيون تہ ھدايتون بہ ڪيون وينديون ھيون. انھن حڪيمن کي ڪجهہ اختيار بہ ڏنا ويا ھئا تہ جيئن ماڻھن کان ڪي ڳالھيون حفظ ماتقدم طور زبردستيءَ ڪرايون وڃن.
سر چارلس لاءِ اڻ کٽ ڪم موجود ھئا. سندس نظر چوڌاري پئي ڦرندي گھرندي ھئي ۽ عوامي ڪم ڪندي تہ ٿڪبو ئي ڪونہ ھو. ليڪن سندس انتظاميھ ايڏي تيز رفتار ڪانہ ھوندي ھئي. ڇاڪاڻ تہ اعلى ڪامورا شاھي اھڙن ڪمن ۾ ڪا نہ ڪا رنڊڪ ضرور وجھندي ھئي. پر اھڙيون رڪاوٽون اھڙي فن ۽ عقلمنديءَ سان پيدا ڪيون جو شڪايت ڪرڻ لاءِ ڪو سبب ئي ڪونہ ملندو ھو. پر ھو ھروڀرو دير ڪرڻ تي شڪايت ضرور ڪندو ھو. جنھن ڪري عوامي ڀلائي جا ڪم ڏاڍي سست رفتاري سان ھلندا ھئا. ھو پورن ٻن سالن کان وٺي دانھيندو ايندو ھو تہ ملير نديءَ کي ڪراچي ڏانھن آندو وڃي. ٻيو تہ ٺھيو پر کيس اھڙن مطالبن جو ڪو جواب ئي ڪونہ ملندو ھو. اعلى سرڪاري ڪامورا سندس اھڙن مطالبن کي ھڪ ڪن کان وجھي ٻئي کان ڪڍي ڇڏيندا ھئا. اھڙن ماڻھن کي اھا خبر ڪانہ ھئي تہ ھن شھر کي تازي پاڻي جي ڪيڏي نہ لوڙ آھي. ان اھم منصوبي تي فقط ٻارھن ھزار پائونڊ اسٽرلنگ خرچ جو ڪاٿو ڪيو ويو ھو. ليڪن اھو خرچ پاڻيءَ تي محصول مڙھي ٿوري وقت اندر ڪڍي پئي سگھيو ويو. پر ان کان بہ گھڻي دير اٺ سوار فوج ۽ لاڏو اٺن جي منصوبي کي منظور ڪرڻ ۾ لڳائي وئي ھئي. ھي منصوبو تہ گھڻو اھم ھو. ھر ماڻھو ھن ڳالھہ تي ڳت ڏيئي بيھي رھيو ھو تہ ان منصوبي کي پنجاب خلاف جنگ شروع ٿيڻ کان اڳ ضرور منظور ڪيو وڃي. اھو ھڪ اھم فوجي منصوبو ھو. ھن پنھنجي مشاھدي ۽ تجربي وسيلي ھن تحقيق کان باخبر ٿي چڪو ھو تہ ھندستان اندر فوج سان گڏ ضروري سامان بہ سفر ڪندو آھي. ھن کان اڳ دستور اھو ھو تہ فوج جي چرپر سان خانگي واپارين جو قافلو بہ سفر ڪندوھو ۽ ضروري شيون فوج کي وڪڻندو ھو. پر اھڙي واپاري قافلي ۾ ڪي اوڻايون ھيون. ھڪ اھو وقت سر فوج سان گڏجي ھلي ڪونہ سگھندو ھو. ٻيو تہ منزل ڪرڻ وقت يا ڪڏھن بہ پنھنجي وھٽن کي گور ڪري ڇڏي ڏيندا ھئا ۽ فوجي چرپر واري رستي جي اوسي پاسي واري جوءِ ڀيلي ڀينگ ڪري ڇڏيندا ھئا. تنھن ڪري سفر ۾ ھروڀرو بہ دير لڳي ويندي ھئي ۽ منصوبي مطابق منزل تي پھچڻ ممڪن ڪونہ رھندو ھو. سندس مرضي ھئي تہ اٺن جي انھيءَ خانگي قافلي کي ھڪ فوجي حصو بڻايو وڃي تہ ان جي چرپر ۾ باقاعدگي پيدا ٿي سگھي. جيڪڏھن ائين نہ ڪبو تہ بھترين فوجي ترڪيب ۽ ترتيب ناڪام ٿي سگھي ٿي. ان ڪري تمام گھڻو نقصان پھچڻ جو انديشو ھوندو آھي. ھن جي سنڌ واريءَ پھرينءَ مھم دوران بيشمار ماڻھو ۽ اٺ اچي گڏ ٿيا ھئا. سامان جو اھو قافلو ضروري سامان جي نالي سندس پيش قدمي ڪندڙ فوج سان جنڊ جي پٺ پڙن جيان گڏ ھو. ڪچي واري جابلو علائقي ۾ ضروري سامان وارو خانگي قافلو فوج لاءِ ڏاڍو خطرناڪ بڻجي ويو ھو. ڇاڪاڻ تہ انھيءَ قافلي ۾ ڀاڙري تي ڪيل اٺ ھئا. جيڪي فوج سان گڏ سفر ڪري رھيا ھئا. جتن کي جڏھن خطري جو احساس ٿيو تہ اھي جت پنھنجا اٺ ڪاھي ھليا ويا. اھڙي ريت فوج کي ھڪ جاءِ تان ٻيءَ جاءِ سامان پھچائڻ وارو ڪم بدنظميءَ جو شڪار ٿي ويو ھو. اھو نقصان فوجي نقطئھ نظر کان نہ پر انھن کان تيز ھو.
ھنن جتن غلط اندازو لڳايو ھو تہ ھي فوجي مھم ناڪام ٿي ويندي. ان ڪري ھو انگريزن جي فوج کي ڇڏي ھليا ويا ھئا. ڇاڪاڻ تہ کين خوف ورائي ويو ھو. ھن کان سواءِ ٻي ڳالھہ ھيءَ بہ آھي تہ جابلو علائقي ۾ تنظيم ۽ باقاعدگي رکڻ ڏاڍو مشڪل ڪم ھوندو آھي. ڇاڪاڻ تہ رستا ڏاڍا سوڙھا ھوندا آھن. جتي گھوڙيسوارن جي فوجي سرگرمي رڪجي ويندي آھي. تنھن ڪري رسدگاھھ جي ماڻھن ۽ جتن کي ڪيڏانھن وڃڻ کان روڪي ڪونہ سگھبو آھي جيڪي اٺن کي چارڻ يا مال غنيمت ھٿ ڪرڻ لاءِ منع ڪرڻ باوجود بہ ڪيڏانھن ھليا ويندا آھن. اھڙين ۾ ھو ڪڏھن ھميشه لاءِ ھليا بہ ويندا آھن. ھن ئي سبب ڪري جمڪ لڪ وٽ ڪيتريون ئي زندگيون تلف ٿي ويون. ساڳيءَ ريت فوج گجرو کان اڳتي وڌي توسو لڪ جي مکيھ جڳھھ کي ھٿ ڪرڻ لاءِ سفر ڪرڻ لڳي تہ سامان واري اٺن جي قافلي فوج جو مسلسل نون ڪلاڪن تائين رستو روڪي ڇڏيو ھو ۽ حملي لاءِ مقرر ٿيل وقت بہ اھو ھو جيڪو اٺن جي سست رفتاري ۽ رستي سوڙھي ھئڻ ڪري فوج سيڙجي بيھجي رھي ھئي. ائين ڪرڻ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو بہ ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ اھو ھڪ سوڙھو گھٽ ھو. سر چارلس جي چوڌاري اٺن ۽ ماڻھن جو وڏو مجموعو سفر ڪري رھيو ھو، توبن ۽ گھوڙيسوار فوج لاءِ اڳتي وڌڻ جي ڪا جڳھھ ئي موجود ڪانہ ھئي. تنھن ڪري سر چارلس نيپئر پنھنجي گھوڙيسوار فوج ۽ توبخاني ٻئي سان ھلڻ جو حڪم ڪيو جيڪو اڳ جنرل سمپسن جي فوج جي دمبالي ۾ ھو. اھو رستو ڊگھو ۽ ٿڪائيندڙ ھو.
ھن مان سر چارلس جو مقصد اھو ھو تہ رسدگاھھ پنھنجو مؤثر ڪردار ادا ڪري جيڪو فوج لاءِ سرحدپار نہ پر واھر ۽ آڌر بڻجي. ان لاءِ ھن پورا ٻہ سال لکپڙھہ ھلائي ھئي جنھن جي منظوري کانپوءِ ان رسدگاھھ ۽ اٺن جي قافلي کي فوجي طرز تي منظم ڪيو ويو ھو. ھن منصوبي جي مطابق فوج جي کاڌي پيتي جي سامان جو بندوبست ڪرڻ سرڪاري معاملو بڻجي ويو ھو. ان جو سارو انتظام بہ ائين رکيو ويو. جيئن فوجي ريجمينٽ جو رکيو ويندو آھي. اھڙي ريت ھن فوج کي ڇھن حصن ۾ تقسيم ڪيو ھو ۽ ھر حصي کي ڇھھ سو اٺ حوالي ڪيا ويا ھئا. جن جي جتن کي فوجي ورديون پارايون ويون ھيون. فوج جي ھر حصي آڏو رھبر طور ھڪ اٺ ھلندو ھو جنھن تي ڏينھن جو جھنڊو ۽ رات جو مشعل ٻريل ھوندو ھو. اھڙي ريت ھر حصي جي اٺن جا پلڻ يا پکڙا، جھنڊو، مشعل ۽ ورديون ھڪ جھڙيون ۽ فقط ان فوجي حصي جي نمائندگيون ڪنديون ھيون. اسرائيل ۾ جڏھن سينا جي رڻ پٽ مان گذريا ھئا تہ ھنن سان بہ سڀ کان اڳ ۾ ھڪ ھاٿي ھو جنھن تي ڏينھن جو وڏو جھنڊو ھو. جڏھن تہ رات جو وري ان ساڳئي ھاٿي تي وڏو مشعل رکيل ھوندو ھو. اھو ڄڻ ڪمانڊر جو حڪم جنھن کي سڀني کي مڃڻو پوندو ھو.
جتن جو نالو رجسٽر ۾ داخل ھوندو کين فوجي سپاھي جيان پگھار ملنلدي ھئي ۽ ھڪ فوجيءَ وانگي ھٿياربند بہ ھوندا ھئا. سندن ڪمانڊر بہ ريگيولر فوج جو عملدار ھوندو ھو. جنرل چارلس انساني فطرت کان چڱيءَ ريت واقف. تنھن ڪري کين اھو فوجي اعزاز ڪونہ ڏنو ويندو ھو جيڪو ھڪ بھادر فوجي کي دليري ڪري ڏنو ويندو ھو. اٺن کي طبقن ۾ ورھايو ويو ھو جن مان ھڪ سگھارو متارو ۽ ٻيو ڏٻرو طبقو ھو. ھنن جي ڳچين ۾ ھڪ ڦرھي لڙڪندي ھئي جنھن کنيل سامان جو وزن اڪريل ھوندو ھو. ان جو مقصد ھوندو ھو تہ ھنن گگدام پسن تي حد کان وڌيڪ بار نہ لڏيو وڃي. ڇاڪاڻ تہ اھا ساڻن بي انصافي ھوندي. ھن کان اڳ اھا روايت ھوندي ھئي تہ ٽن اٺن لاءِ ھڪ جت مقرر ڪيو ويندو ھو. پر ھاڻي ھڪ اٺ لاءِ ھڪ جت مقرر ڪيو ويو آھي. ائين ڪرڻ سان پھريدارن رکڻ وارريون پگھارون بچي پيون آھن. اڄ بہ ٽن اٺن سان ھڪ جت ھوندو آھي. باقي ٻہ جت فوجين جيان پاسي سان ھلندا آھن. کين اھا چڱي ريت خبر ھوندي آھي تہ اٺ ڪيئن لڏجي ۽ ڪيئن سامان لاھجي.
فوجي سامان ۽ توبون ڏکئي رستي سان سفر ڪري رھيون ھيون. اھڙي مشڪلات کي منھن ڏيڻ لاءِ پنج ھاٿي رکيا ويا ھئا. اھڙيءَ ريت ھن فوج جي پيش قدمي ھڪ تجربيڪار فوجي عملدار ماتحت رکي وئي. انھيءَ مقصد سان تہ جيئن پيش قدميءَ باقاعدي موجود رھي. ان کان سواءِ ھي ترڪيب انھيءَ ڪري رکي وئي ھئي تہ باربرداري وارو فوج جو ثانوي حصو بہ ان ريگيولر فوج سان گڏ ھلي جيڪا جنگي سرگرمين ۾ حصي وٺڻ لاءِ اڳتي وڌي رھي آھي. جيڪڏھن دشمنن جا گھوڙيسوار طوفاني تيز رفتاري سان فوج جي ھڪ پاسي تي حملو ڪندا تہ ان سان گڏ ھلندڙ باربردار فوج تي حملو ڪري ڏيندا. ائين ٿيڻ سان باربردار فوج جي وچ تي ھجڻ ڪري ريگيولر فوج دشمن خلاف چڱيءَ ريت جنگي مظاھرو ڪري ڪانہ سگھندي يا باربردار فوج دشمن کان ڊڄي وائڙي ٿي ويندي ۽ مدد لاءِ جنگجو ريگيولر فوج ڏانھن وڌندي. ھن صورتحال ۾ بہ ريگيولر فوج منجھي پوندي. اھڙين پريشانين کان بچڻ واسطي فوج کي ھمچورس ۾ ورھايو ويو ھو. اھڙي صورتحال کي منھن ڏيڻ لاءِ جتن کي چيو ويو تہ اٺن کي گول دائري ۾ اھڙيءَ ريت وھاريو وڃي جو سندن پٺيون ٻاھرئين ۽ ڳچيون اندرئين پاسي ھجن. ان کان سواءِ اٺن کي پاڻ ۾ سلھاڙيو وڃي. ان بندوبست ڪرڻ کان پوءِ جت اٺن وسيلي ٺھيل ان قلعي جي ٻاھران ٿي بيھي رھن ۽ ويڙھھ لاءِ ڪاربائين کڻي بيھي رھن جيڪي ويڙھھ جي مقصد لاءِ کين ڏنيون ويون آھن.
اھڙيءَ ريت ننڍڙين ننڍڙين باقاعدين تي ڌيان ڏيڻ سان فوج جي چرپر ۾ ھڪ وڏي باقاعدگي قائم ٿي وئي ھئي. اھڙي نظام رکڻ سان ھڪ تہ وھٽن جو بچاءُ ٿي ويو ٻيو تہ خرچ پکي ۾ گھٽتائي اچي وئي ھئي. ٽين ڳالھہ اھا ٿي ھئي فوج ڏاڍي آرام ۽ آٿت سان پيش قدمي ڪري رھي ھئي. چوٿين ڳالھہ اھا ٿي جو بيماري ڪري فوج جو تعداد گھٽجي ويو ھو تنھن جو بہ ازالو ٿي ويو. ھن طريقي جي ڪم آڻن سان فوج ميدان تي بہ ڌيرج ۽ حوصلي سان جنگي فن جو مظاھرو ڪري سگھندي. ھيءَ باربردار فوج جو ھڪ نئون اضافو آھي. جنھن ڪري فوج اندر ڪنھن شيءِ جي کوٽ جو الڪو ڪونہ رھندو. حقيقت اھا آھي تہ ھي اصول ان حڪم جي فرمانبرداري ۾ ڪتب آندو ويو آھي. جنھن ۾ چيو ويو ھو تہ سردارن جي ليويز ۽ ھٿياربندن جي بي ترتيب ميڙڪن کي مڙسيءَ سان منھن ڏنو وڃي. ھن فوجي اصول جي خالق ھڪ ڀيري چيو ھو تہ اھو ئي طريقو آھي جنھن وسيلي جنگي سرگرمين ۾ تيزي آڻي سگھجي ٿي جيڪا گھڻي فوج ۽ تيز رفتار گھوڙيسوارن ۽ توبن جو نتيجو ڪانہ ھوندي آھي پر فوج ڏانھن وڌ ۾ وڌ ڌيان ڏيڻ ۽ انھن جي حوصلن کي بلند ڪرڻ، انھن جي صحت جو خيال رکڻ سان ايندي آھي. اھڙي باربردار فوجي حصي جي تخليق وسيلي بہ ھنن جي ضرورتن جو خيال ڪيو ويو ھو ۽ ان جي ھئڻ ڪري کين وڏين مصيبتن کي منھن ڏيڻو پئجي ويو ھو.
جڏھن سر چارلس نيپئر باربردار فوج جو حصو قائم ڪيو ھو تہ چيو ويو ھو تہ ھن انگريز فوج کي پر ڏئي ڇڏيا آھن. توبن کي ڇڪڻ لاءِ توبخاني کي گھوڙا ڏنا ھئا جيڪي ھر قسم جي باربرداري جو ڪم ڏئي رھيا ھئا. ان کان سواءِ اٺ سوار فوج بہ بڻائي ھئي جيڪا گھڻو فاصلو طئي ڪري اوچتو وڃي دشمن مٿان ڪڙڪندي ھئي. ان سان گڏ ھن سنڌ ھارس تخليق ڪئي ھئي جنھن کي مغلي يا مغل گھوڙيسوار سڏيو ويندو ھو. ھي گھوڙيسوار بي قاعده جنگ دوران پنھنجي ڏاھپ ۽ دليريءَ جو بي مثال مظاھرو ڪندا ھئا ۽ جڏھن فوجي صفن ۾ بدنظمي اچي ويندي ھئي تہ اوچتو پھچي ويندا ھئا. ھي گھوڙيسوار سر چارلس جي اچڻ کان اڳ موجود ھئا. پر انھن ڏانھن ڌيان ڪونہ ڏنو ويندو ھو. تنھن ڪري اھي بدنظميءَ جو شڪار ھئا. تنھن ڪري فوج جي ھر حصي کي ختم ڪرڻ جو حڪم بہ جاري ٿي چڪو ھو. پر سر چارلس دخل اندازي ڪري ائين ڪرڻ ڪونہ ڏنو ھو ۽ کين ڪئپٽن جئڪب جي ماتحت رکي ان جي ترتيب ۾ سڌارا آندا ويا ھئا جيڪو انھن ڏينھن ۾ توبخاني جو آفيسر ھو جنھن ھن فوج مان چونڊ ڪري ان کي نئين سر مرتب ڪيو ھو. تنھن ڪري سنڌ جي ھيءَ فوج فوجي مھم لاءِ پيش قدمي لائق ھئي. ھيءَ فوج دشمن نھايت تيز رفتاري سان حملو ڪري سگھندي ھئي ۽ حملو بہ نھايت خوفناڪ طريقي سان ڪندي ھئي. جيڪڏھن ھنن بلوچ بٽالين جي چڱيءَ ريت تنظيم ڪئي وئي تہ اھم فوجي خدمتن سرانجام ڪرڻ جي لائق بڻجي ويندي ۽ مٿي بيان ڪيل مختلف فوجي ادارن سان شامل ڪري سگھبي ان ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو تہ سنڌ ۾ سول انتظاميھ جي جوڙجڪ سان گڏ فوجي نظام بہ قائم ٿي رھيو ھو.
جيتري قدر ممبئي واريءَ ڌر جو تعلق آھي تہ فوجي سامان جي ڍوئي جي مقصد لاءِ قائم ڪيل باربردار فوج تي ھن ڏاڍيون چٿرون ڪيون ھيون ۽ چوڻ لڳا ھئا تہ اھا گھڻي خرچ واري ھڪ غلطي آھي، بلڪ ھڪ ناڪامي آھي. سنڌ جي فتح وانگي سنڌ جي انتظامي جوڙجڪ جي شروعات ۽ جابلو علائقي واري جنگي مھم بہ وڏي غلطي ھئي. بنگال جي ڪميساري جنرل جو بہ بار بردار جي ٺاھڻ خلاف اخبارن ھڪ مقالو ڇپيو ھو جنھن ۾ ھن فوجي سامان جي کڻڻ لاءِ باربردار فوج ٺاھڻ خلاف پنھنجي خيالن جو اظھار ڪيو ھو. ھن وڌيڪ اھو بہ چيو ھو تہ ھي ھڪ تباھي، بدنظمي، خواه مخواه خرچ ۽ ڏيھي ماڻھو تي ظلم آھي. جنھن کي ڪجهہ ماڻھو فائديمند سمجھن ٿا. ان اجائي قسم نئين فوجي جوڙجڪ ۾ ڪن فوجي عملدارن کي شامل ڪيو ويو آھي. پر جنگ اختيار ڪيل ڪامياب حڪمت عملي ۽ روشن خيال حڪومت جو قيام، اھڙيون ڳالھيون ھيون جن ۾ سر چارلس ڏاڍي اڳڀرائي حاصل ڪئي ھئي. پر ھن جي دشمنن سندس ناڪامي بابت ڪيئي اڳڪٿيون ڪيون ھيون جيڪي بلڪل غلط ثابت ٿيون. ان وقت ھندستان جي چيف جسٽس روپر اھڙي صورتحال کي ھن ريت بيان ڪيو ھو تہ اڄ واري معاشري تي پريس ڇائنجي وئي آھي. پر جينٽلمينس گزيٽ پنھنجي نالي جو ڀرم ۽ شرم رکيو آھي. معلوم ائين ٿي رھيو آھي تہ ڪن ماڻھن لاءِ پريس آزاد ڪانہ آھي. ھي پريس آھي. جيڪا ڪن ماڻھن جي مفادن جو تحفظ ڪري ٿي ۽ انھن ماڻھن اخبارن جي ايڊيٽرن کي يقين ڏياريو آھي تہ کين ھر قسم جو تحفظ فراھم ڪيو ويندو.“ ھي ھڪ ننڍڙو مثال آھي تہ ممبئي واري ڌر ڪھڙي طريقي سان شريف ماڻھن کي بدنام ڪرڻ جي مھم شروع ڪري ڇڏي ھئي.
ڪنھن زماني ۾ سر چارلس نيوي جي ھڪ عملدار ڏانھن خط لکيو ھو. بعد ۾ سمجھيو ھئائين تہ اھو خط عوامي مفادن ۾ ڪونہ آھي. تنھن ڪري ان کي ختم ڪري ڪاغذ پنھنجي ڊيسڪ ۾ بند ڪري ڇڏيا ھئائين. پر اھي ڪاغذ نڪري ڊاڪٽر بسٽ وٽ وڃي نڪتا ھئا جيڪو انھيءَ زماني ۾ سرڪاري دستاويز شايع ڪندو ھو. ھن ڊاڪٽر نيوي جي آفيسر ڏانھن لکيل سر چارلس جو اھو خط ڇاپي ڇڏيو جنھن ۾ ھن سامونڊي فوج ان عملدار کي ڪنھن ڳالھن تان ڇنڊ پٽي ھئي. ان کان سواءِ ھن سر چارلس جو گورنر جنرل ڏانھن لکيل خط بہ ڇاپيو جيڪو جعلي ھو جنھن ۾ سر چارلس ڪنھن احسان بدلي سر ھينري ھارڊنج ڏانھن ڪي گٿا لفظ لکيا ھئا. ھنن ٻنھي ڏوھن ڪري ھندستان سرڪار ممبئي حڪومت کي سبب ڄاڻايو جو نوٽيس ڏنو ھو. اھي ٻئي ڏوھھ بدنيتي جي ارادي سان ڊاڪٽر بسٽ ڪيا ھئا ۽ لٻاڙ ھڻندو وتندو ھو تہ کيس اھڙي ڄاڻ اختيارن جي مالڪ ھڪ ڌر پھچائي آھي اھو بہ وڏي وات چوندو ھو تہ اھڙيو ڪو بہ ٿڻيءَ جو ٻار اڃا ڄائو ڪونہ آھي جيڪو سندس وار بہ ونگو ڪري سگھي. ھي ماڻھو کليو کلايو اھڙا اھڃاڻ ڏيندو ھو جنھن مان معلوم ٿي ويندو ھو تہ سرڪاري ڪائونسل جو ڪو ماڻھو ھن سان ٻٽ آھي. جيڪو سندس طرفان ھنيل الزامن جي پٺڀرائي ڪري رھيو آھي. ھنن ڳالھين ۾ ليفٽيننٽ آئوٽرام بہ پوئتي ڪونہ ھو. جنھن ھڪ اخبار ۾ سر چارلس تي الزام ھنيا ھئا ۽ چيو ويو تہ گورنر جنرل جي خواھش ھئي تہ سر چارلس انھن ماڻھن جي اصلاح ڪرڻ واريون ڪوششون ڇڏي ڏئي ۽ ان معاملي کي فيصلي لاءِ گورنر جنرل جي حوالي ڪري ڇڏي. پر گورنر جنرل حضور شرميءَ کان اھو معاملو گھرو کاتي جي حوالي ڪري ڇڏيو ھو. کيس معلوم ھو تہ اھڙن الزامن جا ڇنڊا لارڊ ايلنبرو تي پئجي رھيا ھئا جنھن سان سر ھينري ھارڊنج جا گھرو تعلقات بہ ھئا. عام رواجي ھڪ غلطي ھئي جنھن بابت سر ھينري ھارڊنج کي بہ ڄاڻ ڏني وئي ھئي. انگلينڊ جي ھڪ ڳجھي ڪميٽيءَ ڪرنل آئوٽرام کي لڪي ڇپي ڇنڊ بہ پٽي ھئي تہ سر چارلس تي سندس ھنيل الزام بلڪل غلط آھن. پر تاثر اھو ڏنو ويو ھو تہ سر چارلس ان ماڻھوءَ سان اجايو اختلاف ڪري عوامي مفادن کي ھاڃو رسائي رھيو آھي. ليڪن حقيقت اھا ھئي تہ اھو معاملو انصاف لاءِ سرڪار جي حوالي ڪيو ويو ھو. پر سرڪار اھڙي اختلاف کي ننديو ھو ۽ عملدارن طرفان داخل ڪيل اپيل کي رد ڪري ڇڏيو ھو. پر ٻئي پاسي کان آئوٽرام کي اھم سول ملازمت ڏني وئي ھئي. توڙي جو غلط الزام مڙھڻ ڪري کيس ڇنڊ بہ پٽي وئي ھئي. ھن ۾ ڪنھن شڪ شبھي جي گنجائش بہ موجود ڪانہ ھئي تہ ھن کي سر چارلس مٿان ڪوڙن الزامن مڙھڻ ڪري ايترو نوازيو ويو ھو. عوامي شڪايتن کان پوءِ ھن قسم جي غلطيءَ جو ازالو بہ ڪيو ويو ھو. جنھن ڪري بورڊ آف ڊائريڪٽرس مجبور ٿي سر چارلس کان معافي ورتي ھئي. جنھن جي عزت کي گھٽائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي.
ھن کان سواءِ اختيارن جو مالڪ ھڪ ٻيو ماڻھو بہ ھو جيڪو خود لارڊ رپن ھو. ھن اعلان ڪيو ھو تہ ڪرنل آئوٽرام جو موقف صحيح آھي. اختيارن جي ماڻھن مان اھائي توقع ڪئي ويندي آھي. اھڙيون ڳالھيون سر چارلس کي تپائي باھھ ڪرڻ جھڙيون ھيون. ھن مان معلوم ائين ٿي رھيو ھو تہ لارڊ رپن حملھ آور ڌر سان گڏ ھو نہ تہ سندس فرض سر چارلس کي بچائڻ ھو. لارڊ رپن کي اخلاقي ۽ اعلى عملدار ھجڻ وارو حق ھو سندس اھو ڪم ڪونہ ھو تہ ھو ھڪ ڌر جو پاسو وٺي بيھي ۽ ۽ ٻئي کي تباھہ ڪري. اھا صحيح ڳالھہ ڪانہ ھئي تہ جنگي قانون جي فقري Article of War کي ڪجهہ بہ نہ سمجھجي ۽ ھڪ مجرم کي نہ رڳو سزا نہ ڏجي پر ان جي رھندو بہ ھمت افزائي ڪجي. اھو ڪٿان جو انصاف آھي تہ بي ھودا الزام ھڻي سچائي ۽ عوامي شرافت جي توھين ڪجي، لشڪر جڏھن جنگ جي ميدان تي فوجي سرگرمين ۾ مصروف ھجي تہ ان وقت کين ٻڌايو وڃي تہ سندن ڪمانڊر جاھل مطعلق آھي ۽ کيس منصبي فرض ادا ڪرڻ جي ڪابھ خبر نہ آھي ۽ ھيءُ پنھنجي ساٿين جو قاتل آھي. سر چارلس راڻيءَ جو نمائندو آھي. سندس توھين ڪرڻ ڪانہ ٿي جڳائي ۽ اھو ڪم اھڙي ماڻھو جي اشاري ڪيو پيو وڃي جنھن تي ضابطو رکڻ لارڊ رپن جو فرض ھو.
ڊاڪٽر بسٽ نہ رڳو ڪوڙن الزامن ھڻڻ تي سندرو ٻڌي بيھي رھيو آھي ۽ وڏي واڪ لباڙ ھڻي رھيو آھي تہ کيس ھڪ وڏي ماڻھوءَ جي پٺڀرائي حاصل آھي. سندس اھڙيءَ لٻاڙ کي ڪنھن رد ڪونہ ڏنو. اھو بہ چيو پيو وڃي تہ ھي ماڻھو سيڪريٽري ولھھ بي جي ھشيءَ تي سڀ ليڪا لتاڙي وڃي پار پيو آھي جيڪو ھڪ جرنل جو مالڪ آھي. ھن ماڻھوءَ اھو بہ بھتان مڙھيو ھو تہ سر چارلس جي فوجين ٽالپر حڪمران گھراڻي جي عورتن جي توھين ڪئي ھئي. ھن ڪوڙي الزام لاءِ تہ ھو سزا جو حقدار ھو. ان باوجود بہ کيس عزت ۽ احترام سان نوازيو ويو ھو. ھن کي معلومات ڏيندڙ عملدارن ٻڌايو ھو تہ جابلو علائقن ۾ ڪجهہ بہ ڪونہ پيو ٿئي. ھنن کيس اھو بہ ٻڌايو ھو تہ ڌاڙيل کيس تريءَ تيل ئي لائڻ ڪونہ ڏيندا ۽ اڳئين کان اڳرا آھن. ھنن جي وڏي تعداد کي ماٺ ڪرائڻ لاءِ آباديءَ واسطي سنڌ جون ڀليون ٻنيون ڏنيون ويون آھن. اڄ بہ بجار ڌاڙيل گورڦري رھيو آھي. جنھن سان ڊومڪي قبيلو بہ گڏ آھي جنھن سنڌ جي سرحد واري ساري پٽي ٽامون بڻائي ڇڏي آھي. جڏھن سچ اھو آھي تہ اھو بيجار سر چارلس وٽ قيد آھي. سر ھينري ھارڊنج ھن مھم جي کليءَ دل سان موڪل ڏني ھئي ۽ سر چارلس جي ان ڪامياب مھم کي عوامي حلقن ۾ گھڻو ساراھيو ھو. پر اھڙين ڳالھين تي ممبئي واري ڌر جو تہ ڪن ئي ڪونہ ٿو لڏي. ان ڌر جو اھو بہ چوڻ آھي تہ ساري ھندستان جي ساري ڪئي ڪمائي سنڌ جي واڳونءَ وات آھي. جڏھن تہ حقيقت ھيءَ آھي تہ سنڌ الاھي سارو ناڻو ھندستان سرڪار جي خزاني ۾ جمع ڪرائي رھي آھي. ان کان سواءِ سر چارلس ھندستان سرڪار کي چيو ھو تہ سنڌ تي ضابطي رکڻ لاءِ سورھن ھزار فوج جي ضرورت آھي پر ھاڻي تہ وٽس فقط ٻارھن ھزار فوج آھي. ھن وڌيڪ ھڪ ھزار فوج جو مطالبو ڪيو آھي تہ جيئن پتاولي واري موسم دوران حالتن تي ضابطو رکي سگھجي. ڇاڪاڻ تہ ان موسم دوران فوجي تپاولي وگھي وڃي کٽون وٺندا آھن. ٻئي پاسي کان حقيقت ھي آھي تہ ھن پنھنجون ٽي ريجمينٽون ممبئي سرڪار ڏانھن موڪلي ڇڏيون آھن تہ جيئن اتان جي ”سرڪار نامدار“ جي عمل ڏاڍ ۽ ڏمر خلاف اٿل پٿل کي ماٺ ڪرائي سگھجي. ھيءَ ممبئي سرڪار سر چارلس کي ھڪ ھزار امدادي فوج ڏيڻ بدران کانئس ست ھزار فوج طلب ڪري رھي آھي ۽ کيس مجبور ڪيو پيو وڃي تہ ھو سنڌ تي انتظامي ضابطي لاءِ پاڻ وٽ فقط ٽي ھزار فوج رکي.
ايتريو ڏاڍ ان ماڻھوءَ سان ڪيو پيو وڃي جنھن پنھجي ساري زندگي سچائي ۽ سچيتائي سان برطانيھ سرڪار جي خدمتن لاءِ وقف ڪري ڇڏي آھي جيڪا ھاڻي مٿس ڪيل الزامن جي حملن جو بچاءُ بہ ڪري ڪانہ ٿي سگھي. اتان تہ اھو آھي تہ ھيءَ ڌر مير شھداد کي شھيد سڏي رھي آھي. جنھن جا ھٿ ايونس نالي ھڪ انگريز عملدار جي خون ۾ رڱيل آھن. ھن ساڳيءَ ڌر مير نصير جي نالي سان راڻيءَ ڏانھن درخواست موڪلي آھي جيڪا جعلي آھي. ان درخواست جي راڻيءَ وٽ پھچائڻ جي ذميواري سر ھينري پاٽنجر پاڻ کئين آھي. ان درخواست جي ھڪ ھڪ سٽ ڪارو ڪوڙ آھي جن کي بمبئي واري ڌر دليئون گھڙي پيش ڪيو آھي. ھي گندي قسم جو مامرو وڃي انگلينڊ بہ پھتو جيڪو مير نصير جي درخواست جي شڪل ۾ ھو جنھن کي ھٿ ۾ لارڊ آسلي کنيو ھو. ھي ماڻھو سنڌ جي معاملن بابت ڪجهہ بہ ڪونہ ڄاڻندو ھو. ھن ھروڀرو اچي ھن معاملي ۾ ٽنگ اڙائي ھئي ۽ چارئي چنيا کوڙي ويھن ئي تنھن جا زور لاتا ھئائين. کيس اھا خبر ڪانہ ھئي تہ ھو سازشين جي چوڻ تي انگلينڊ جي مفادن ۽ سر چارلس جي مان ۽ مريادا کي مٽيءَ ۾ ملائي رھيو آھي.
ڊاڪٽر بسٽ ۽ سندن واھرو اعلى عملدار ھن معاملي کي اجايو اينگھائي سنڌ جي گورنر ۽ ان بھادر فوج کي گلا جو گھانگھو ڏئي بدنام ڪري رھيا ھئا جنھن ھڪ ملڪ فتح ڪيو ھو. ھن ماڻھن سان گڏ انگلينڊ جي اختيارين جا مالڪ بہ ٻِٽ ۽ جھٽ ھئا ۽ ٻئي ڌريون اھڙي بھادر فوج کي عزت احترام ڏيڻ بدران پنھنجي ڌرتيءَ تي نفرت جا ڪنڊا پوکي رھيا ھئا.
لارڊ رپن بہ پورن ٻن سالن تائين ھنن بھادر فوجين کي گولڊ ميڊل ڏيڻ وار مامري کي ٺوٺيون ھڻندو پوئتي ڌڪيندو رھيو ھو ۽ نظر تہ ائين اچي رھيو ھو تہ اھي ”ميڊل“ حقدارن کي ڪڏھن بہ ڪونہ ملندا. پر ڀلو ٿئي لارڊ ايلنبرو جو جنھن جتن ۽ جاکوڙ ڪري ھن معاملي کي اڳتي وڌايو ھو مياڻيءَ جي ميدان تي سر ترين تي رکي مڙسن جيان انھن گولڊ ميڊلين لاءِ ڪونہ وڙھيا ھئا تہ انھن کي سينن تي سينگاري لوڏ ۽ ڪوڏ سان ھلندا. جڏھن اھي پٽين کان سواءِ ميڊل اچي ممبئي پھتا تہ اھي اھڙن ماڻھن جي ور چڙھي ويا جيڪي بھادر فوجين کان نفرت ڪندا ھئا. جڏھن اھي ٽلڪندا ٽلڪندا سنڌ پھتا تہ انھن کي رسدگاھھ جي سامان جي ڳٺڙين وانگي ھڪ ڪنڊ ۾ اڇلايو ويو ھو. سنڌ جي فاتح ڪمانڊر ان چيف کي گولڊ ميڊل ھڪ ليفٽيننٽ ڪرنل ڏنو ھو. جنھن جي سب آلٽرن آفيسرن کي اھڙا ميڊل ان کان گھڻو اڳ ڏنا ويا ھئا.
ھن کان سواءِ ڏيھي فوج 25 ريجمينٽ کي ھروڀرو ممبئي گھرايو ويو ھو جنھن لاءِ سر چارلس جي مرضي ڪانہ ھئي. ھن فوج انگريزن جي پنج سال ملازمت ڪئي ھئي ۽ مياڻيءَ واري جنگ ۾ بہ پنھنجي بھادري جا جوھر ڏيکاري چڪي ھئي. ھن فوج ممبئي گھرائڻ جو مقصد سر چارلس کي چيڙائڻ ۽ سندس توھين ڪرڻ ھو. ممبئي پھچڻ کان پوءِ ان فوج کي نڌڻڪو سمجھي ڪک پن جيان ھڪ ڪنڊ ۾ اڇلايو ويو ھو. اھي ڄڻ کيپ کٽي نہ پر ڀجي پاڻ تان ڪارھن جو لينگھو لائي آيا ھئا.
ھن کان سواءِ سر چارلس نيپئر ممبئي حڪومت ڏانھن لکيو ھو تہ ڪيترن سنڌ جي گھوڙيسوارن مياڻيءَ جي جنگ دوران بھادريءَ جا بي مثال جوھر ڏيکاريا ڪن مڙسن جيان مري پاڻ ملھايو ۽ مڃايو ھو. اھڙن دلير ماڻھن جون رنون زالون ۽ يتيم ٻار اڄ بہ نڌڻڪا آھن ۽ مانيءَ ڳڀي جا محتاج بڻجي ويا آھن. اھو 1843ع ھو ۽ ھاڻي 1845ع آھي. پر ھن جي واھر لاءِ ڪوبہ ٻاجھارو ھٿ اڳتي ڪونہ وڌيو آھي ۽ جڏھن تہ انھن جو پيٽ گذر خيرات پنڻ تي آھي. ان کان سواءِ ھن ممبئي سرڪار ڏانھن اھو بہ لکيو ھو تہ سرڪاري جاسوسن جا معاوضا بہ سندن خاندانن ڏانھن ڪونہ موڪليا ويا آھن. پر سندس اھڙن خطن کي جھڙو تھڙو سمجھي ڪنڊ ۾ اڇلايو ويو ھو. تنھن ڪري ھن مجبور ٿي ساڳيا خط گونر جنرل ڏانھن لکيا ھئا.
جڏھن تہ ممبئي سرڪار جا اھي ڪامورا ٻين ڳالھين تي ڏاڍا جذباتي ڏسڻ ۾ ايندا آھن. اھو بہ ٻڌڻ ۾ اچي رھيو ھو تہ ممبئي سرڪار جي ڪن اعلى عملدارن ھڪ ياداشت نامو تيار ڪري بورڊ آف ڊائريڪٽرس ڏانھن اماڻيو آھي تہ اھي سر چارلس کان پڇاڻو ڪن تہ ھن ممبئي جي ڪن اعلى عملدارن کي گدڙ ڇو سڏيو آھي. ھنن ماڻھن جي ان وقت تائين ھاءِ گھوڙا ۽ پٽ کوھھ لڳي پئي ھئي. جيستائين سر چارلس کين گدڙ سڏN جي غلطيءَ جو اعتراف نہ ڪيو ھو. ھنن کي اطلاع ڏنو ھو تہ سندن پگھارن ۽ ڪم جي رفتار کي ڏسي کين گدڙ سڏيو ھو, ھن اھو بہ چيو ھو تہ يادداشت نامي لکڻ وارن ماڻھن ۽ فوجي سپاھين جي پگھارن ۾ وڏو فرق آھي. جڏھن تہ پھريان ماڻھو وڏي پگھار وٺي عياشيون ڪندا آھن, جڏھن تہ فوجي سپاھي ٿوري پگھار وٺندو آھي ۽ پنھنجي حياتي قربان ڪري ڇڏيندو آھي. ان کان پوءِ مخالفن جي وات ۾ ماٺِ جا مڱ پئجي ويا ھئا ۽ ڪOڇي ڪونہ سگھيا ھئا. حقيقت بہ اھا ھئي تہ ھن ممبئي سرڪار جي اعلى عملدارن تي ڪا ٽوڪ ۽ چٿر ڪانہ ڪئي ھئي. ھن پنھنجي ھڪ خانگي خط بابت رڳو ايترو لکيو تہ جيڪڏھن ان کي ڇاپي پڌرو ڪيو ويو آھي تہ ڪا وڏي ڳالھہ ڪانہ آھي. سندس لکيل اصلي لفظ ھن ريت ھئا:
“The general opinioin was that certain civil servants were corrupt”
سر چارلس general opinioin جا لفظ ان ساڳئي انداز ۽ مفھوم ۾ چيا آھن جنھن انداز ۽ مفھوم ۾ ممبئي حڪومت جا اعلى عملدار ڪلڪتي جي اعلى عملدارن لاءِ چوندا آھن. پر اھي ساڳيا لفظ جڏھن ڪو ٻيو ممبئي جي اعلى عملدارن لاءِ چئي رھيو آھي تہ کين اچي ٽانڊي لڳي آھي ۽ چيو پيو وڃي تہ مٿن ٽوڪ ڪئي پئي وڃي.
پر جيڪڏھن اھي گٿا لفظ آھن تہ بہ سنڌ جي اعلى عملدارن طرفان اھڙو فقط ھڪ مثال آھي. پر ممبئي سرڪار جا اعلى عملدار سر چارلس کي بدنام ڪرڻ لاءِ ڪانبو ٻڌي سندس ڪڍ لڳي پيا ھئا ۽ ساري دنيا جا عيب مٿس مڙھي وڃي پار پيا ھئا.
اھڙي ريت اھا بہ اڳڪٿي ڪئي وئي ھئي تہ سنڌوءَ جي ساڄي پاسي واري علائقي ۾ مختلف قبيلا پاڻ ۾ جھيڙو ڪندا. ان کان جلد ئي پوءِ ھڪ سو قبيلن جا سردار سلام لاءِ سر چارلس وٽ پھچي ويندا.
اھي بہ افواھھ اٿاريا ويا ھئا تہ بلوچ نسل جا سڀئي ماڻھو سر چارلس کان نفرت ڪري رھيا آھن. جڏھن تہ سڀئي قبائلي سردار حيدرآباد ۾ منقعد ٿيل درٻار ۾ ھلي آيا ھئا ۽ خوشي سان اچي سر چارلس جي پيش پيا ھئا.
الزام اھي ھنيا پئي ويا تہ سنڌ ۾ امن امان انھيءَ ڪري موجود آھي تہ اتي بيشمار فوج رکي وئي آھي. ان جو وڏو حصو ممبئي پريزيڊنسيءَ ۾ اٿيل بغاوتن کي منھن ڏيڻ لاءِ اوڏانھن موڪليو ويو آھي. ان کان پوءِ بہ سنڌ پرامن آھي.
ھن کان سواءِ اھڙا افواھھ بہ پکيڙيا ويا ھئا تہ سنڌي ان اوسيئڙي ۾ ويٺا آھن تہ ڪڏھن ٿو سنڌ جو راڄ موٽي ٽالپر حڪمرانن کي ملي. پر جنرل سر چارلس نيپئر فوج وٺي سنڌ جي سرحدن کان الائي ڪيترو پري ھليو ويو ھو. ھن کي بغاوت ڪرڻ جو ڄڻ سونھري وجهہ ملي ويو ھو. اتي نہ فوج موجود ھئي نہ سر چارلس ھو. تڏھن بہ ھنن شير محمد يا ٻين اٺيتاليھن ٽالپرن سردارن لاءِ ڪنھن بغاوت جو اعلان ڪونہ ڪيو ھو. اھي سڀ ٽالپر آزاد ۽ سنڌ اندر موجود ھئا ۽ پنھنجي رعيتن کي واھر لاءِ سڏي رھيا ھئا. پر سندن واھر لاءِ واڪن کان پوءِ بہ انھن رعيتي ماڻھن جو تہ ڪن بہ ڪونہ لڏيو ھو.
جنھن قبائلي ويڙھھ جي اڳڪٿي ڪئي وئي سا بہ سال جي سرءُ واري رت ۾ لڳي وئي جيڪا دريا خان ۽ اسلام خان بگٽيءَ وچ ۾ شروع ٿي وئي ھئي. جڏھن سر چارلس قبائلي سردارن کي قيد ڪري سرحد ڀرسان رکيو ھو تہ سمجھيو ھئائين انھن قبيلن جا اوڦٽو ۽ رولو ماڻھو بک کان ڇتا ٿي سنڌ جي سرحدي پٽيءَ سان ڌاڙا ھڻندا. کيس اھو بہ محسوس ٿيو ھو تہ ھو پنھنجي جلھھ جو پھريون چٽڪو جکراڻين کي چکائيندا. ڇاڪاڻ تہ انھن ڌاڙيلن کي پڪ ھئي تہ اھي کين مھاڏو ڏئي ڪونہ سگھندا ۽ چوڏس چئون پچئون مچي ويندي تہ اھي ڌاڙيل ڦرلٽ واري زندگيءَءَ جي نئين سر شروعات ڪري رھيا آھن. اھڙي ريت سندس ڪيل اڳڪٿي سورھن آنا سچي نڪتي. ڌاڙيلن اڳتي وڌي جکراڻين جي دڙي دڦ ڪري ڇڏي. ھيءُ قبيلو ڦرلٽ واري ڪڌي ڪرت مان ھٿ ڪڍي ويو ھو. پر سر چارلس کي پاند ڪرڻ لاءِ گذارش ضرور ڪئي ھئائون. جنرل جي حڪمت عملي بہ اھا ھئي. جڏھن ھو پلاند ڪرڻ جي مقصد سان پٽ اڪري اڳتي ٿيا ھئا تہ ھنن سان گھوڙيسوار دستا بہ ھئا. پر جڏھن ھو جابلو علائقي ۾ پھتا تہ فوج واپس ھلي آئي. انھيءَ لاءِ تہ ڀلي قبيلا پاڻ ۾ ھڪ ٻئي سان ٻہ پاڻي ڪن.
ھن کي منجھن ڪو شڪ شبھو ڪونہ ھو تہ ھو موٽي وڃي جابلو علائقن ۾ رھندا. ڇاڪاڻ تہ ھو ھاڻي ھاري ناري بڻجي ويا ھئا ۽ پوکي راھي ڪري پيٽ گذر ڪندا ھئا. سر چارلس جو ھنن مٿان ٻٽو ضابطو قائم ٿي چڪو ھو. ھڪ تہ ھو زمينن جا مالڪ بڻجي ويا ھئا جن کي ڇڏڻ ھنن لاءِ ڏکيو ھو. ٻيو تہ منجھن دشمن کان پاند وارو ھڪ اڌمون ۽ اتساھھ موجود ھوندو ھو. ان کان سواءِ ھن قبيلي جي بااثر ۽ طاقتور ماڻھن کي سرڪاري نوڪري ۾ رکيو ھو. اھڙي دريا خان جو ڪنھن قبيلي سان جھيڙو ڳنڍڻ بہ سر چارلس جي حڪمت عمليءَ جو ھڪ حصو ھو. ھو نون مھينن اندر وٽس پيش پيا ھئا ۽ ڌاڙيلن مان ڦري شريف انسان ٿي ويا ھئا. نہ تہ ھن کان اڳ اھي ساڳيا ماڻھو ظلم ۾ ڪيس ڪرڻ ۾ انسان نہ پر وحشي جانور لڳندا ھئا. اھا سر چارلس جي حڪمت عملي ھئي جو ھنن وحشي جانورن پنھنجون عادتون تبديل ڪري ڇڏيون ھيون ۽ سبھي مان سون بڻجي ويا ھئا. سندن ڌنڌو ڌاڙن ھڻڻ بدران پوکي راھي جي ڪرتِ ھئي. جيڪڏھن ساڻن کئونس نہ ٿيندي ھئي تہ مسيت جا ڪک ھوندا ھئا. پر ھاڻي ھو ساڻن ڪيل اچاند جو پاند ڪرڻ لاءِ ھٿيار کڻي ان قبيلي جي ڪڍ لڳي پيا ھئا جيڪو ڪڏھن ساڻن ٻٽ ۽ جھٽ ھو. ڇاڪاڻ تہ ھو ھاڻي سڌري شريف ٿي ويا ھئا. سندن ھيءُ پلاند ڄڻ تھذيب جي تحفظ لاءِ ھو ۽ ڌاڙيل بہ انھن مضبوط علائقن ۾ وڃي لڪا ھئا جتي ھو ڪڏھن ڌاڙيل ھجڻ وقت پاڻ بہ وڃي سر لڪائيندا ھئا. تنھن ڪري ھي ان جابلو جوءِ جي چپي چپي جا چڱيءَ ريت ڄاڻو ھئا.
ھي اھڙي تبديلي ھئي جنھن وڏي کان وڏو ماڻھو فخر محسوس ڪندو آھي. پر اھڙين اھم ڳالھين کي انگريز عوام کان سايو ڪري ڳجھو رکيو ويو ھو. اھو سر چارلس جي دشمنن جو ھٿ ناٽ ھو، جن کيس فقط مڇي کان اڳ ئي اجايا الزام ھڻي گھڻو لويو ھو. حقيقت اھا ھئي تہ اھو ڪامورا شاھيءَ جو ھن خلاف ھڪ ڳجھو پوتاميل ھو جيڪو سياڻپ ۽ سچيتائيءَ جو ويري ھو. ان ڪري سندس ڌيان عوامي ترقيءَ جي ڪمن ۽ مالياتي معاملن کان ھٽي ويو ۽ پنھنجي بچا لاءِ جتن ۽ جاکوڙ ۾ لڳي ويو ھو ۽ مٿان ملندڙ منظوري جي اوسيئڙي ۾ ھٿ ھٿ تي رکي واندو ويٺو ھوندو ھو. تنھن ڪامورا شاھيءَ جي اجائي رنڊڪن ڪري اھم قسم جا منصوبا رولھڙي جو شڪار ٿي ويندا ھئا ۽ ھروڀرو دير ٿي ويندي ھئي. کيس اھا بہ چڱيءَ ريت پروڙ ھئي ڪامورا شاھي ۽ بورڊ آف ڊائريڪٽرس جا ماڻھو ھن جي تباھيءَ جي تکيءَ تاڙ ۾ اوڪڙو ويٺا ھئا. ھن کان اڳ ”بامبي ڪائونسل“ گورنر جنرل ڏانھن خط لکي سر چارلس تي الاھي الزام ھنيا ھئا. پر اھڙن خطن تي ڪامورا شاھي جي ماڻھن کي ڇنڊ ڪڍي وئي ھئي ۽ کين چيو ويو ھو تہ اھڙيون ڳالھيون منظرعام تي آنديون وڃن تہ جيئن اڇا ڪارا پڌرا ٿي پون يا ڪنھن تي اجايا الزام نہ ھنيا وڃن. اھڙي وايو منڊل کي ڏسي ڪائونسل لوڪ کان لڪي ڳجھيون دشمنيون ڪرڻ لڳي ھئي ۽ سر چارلس جي چيل لفظن کي تيليءَ مان ٿنڀ بنائي پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھي ھئي. ھن سان گڏ اھو بہ سوچيو ويو ھو تہ بدناموسيءَ سان لاڳاپيل الزامن کي تيز رفتاريءَ سان اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇاچيو وڃي. جنھن جو نتيجو اھو نڪرندو تہ سر چارلس ڪجهہ ھتري ويندو. ڊاڪٽر بسٽ ڪنھن ڪلي آھر لٻاڙون ھڻي رھيو آھي تہ ھو جيڪو وڻندو ڪري گذرندو. ڇاڪاڻ تہ کيس ھڪ اھم شخصيت جي پٺڀرائي حاصل آھي. جيڪا ممبئي جي گورنر جي ويجھو آھي. سندس اھڙي ٻٽاڪ بہ ڪا ڳجھي پاجھي ڪانہ آھي. جڏھن تہ سر چارلس جو بيان ھن ريت آھي:
”بامبي ٽائيمس جي بيان جو تفصيل ھن ريت آھي تہ مان سنڌ جي ماڻھن مٿان وڏا محصول مڙھي حڪومت ڪري رھيو اھيان ان کان سواءِ مان ٽرانزٽ ڊيوٽي نالي ھڪ ٻيو وڏو محصول کانئن وصول ڪري رھيو آھيان. اھڙن بيانن سان گڏ گارگند بہ شامل ڪيو ويو آھي تہ ھي (سر چارلس) سنڌ جو نيچ ۽ بي شرم گورنر آھي. ھن سان گڏ اھو بہ لکيو ويو آھي تہ ھي سنڌ زار ۽ غاصب ماڻھو آھي. جنھن پنھنجي بھادر فوج کي قتل ڪري ڇڏيو آھي ۽ سنڌ جي ھن گورنر جو ڌنڌو ئي ڪوڙ تي قائم آھي ۽ ڪيترن ئي مھينن تائين اھو پڙاڏو گونجندو رھيو تہ مان سنڌ جي ماڻھن مٿان وڏو محصول مڙھي وڏي پيداوار حاصل ڪئي آھي. اھڙيون سڀ ڳالھيون اجايون ھيون ۽ مون کي بدنام ڪرڻ جي نيت سان پکيڙيون ويون ھيون.“
”مان ڪنھن بہ قسم جو محصول ڪونہ مڙھيو آھي. نہ وري ڪنھن شيءِ تي محصول جي نالي ڪو ٽيڪس آھي. مانتھ رھندو ڪيترائي محصول معاف ڪري ڇڏيا آھن. مان اھي ڀلائيءَ جا ڪم ڪيا آھن. منھنجي قلب کي قرار ۽ اندر کي آٿت آھي ۽ منھنجي آتما اھڙن پاپن کان آجو آھي. منھنجا تہ ننھن نيڻ کلي رھيا آھن. اھڙين ڳالھين جي عام ماڻھن کي بہ خبر آھي. اھڙي ساري معلومات سر جان ھرشد کي بہ آھي جيڪو چنڊ تي ويٺو آھي. پر ھاڻي جڏھن ساري ھندستان ۾ مون تي مڙھيل الزامن جو پڙاڏو گونجي رھيو آھي تہ منھنجو روح تہ رڙيون ڪري رھيو آھي. مون کي اھڙي ڏکوئيندڙ معلومات ڪلڪتي جي ھڪ ڪلارڪ وٽان ملي ھئي جيڪا مون کان لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. ھن ڪلرڪ لکيو آھي تہ ممبئي حڪومت ڪائونسل طرفان لکيل ھڪ نوٽ ڪلڪتي ۾ رجسٽر ڪرڻ لاءِ چيو آھي جيڪو مون (سر چارلس) کان ڳجھو رکيو ويو آھي. مذڪوره نوٽ ۾ مون تي الزام ھنيو ويوآھي تہ مان بازار مان سستو اناج وٺي فوج کي مھانگي اگھھ ۾ ڏيان ٿو. اھڙي ريت مان سرڪار کي نقصان پھچائي پاڻ پئسا ڪمايان ٿو. ان کان سواءِ مان وڏو محصول ھڻي وڏو نفعو ڪمايو آھي. اھڙي ريت مان ڪريت ڪري پاڻ کي ڏاڍو بدنام ڪري ڇڏيو آھي. تنھن ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو تہ منھنجي خلاف ھر الزام جو اکر اکر سچو آھي. ان ڪري مون لاءِ ڦاسي جي سزا صحيح ٿيندي.
جيڪڏھن مذڪوره ڪلارڪ مون کي اھا معلومات ڏيڻ جي غلطي نہ ڪري ھا تہ مبئي سرڪار دشمنن جي مدد سان منھنجي خلاف الائي ڪيترا ڪوڙا ڪيس ڪلڪتي ۾ رجسٽر ڪرائي چڪي ھجي ھا. منھنجي مري وڃڻ کان پوءِ منھنجي ڪردار تي ڪارا لينگھا لڳي وڃن ھا تہ مان سنڌ جي گورنر ھجڻ وقت ھر قسم جي ڪريت ڪئي جنھن جون اڻ مٽ ثابتيون سرڪار جي رڪارڊ ۾ موجود ھجن ھا. اھڙا الزام بامبي ڪائونسل جي ٻن ميمبرن ريڊ ۽ ڪرافورڊ ھٿرادو تيار ڪيا ھئا. ھي ماڻھو آدي بنيادي اڪائونٽنٽ ھئا. ھنن ماڻھن جي لڳايل الزامن جي جواب ڏيڻ ۾ مون کي ھڪ ھفتو لڳي ويو ھو ۽ ثابت ڪرڻ ۾ سوڀارو ٿيو ھوس تہ ھنن جا ھنيل الزام ڪوڙا ۽ بي بنياد آھن. ٻين سان گڏ اھو بہ الزام مڙھيو ويو ھو تہ مان فوج کي کاڌ خوراڪ مھانگي ڏني آھي ۽ بيجا نفعو ڪمايو آھي. مان سنڌ ۾ ٽي سال رھيو آھيان. ان ساري عرصي دوران منھنجي ڪوشش اھا رھي ھئي تہ نہ رڳو فوج لاءِ پر سنڌ جي ھر ماڻھو لاءِ اناج سھانگو ھجڻ گھرجي. مان پھريون ماڻھو ھوس جنھن اناج جي ھڪ ھٽيءَ کي ختم ڪيو ۽ اناج جو سھانگو اگھھ مقرر ڪيو. جنھن ڪري سنڌ سرڪار جي پيداوار ۾ گھڻي گھٽتائي اچي وئي ھئي.
اھي ماڻھو ڳجھن دستاويزن کي ڪلڪتي ۾ رجسٽر ڪرائڻ کان پوءِ ڪو ماٺ ڪري ويھي ڪونہ رھيا ھئا پر پنھنجي شڪار کي گولي ھڻن کان پوءِ وڏا ٽھڪ ڏئي کلندا رھيا ھئا. بعد ۾ ھنن ڊاڪٽر بسٽ جي اخبار ۾ بدناموسي سان لاڳاپيل مقالا بہ ڇا پرايا ھئائون. پر اتي ٻولي اھڙي ڪتب آندي وئي ھئي. جيڪا فقط اخبارن لاءِ مناسب ھوندي آھي. پر اھو ڪونہ ٻڌايو ويو ھو تہ سندن معلومات جو ذريعو ڪھڙو آھي. جڏھن ھنن ماڻھن مون تي ٺڳ ھئڻ جو الزام ھنيو تہ مون کان ٽھڪ نڪري ويو ھو. پر جڏھن مون ڪلڪتي جي ڪلارڪ معرفت منٽب بوڪ مليو تہ مان ڪائونسل کي ڏاڍي کلئي نموني سان ۽ ڀرپور جواب ڏنو ھو. اھڙي ريت مان ھنن جي ڪوڙن الزامن کي دستاويزن پٺيان دستاويزي ثابتيون ڏئي غلط ثابت ڪري ڇڏيو ھو. ڇا اھو ئي سڀ ڪجهہ ھو؟ نھ! اھو فقط ضمير وارن لاءِ سڀ ڪجهہ ھو. پر ھنن لاءِ سڀ ڪجهہ نہ ھو. لارڊ رپن بہ مون ڏانھن ھڪ خط لکيو ھو جنھن ۾ چيو ھئائين تہ ”مان ھڪ الزام بابت ٻڌو آھي، يقين اٿم تہ اھو ڪوڙو ھوندو. ان کان پوءِ ھن لکيو ھو تہ کيس اھڙا سبب ٻڌايا وڃن تہ تون ھن کان پوءِ وري ٽرانزٽ ڊيوٽي نہ ھڻندين.“ سندس اھڙين ڳالھين مان معلوم ٿي رھيو ھو تہ ھو دشمنن جي ھنيل ڪوڙن الزامن تي ويساھھ وسھي ويو ھو. پر افسوس جي ڳالھہ اھا آھي تہ ھنن ٽرانزٽ ڊيوٽي جي ڪا ڄاڻ ئي ڪانہ ھئي. لارڊ رپن کي انصاف تہ ڪرڻو ھو. پر جواب ڏيڻ جي تڪليف اچي وئي جنھن ۾ سارو ڏينھن لڳي ويو. ان ڪري ضروري ڪم ملتوي ڪرڻا پئجي ويا ھئا. اھي ڪم ڊگھي قسم جا ڪيس ھئا جن بابت مون کي فتوى ڏيڻي ھئي جن ۾ پنجن ماڻھن کي ڦاسي جي سزا ملڻي ھئي. ڪنھن جي زندگي جو معاملو ھوندو آھي جنھن تي ماٺار واري وايو منڊل ۾ ڳوڙھو سوچڻو پوندو آھي ۽ گھڻو ڌيان ڏيڻو پوندو آھي تہ متان ڪٿي ٿوري بہ غلطي ٿي وڃي. ان وقت آءٌ سمجھندو آھيان خدا جي روبرو ويٺو آھيان ۽ مون کي صحيح طريقي سان انصاف ڪرڻ گھرجي. اھڙيءَ وقت مان جاچي پرکي لکڻ لاءِ مجبور ھوندو ھوس. ان ھوندي بہ مون کان ماضيءَ ۾ ڪي غلطيون ٿي ويون ھونديون جن تي تنقيد بہ ڪري سگھجي ٿي. منھنجا ڀاڳ ڀلا ھئا جو مان انھن ماڻھن جي اڏيل ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي ڪونہ سگھيس. جيڪي منھنجي طوفاني زندگيءَ کي استعمال ڪري وڏا فائدا حاصل ڪري رھيا ھئا. پر ھاڻي تہ اھي تباھہ ڪرڻ لاءِ ھٿ ڌوئي منھنجي ڪڍ لڳي پيا ھئا.
مون لارڊ رپن ڏانھن ان خط جي جواب کلئي اڃا ٻہ ٽي ڏينھن مس گذريا ھئا جنھن ۾ ان لکيو ھو تہ تو کي بنا ڪنھن ڪارڻ جي پريشان ڪيو ويو آھي تہ ڪلڪتي کان سيڪريٽ ڪميٽي وٽان ھڪ خط مليو ھو جنھن ۾ چيو ويو ھو تہ تو ٽرانزٽ ڊيوٽي ڇو ورتي آھي. ھي ماڻھو لارڊ رپن جا دوست آھن. ھنن جو چوڻ آھي تہ اسان کي ڪيترن ئي وسيلن معرفت معلومات ملي آھي تہ تو اھڙي محصول وصول ڪئي آھي. مون کانئن پڇيو ھو تہ انھن وسيلن جو نالو ڇو نہ ٿو ٻڌايو وڃي جن معرفت کين اھڙي معلومات ملي آھي يا انھن مان ھڪ ماڻھو جو نالو ٻڌايو وڃي تہ مان بہ ان جاسوس جي ڪرتوتن کي وائکو ڪري سگھان. پر ھو ائين ڪرڻ جي وائي ڪونہ ٿا وارن. مونکي اھو ويساھھ ويھي ويو آھي تہ منھنجون پاڙن پٽڻ لاءِ پڪو پھھ ڪري چڪا آھن ۽ اھڙو خط ھر ھفتي مون وٽ پھچي رھيو آھي.“
ھن قسم جي گندي ڪارروائي کي اڳتي وڌڻ کان روڪڻ ممبئي جي گورنر سر آرٿر جي ڪائونسل روڪي رھي آھي. اھڙي ريت ٻين جڳھن تي اڪثريتي ووٽ وسيلي ان ڪارروائي کي نہ روڪڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آھي. ھتي ريڊ، ڪرافورڊ ۽ سيڪريٽري ولھيو بي جو ھڪ نانيءَ ويڙھو ٺھيل آھي. سيڪريٽري ولھوبي تہ سڀني کان گوءِ کڻي ويو آھي ۽ جتي بہ سر چارلس جي خلاف ڪا ڳالھہ ٻڌي ٿو تہ ان کي ڳالھوڙو بڻائڻ تہ سندس کاٻي ھٿ جو کيڏ آھي. ھو ائين ڪري ڄڻ انگريز ماڻھن جي مان ۽ مريادا کي مٽيءَ ۾ ملائي رھيو آھي جن جي مفادن خاطر سر چارلس پنھنجي ساري زندگي داءِ تي لڳائي ڇڏي آھي. اھو بہ معلوم ٿيندو تہ جڏھن سيڪريٽ ڪميٽي واري سازشي ٽولي سر چارلس خلاف الزام کي گھڙي ٺاھي رھي ھئي تہ ان زماني ۾ سنڌ اندر جتي بہ اناج جي ضرورت پوندي ھئي ھڪدم گھرائي وٺبو ھو. پر انگلينڊ ۾ ائين ڪونہ ھو. ان کانسواءِ سنڌ ۾ اناج تي برآمدي ۽ درآمدي محصول بہ نافذ ڪونہ ھو. پر انگلينڊ ۾ اھڙيون ڳالھيون ڪونہ ھيون. سر چارلس جو نقطئھ نظر مختلف ضلعن جي ڪليڪٽرن ڏانھن لکيل سندس خطن مان بہ معلوم ڪري سگھجي ٿو. جيڪي ھيٺ ڏجن ٿا:
”اناج کي سھانگي رکڻ جو ھڪ صحيح طريقو ھي آھي تہ پوکي راھي جي پٺڀرائي ڪئي وڃي ۽ اناج جي درآمد کي ھٿي ڏني وڃي. مان اڳئين سال درآمدي محصول ختم ڪري ڇڏيو آھي. ان کان سواءِ مان ھارين نارين کي ھر سھوليت ڏيڻ لاءِ تيار آھيان. اناج جي کوٽ کي منھن ڏيڻ جي اھي ٽي ڪارائتا طريقا آھن. ھن کان سواءِ ٻيون بہ ڪي ضروري ڳالھيون آھن. پر مٿي بيان ڪيل طريقا بنيادي آھن جن وسيلي اناج جو ملڻ سولو سھانگو بڻائي سگھجي ٿو. اناج جي ھڪ ھٽي قائم ٿيڻ ڪري اثر ضرور ٿيو آھي پر جيڪڏھن ڪڙي نظرداري ڪبي تہ اناج جي ذخيره اندوزي جھڙي ڪريت کي ٻنجو ڏئي سگھجي ٿو ۽ جيڪڏھن ڪو ماڻھو اناج ميڙي گڏ ڪري مھانگي ٿيڻ لاءِ رکي ڇڏيندو تہ جاچ پڙتال وسيلي اھڙي ماڻھوءَ کي سولائي سان تباھہ ڪري سگھجي ٿو. اھڙيءَ ريت جن ماڻھن مھانگي ٿيڻ لاءِ جيترو گھڻو اناج گڏ ڪري رکيو ھوندو. نقصان بہ کين اوترو ئي گھڻو پھچندو. پھريائين تہ منھنجو خيال ھو گڏ ڪري رکڻ وارن خلاف ڪارروائي ٿيڻ گھرجي. بعد ۾ خيال آيو تہ ذخيره اندوزي جو وڌ ۾ وڌ مقدار مقرر ڪرڻ گھرجي پر پوءِ سوچيم تہ دخل اندازي نہ ڪرڻ گھرجي ۽ معاملو جيئن ھلي پيو ھلڻ ڏجي. پر سرڪار اھا جاکوڙ ضرور ڪري تہ بازار ۾ ان سھانگو وڪامي. مون کي خوف ٿي رھيو ھو تہ اھڙي دخل اندازي ڪرڻ سان متان ڪو ممڻ مچي پوي. پر اھا بہ ڄاڻ ھيم تہ جيڪڏھن اناج مھانگو ٿيندو ۽ ماڻھو لنگھڻ ڪاٽيندا تہ سڌي يا اڻ سڌيءَ ريت ڊوءِ ڊوءِ تہ حڪومت خلاف ٿيندي. ٽالپر دور ۾ ماڻھن کي غلام رکڻ جو رواج ھو. تنھن ڪري ڀانيم تہ ھن معاملي ۾ سرڪار کي ترت دخل اندازي ڪرڻ گھرجي. ڇاڪاڻ تہ اھو ڄڻ انساني گوشت جو ڪاروبار آھي ۽ انساني گوشت تي اھو فرض آھي اھڙي ڪريت کي مڙسيءَ سان منھن ڏئي. سٺيءَ سرڪار جي سڃاڻ جو اھم اھڃاڻ اھو آھي تہ ان جي ملڪي حدن اندر اناج سھانگو، پگھارون مناسب ۽ پورھئي لاءِ مناسب موقعا ھجن. اھڙيون ڳڻائتيون ڳالھيون تڏھن ٿي سگھن ٿيون جڏھن اتي ڍل محصول نالي ماتر ھوندي جيڪڏھن ائين نہ ٿيندو تہ انتظامي مشينري سولائي سان ھلي ڪانہ سگھندي.
”ھن ڌرتي تي انگريز سرڪار جي والار آھي. تنھن ڪري حڪومت کي زمين جي پيداوار جو مختصر حصو کڻن گھرجي. پر گھڻو نھ. جيڪڏھن اسان خراب زمين تان ڍل نہ اوڳاڙينداسون ۽ ڍل فقط ڀليءَ ٻني تان اوڳاڙينداسون تہ اناج ضرور مھانگو ٿي ويندو ۽ ويچارا غريب لنگھڻ ڪاٽڻ تي مجبور ٿي ويندا. ان جو نتيجو اھو بہ نڪري سگھي ٿو تہ زميندار ڍلي ٻني ۾ بہ پوکي راھي ڪرڻ شروع ڪري ڏيندا. جيڪڏھن ايئن ٿيو تہ ڀلي زمين ھيٺ لھي اچي. ڍلي ٻنيءَ جي برابر بيھندي جنھن جو نتيجو اھو نڪرندو تہ اناج جو اگھھ وڃي آسمان سان ڳالھيون ڪندو. فائدو ھڪڙن جو ٿيندو ٻچا ٻير تي غريبن جا چڙھندا. ٽالپر حڪمرانن جو طريقو اھو ھو جنھن جو نتيجو اسان جي اکين آڏو آھي. سنڌ جون اڌ ڀليون زمينون ڌيان نہ ڏيڻ ڪري غير آباد پيون آھن ۽ ماڻھو ڳري ڍل ڀرڻ جي شوق ۾ ھروڀرو ڀلي زمين آباد ڇو ڪندو جنھن جو مقصد ڍلي زمين جي قدر وڌائڻ جو ھوندو آھي. جڏھن مان زمين جي ڍل جا اگھھ گھٽايا آھن تہ مان سڀني جو ڀلو ڪيو آھي. اھڙي ريت ڍل جو تناسب پيداوار سان آھي. ڪڏھن ڍليءَ زمين جا مالڪ ڳري ڍل ڀريندا ھئا. ھاڻي تہ مٿن ھلڪي ڍل مڙھي وئي آھي. جيڪڏھن سنڌ سرڪار ٻاھران اناج گھرائيندي تہ ھتان جي ان جي پيداوار بہ محفوظ رھجي سگھندي. جيڪڏھن سنڌ اناج ٻين ملڪن ڏانھن برآمد ڪندي تہ لازمي اگھھ چڙھي ويندا. ان ڪري ڍليءَ زمين جي آبادگارن کي بہ فائدو پھچي سگھندو. پر اھا گھٽ ۾ گھٽ آباد ڪرڻ جوڳي تہ ضرور ھئڻ گھرجي. ھيءَ حقيقت بہ وسارڻ نہ گھرجي تہ ھتي پاڻي موجود آھي. پر پوکي راھي جي مقصد سان ان کي حاصل ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. جيڪڏھن پاڻي سولائي سان حاصل ڪرڻ ممڪن ٿي ويو تہ زمين جي وسيع ايراضي پوکي ھيٺ اچي سگھي ٿي.
1845ع دوران اناج جا اگھھ چوٽ چڙھي ويا ھئا. انھيءَ زماني ۾ ڏاڍيون مشڪلاتون درپيش ھيون جن وچان سر چارلس سنڌ کي خوشحاليءَ ڏانھن وٺي وڃڻ جا جتن ڪري رھيو ھو.
1) سنڌ جي فتح واري جنگ مختلف علائقن ۾ آگسٽ 1843ع تائين ھلندي رھي. جيڪا گھڻو اينگھجي وئي ھئي. ان جو نتيجو اھو نڪتو ھو جو ان سال جي پوکي راھي واري رت گذري وئي ھئي. ان کان سواءِ اناج جي ڦرلٽ بہ جام ھئي. جڏھن ھاري اناج صاف ڪري راه جو صورت ۾ ديرن تي موجود ھوندو ھو تہ بلوچ ڌاڙيل اچي اوچتو ڪڙڪندا ھئا ۽ سڀ ان ٻھاري پڙ ئي پالھا ڪري ويندا ھئا. غريبن ھارين لاءِ اھا ويڌن ٽالپر دور کان وٺي ھلندي آئي آھي. پر انگريزن جي لشڪر جي فوجي سرگرمين دوران بلوچ ڌاڙيلن تي تائي تپائي ڏنو ھو. جڏھن ھتان جي ماڻھن ھڪ اوڀريءَ فوج کي سنڌ ۾ سھڙندي ڏٺو ھو تہ سندن وايون بتايل ٿي ويون ھيون. تنھن ڪري ھو ھيسجي ويا ھئا تہ الائي ڇا ٿيندو. تنھن ڪري ھنن ٻڏتر واري منڌل وايو منڊل ۾ جيڪو بہ کين ھٿ لڳو ميڙي چونڊي وڃي پنھنجي گوڏي ھيٺ رکيائون ۽ پوکي راھي واري ڪرت کي ٿو کٽا ڪري ڇڏيائون.
2) اوچتيءَ فتح ڪري سنڌ جو اڻ ڄاتو انتظام ۽ وائڙو ٿيل ماڻھو انگريز سرڪار جي اختيارين ھيٺ اچي ويو ھو. جيستائين ھتان جي ڍل جي اگھن ۽ اوڳاڙي جي طريقن جي انگريزن کي خبر پوي تيستائين ساڻن ڪيترن ئي قسمن جون ٺڳيون ڪيون ويون ھيون. ھڙ دنبڙ جو وايو منڊل قانون ۽ انصاف جا تہ وڻ ئي وڍجي ويا ھئا. ھتي بلوچ قبيلا پوکي راھي واري ڪرت تہ ڄاڻندا ئي ڪونہ ھئا. تنھن ڪري سندن پيٽ گذر ڦرلٽ ۽ ڌاڙن تي ھوندو ھو. ٽالپر حڪمرانن بہ کين ڇڙواڳ ڇڏي ڏنو ھو.
3) ان سال جنگ ڪري واھن جي کاٽي ۽ صفائي ٿي ڪانہ سگھي ھئي. ٽالپرن جو ڌيان جنگ ۾ کتل ھو. جڏھن پاڻيءَ جا وھڪڙا بند ٿي ويندا آھن تہ نہ ماڻھو صحتمند رھي سگھندا آھن نہ وري پوکي راھي ڀلي ٿيندي آھي.
4) آگسٽ 1843ع کان جنوري 1844ع تائين ھڪ خطرناڪ مھا مويءَ منھن ڪڍيو جنھن جي نتيجي ۾ ھزارين مري ويا. ٻيا وري ھن اگري آپدا جي چڪڻ سان چڙ چڙي اٿيا تہ سھين پر ايترا تہ جھيڙا ۽ ھيڻا ٿي ويا جو ھنن لاءِ ھر جو مٺيو جھلڻ بہ مشڪل ٿي ويو ھو. 1844ع ۾ ڪنھن وانگيءَ بہ پوکي راھي جي ڪرت ڏانھن اک کڻي وتائي بہ ڪونہ ڏٺو ھو. ماڻھن جي ڏيل ۾ ڪو ڏپ ئي ڪونہ رھيو ھو جو ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪري سگھن. ھن مھامريءَ ڪري فوج جو ڪو ماڻھو تہ ڪونہ ڀريو ھو پر بيماري کي جھاڳي نمرا تہ ٿيا ھئا ليڪن کين ھٿيارن سنڀالڻ جيترو ست بہ سرير ۾ ڪونہ رھيو ھو. ماڻھو ھن مھامري مان جند ڇڏائي اڃا آجا مس ٿيا ھئا تہ مٿان اچي ماڪڙ جا ڪٽڪ نيان جيڪي پنھنجي پٺيان ڪاري وارا ڪک اڏامندڙ رک ۽ ڪاري ڏڪار جا رانڀاٽيندڙ راڪاس ڇڏي ويا ۽ سڪار ۽ سنائي واري سنڌ جي ڌرتي ھڪ وار اجاڙجي ڀينگ ٿي وئي.
5) اھو ڪو ڳورو سال ھو سنڌو ۾ ڪمھلي لاٿ اچي وئي جنھن ۾ وري چاڙھھ اچي ڪونہ سگھيو. ھن کان اڳ ماڪڙ ساري اوڀڙ کائي ملڪ اوجھڙ ڪري وئي ھئي. ھاڻي وري پاڻي جي ڏگاھي ڪري ماڻھو مري رھيا ھئا.
ان سال ماڪڙ ۽ سنڌوءَ جي اوچتي لاٿ ڪري سنڌ اندر ڏڪار ڪاھي پيو ھو ۽ سر چارلس نيپئر پنھنجي سياڻپ ۽ سچيتائي سان 1845ع جي پڇاڙيءَ ڌارن کيس ھن ڪارونڀار مان اڪري پار پھچايو ھو. پر اناج جا اگھھ تہ چوٽ چڙھي ويا ھئا جنھن جي شڪايت بمبئي جي ڪائونسل بہ ڪئي ھئي. پر ھنن کي اھا سمک بہ ھئي تہ سنڌ سان ڪھڙي ڪاري واري ٿي گذري آھي. پر ھنن ڳجهہ ڳوھہ ۾ سنڌ جي گورنر کي کڻي انگھن تي کنيو ھو تہ اناج جي مھانگائي جو ڪارڻ اھو آھي. ساڳئي وقت چنڊالن جي ھن چوڪڙي برآمدي محصول ھڻي ممبئي کان اناج روانو ڪيو ھو ۽ پاڻ ئي ان ڀڏي ڪم ۾ رڌل رھيا جنھن جو الزام وري سر چارلس تي ٿڦيندا ھئا. البت 1845ع جي پڇاڙيءَ تائين سنڌ ۾ سڪون ۽ سڻائي اچي وئي ھئي. اھڙو سکيو ستابو صورتحال انھن ماڻھن جيواڳون جھڙين بکين اکين جي سامھون ھو. سنڌ جي اھڙي خوشحالي ڏسي اوسي پاسي جي ملڪن جا ماڻھو بہ لڏي پلاڻي اچي ھتي آباد ٿيا ھئا. جن مان سمنڊ وسيلي ڪي سنڌو وسيلي سنڌ ھليا آيا ھئا. جنھن ڪري شڪارپور ۽ ڪراچيءَ جي آدمشماري وڌي وئي ھئي. جيڪي ھاڻي ڳوٺن مان شھر بڻجي ويا آھن. ان کان سواءِ ھتي دولتمند واپاري بہ اچي آباد ٿيا آھن ۽ ھن ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ سان پنھنجا تجارتي لاڳاپا قائم ڪرڻ چاھين ٿا. تجارتي تيز رفتار چرپر فقط انھن ملڪن ۾ ممڪن ٿي سگھندي آھي جتي امن ۽ شانتي ھوندي آھي. ان سان گڏ نياءُ نيت پت ۽ انصاف سولو ۽ پھچ جوڳو ھوندو آھي.
ساڳيءَ ريت سنڌ جي پيداوار ۾ بہ گھڻو واڌارو اچي ويو ھو ۽ اڳئين ڊسمبر ۾ خزاني ۾ ڏھھ لک پياريا ويا ھئا. اھڙيءَ طرح ٻن لکن اسٽرلنگ پائونڊن جي اضافي پيداوار حاصل ٿي ھئي. ان لاءِ ضلعي جي ڪليڪٽرن جو چوڻ آھي تہ جيڪڏھن ڍل محصول جي اوڳاڙي جو طريقو اھو ساڳيو قائم رھيو تہ ايندڙ ڏھن سالن اندر ڏھھ لک اسٽرلنگ پائونڊ پيداوار ملي سگھندي ۽ عام ماڻھوءَ تي ڪنھن جو بار بہ ڪونہ پوندو. ان کان سواءِ انتظامي خرچ جي مد ۾ پڻ ڪابھ گھٽتائي ڪانہ ڪئي ويندي. سٺي حڪومت جي اھا بہ ھڪ نشاني آھي. سنڌ جي اتر پاسي واقع ڪڇ ۽ گنداوا ۽ اولھہ پاسي گيدروشا جا ماڻھو چئي رھيا آھن تہ کين بہ انگريز سرڪار جو رعيتي بڻايو وڃي. بھاولپور جي نواب جي ساڳي خواھش آھي. ھن وقت تائين جيڪي بہ پوليٽيڪل ايجنٽ سندس درٻار ۾ رھيا آھن. تن جي روين کان ناراض رھيو آھيان. تنھن پنھنجي خواھش جو اظھار ڪيو آھي تہ ھو سر چارلس جي ماتحت رھڻ چاھي ٿو. سندس اھو بہ چوڻ آھي تہ ھن جي حڪومت سنڌ جي فتح ڪري ڄڻ وائڙي ٿي وئي آھي. اھو ڄڻ ٻرندڙ جو ھڪ ڳرو پٿر اچي ڍنڍ ۾ ڪريو آھي ۽ ان ڍنڍ جو پاڻي وڏي اڀار کان پوءِ ھيٺ لھي ويو آھي ۽ امن امان قائم ٿي ويو آھي.
سر چارلس جيڪي بہ انتظامي طور خدمتون سرانجام ڪيون آھن يا ھن جنگين ۾ جيڪي بہ سوڀون ماڻيون آھن تن کي قدر جي نگاھھ سان تہ ڏٺو ئي ڪونہ ويو آھي. ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس بہ سدائين مٿس سينگ سڃيون اتامري بيٺي آھي. لارڊ رپن جي دل بہ ھنن لاءِ ڪوسي جو ٿي آھي تہ ٺرڻ جو تہ نالو ئي ڪانہ ٿي وٺي. ان کان سواءِ مھاراڻي جي وزير کي بہ اھا ڪاڻ ڪانہ آھي تہ ھن عظيم انسان انگلينڊ جي ناموس ۽ وقار لاءِ ڪيترو پاڻ پتوڙيو آھي. ھن وزير سايو ڪري انھن بھادرن فوجين جي ميڊل موڪلڻ ۾ دير ڪئي آھي جن مياڻي ۽ دٻي جي جنگي ميدانن تي پنھنجون حياتيون قربان ڪري ڇڏيون ھيون. ائين ڪري ھن ڄڻ سر چارلس جي توھين ڪئي آھي. ان کان سواءِ جابلو علائقن واري مھم سان لاڳاپيل خطن کي پاڻ وٽ روڪي ڪڌو ڪم ڪيو آھي. جن ۾ سر چارلس جي ڪاميابي جو احوال لکيل ھو. پر ان بدران ھن آئوٽرام طرفان ھنيل الزامن جي ساراھھ ڪئي ھئي. ھن بامبي ڪائونسل جي ڪوڙن الزامن تي اعتبار ڪيو ھو جن کي الزام ھڻن وارن جي نالن کڻڻ جي جرئت ڪانہ ھئي جن حساب ڪتاب جا ڪوڙا انگ اکر ٻڌايا ھئا جيڪي سرڪار تي بار ھئا پر ٻڌائڻ کان لنوائي رھيا ھئا. اھڙي جاچ پڙتال لاءِ کيس دعوت تہ ڏني وئي ليڪن اھا ٿي ڪانہ سگھي ھئي ۽ ان کان سواءِ بہ مٿس الزام ٿاڦيا ويا ھئا. ھن ماڻھو ان معاملي کي منھن ڏيڻ ۽ سمجھائڻ لاءِ ڀرپور تياري ڪئي ھئي تہ سنڌ جي فتح ڪنھن بہ ڪم جي ڪانہ ھئي ليڪن معلوم ٿيندو تہ سنڌ جي فتح نھايت اھم ۽ وڏي فائدي واري آھي. جنھن وسيع تجارتي ڪاروبار لاءِ بند پيل دروازا کولي ڇڏيا آھن. ھاڻي ھتان جو تجارتي وچ ايشيا تائين بہ پھچي سگھي ٿو. جيڪڏھ ھن ملڪ کي سر چارلس نيپئر جي اصولن مطابق ھلايو ويو تہ ھيءُ ھڪ سکيو ستابو صوبو بڻجي سگھي ٿو ۽ ھندستان جي اولھہ – ڏکڻ ھڪ مضبوط سرحد بہ ثابت ٿي سگھي ٿو. پر جيڪڏھن ھن کي ڪمپنيءَ جي اصولن مطابق ھلايو ويو تہ ھي بورڊ آف ڊائريڪٽرس جي شرمساري جو ڪارڻ بڻجي سگھجي ٿو. جنھن لارڊ ويلزلي چيو آھي تہ ”اھي مشرق جا بدنام ۽ ظالم انسان آھن.“