ضميمو پنجون
بغاوت:
مون کي افسوس آھي جو بغاوت ۾ اڃا بہ ٺاپر ڪانہ آئي آھي. مان اڄ پھريون ڀيرو ھنٽر سان مليو آھيان جيڪو فوجين کي چڱيءَ ريت سڃاڻي ٿو. ھن وقت ٿوري گھڻي ماٺار ضرور آھي، پر سندس خيال موجب اھا ڪڏھن اوچتو ڀڙڪو کائي سگھي ٿي.
مان ھيءَ حقيقت جلديءَ ۾ اوھان کي ٻڌائڻ چاھيان ٿو. جنرل سمپسن ۽ ھنٽر جو خيال آھي تہ بنگال جي فوجين تي ڪنھن بہ قسم جو ويساھھ ڪري ڪونہ ٿو سگھجي. ڇاڪاڻ بنگالي فوجي پنھني عملدارن کان عجيب غريب سوال پڇي رھيا آھن تہ جيڪڏھن ھو جنگ ۾ مارجي ويا تہ سندن ڪٽنبن کي ڪھڙي طريقي سان پينشنون ملنديون؟ اھڙي قسم جا سوال 4 ريجمنٽ پڇي رھي آھي. 64 بنگالي ريجمينٽ جو بہ ساڳيو خيال آھي. ٻين فوجين جو چوڻ آھي تہ جيڪڏھن باغي فوجين کي پينشن ملندي تہ انھن فوجين جو ڇا ٿيندو، جن ھن معاملي تي بغاوت ڪانہ ڪئي آھي. اھڙين حالتن مان سولائي سان سمجھي سگھجي ٿو تہ فوجين جي اندر ۾ گگر آھي. 4 ريجمينٽ جي فوجين اھو بہ چئي ڏنو آھي تہ جيڪڏھن 64 ريجيمينٽ ھندستان ويندي تہ اھي سندن ڪڍ ھليا ويندا.
مان ھاڻي خوش آھيان. مان ۽ منھنجو ائڊ جوائٽنٽ جنرل ٻئي جنرل ھنٽر سان ھن ڳالھہ ۾ متفق آھيون تہ ھاڻي حالتون صحيح ٿي ويون آھن. پر جنرل سمپسن جو خيال ٻيو آھي. فوجي عملدارن جي عام راءِ بہ جنرل سمپسن سان سھمت آھي. ھي اھڙيون ڳالھيون آھن جن تي کلئي عام بحث ڪري بہ ڪونہ ٿو سگھجي ۽ ماڻھوءَ کي بنا پڇا ڳاڇا ڪرڻ جي ھر شيءِ معلوم ٿي سگھي ٿي.
بيماري:
مان اڄ 78 ريجيمينٽ جي پھرينءَ ڊويزن فوج کي حيدرآباد موڪلي ڇڏيو آھي. ھر فوجي صحت ۾ ايترو پوڻو پئجي ويو آھي جو جيڪڏھن کيس ھٿيار پھرائبا تہ اٿي ڪونہ سگھندو. انھن بيمارن ۾ 64 نيٽيو افنٽري جا ھڪ سو ويھھ ۽ 4 نيٽو افنٽري جا اسي ماڻھو آھن. اھڙيءَ ريت پھريدار دستن جي ماڻھن بہ پنجن ھفتن کان وڃي کٽون ورتيون آھن. پر ڏيھي فوجي 78 ريجيمينٽ جي فوجين کان گھٽ موت جو شڪار ٿيا آھن. ان کان سواءِ بئٽري جي يورپي ماڻھن کي لاڙڪاڻي موڪليو ويو آھي. باقي توبخانو ۽ ان سان لاڳاپيل گھوڙا پوئتي ڇڏيا ويا آھن. اھڙو ڪوبہ ماڻھو ڪونہ بچيو ھو جو انھن کي سنڀالي سگھي. ھي فوج ھاڻي پنگلي ٿي رھجي وئي آھي، جنھن ۾ فقط ٻہ سو ماڻھو آھن، پر اھي بہ تپ ۾ ورتا پيا آھن. مان جابلو علائقي مان سفر ڪرڻ وقت سنڌ ھارس کنيا ھئا. ھن وقت مون وٽ فقط سنڌ ھارس ۽ اٺ سوار فوج موجود آھي جنھن کي مان ضرورت وقت ڪتب آڻي سگھان ٿو. ھن کان سواءِ ٻيا ٽي سو رضاڪار آھن، جن جو واسطو 13 ريجمينٽ سان آھي جن کي بہ مان لاڙڪاڻي ۾ ڇڏي آيو آھيان. ڇاڪاڻ تہ ھنن کي پاڻ سان وٺي بيماريءَ جي منھن ۾ ڪونہ ٿي ڏيڻ چاھيم. 78 ريجيمينٽ جا پنج ڇھھ ماڻھو تہ اڄ مري ويا آھن. مون کي بہ ڀؤ ٿي بيٺو آھي متان اڃان بہ وڌيڪ موت جو شڪار ٿين. جيڪڏھن تپاولي جو وايو منڊل ھي ھوندو ۽ سرحد تي ڪو ڀنڻ ٿي پيو تہ الائي ڇا ٿيندو. تنھن ڪري ھن منڌل وايو منڊل ۾ مون کي ائين ڪرڻ جي اجازت ڏيو جيئن آءٌ چاھيان ٿو، يعني مون کي رضاڪار مقرر ڪرڻ جي موڪل ملڻ گھرجي.
جيتري قدر 78 ريجيمينٽ جو سوال آھي تہ سڄي ڇانوڻي تپاولي ۾ ورتي پئي آھي. ڏيھي بہ يورپي فوجين جيان تپيا پيا آھن. منھنجو خيال آھي تہ شراب پيئڻ سان مليريا جو يا ٻيو بخار دماغ تي گھڻو اثر ڪندو آھي. 13 ريجيمينٽ جي ڊاڪٽر رابرٽسن جو بہ ساڳوي خيال آھي. ھي ماھر ڊاڪٽر آھي سندس چوڻ آھي تہ ڪھڙو ڊاڪٽر بہ ائين ڪونہ چوندو تہ بخار دوران شراب پيئڻ جيري ۽ دماغ تي اثر ڪونہ ٿو ڪري. ھڪ راڳ جي سٽ آھي. ”جن ئي منھنجو جئريو ساڙي ڇڏيو.“ اچو تہ ھاڻ فوجي سپاھيءَ کي پنھنجي گفتگو جو موضوع بڻايون. مان اھو ڪونہ ٿو چوان تہ 78 ريجيمينٽ چڱيءَ ريت منظم آھي ۽ شراب پيئڻ کان پري آھي، پر اسڪاٽلينڊ جو فوجي، شراب جو پورو راشن وٺندو آھي. ان کان سواءِ منھنجو ھر ماڻھو شراب جو عادي آھي. سرڪار ھن کي ٻن ڊرام جي موڪل ڏني آھي. پر ھو ڏھاڙي ٽي بوتلون پيئندو آھي. ھڪ نيراني، ھڪ نيرن کانپوءِ. اھڙو ڪو ماڻھو آھي جيڪو مون وانگي ساري زندگي فوجين سان رھيو ھجي ۽ چئي سگھي تہ فوج ۾ اھڙو ڪو ماڻھو آھي جيڪو شراب اصلي ڪونہ پيئدنو آھي يا ٽن بدران ھڪ بوتل پيئندو ھجي. مان عملدارن واتئون اھا ڳالھہ ٻڌي کلي ويھندو آھيان تہ منھنجا ماڻھو شراب ڪونہ پيئندا آھن. ان جو مطلب اھو ھوندو آھي تہ اھي ضرور پيئندا آھن. حقيقت بہ ائين آھي. پر شراب کان پري ڀڄندڙ اھي ماڻھو ڪچي شراب جي بوتل ٽيون حصو ڏوگھي ويندا آھن. مان ھن ڳالھہ ۾ ڪنھن بہ قسم جو وڌاءُ ڪونہ ٿو ڪريان. مان سرڪار طرفان ڏنل ڪچي شراب جي بوتل جو ٽيون حصو پي تہ ويندس، پر پوءِ منھنجو دماغ ۽ جگر سڙڻ شروع ڪندو. ھي عقل جو ھڪ عام قسم جو سوال آھي. مان ھڪ ڊاڪٽر کان اھو سوال ضرور پڇندس تہ بخار ۾ جيڪڏھن ڪو بيمار ايترو ڪچو شراب پيندو تہ منجھنس چڙھڻ يا چاڪ ٿيڻ جو آسرو آھي بہ يا نھ؟ سر جان مور جو چوڻ آھي تہ ھڪ انگلينڊ جو نوجوان ڏھاڙي شراب جي بوتل جو ٽيون حصو پي سگھي ٿو. پر اھو شراب انھن ماڻھن لاءِ آھي جيڪي شعوري طور شراب کان ڪونہ ڀڄندا آھن، پر اعلى عملدار جي حڪم سان ڪونہ پيئندا آھن. ھتي اسان جو فوجي جوان کي ڪچي شراب جي بوتل جو ٽيون حصو ڏيندا آھيون. مٿي بيان ڪيل ڊاڪٽر کان سواءِ ٻيو ڊاڪٽر بئلي آھي جنھن تي منھنجو پورو ڀروسو آھي. سندس چوڻ آھي تہ جيڪڏھن اوھان صحتمند رھڻ ٿا چاھيو تہ شراب ۽ بيئر پيئڻ کان پري ڀڄو. ڪي ماڻھو وري چوندا آھن تہ مان شراب جو ايڏو موالي ٿي ويو آھيان جو ان کي ھڪدم ڇڏي ڪونہ ٿو سگھان. ائين چوڻ تہ صفا بيوقوفي آھي ۽ اھڙيون ڳالھيون بہ اھي ماڻھو ڪندا آھن جيڪي شراب ڇڏڻ ڪونہ چاھيندا آھن. سو اختياريون ڄاڻن اختيارين جو ڪم ڄاڻي. ماڻھوءَ کي پنھنجو عقل سليم خبردار ڪندو آھي تہ سرڪار طرفان ڏنل شراب جو راشن انھن نوجوان فوجين کي تباھہ ڪرڻ لاءِ ڪافي ھوندو آھي. جيڪي گرم آبھوا جي ملڪن ۾ رھن ٿا. مان ڊاڪٽر کي وري بہ گذارش ڪري رھيو آھان تہ اھي نوجوان فوجين کي نصيحت ڪن. فوجي نوجوان ايترو طاقتور ضرور ھوندو آھي جو بخار دوران ڪچو شراب پي بہ زنده رھندو آھي. انھيءَ ڪري ھو ڪمزور ٿي ٻئي ڄنگھون قبر ۾ لڙڪائي ويٺو آھي. پنھنجي وڍيءَ جو نہ دارون نہ دوا. قدرت مٿس کلندي رھندي آھي. اسپتال مان فارغ تہ ٿي ويندو آھي. پر کيس اسھالن ۽ سوريءَ کان فراغت ڪانہ ملندي آھي. اسپتالون تہ بيمارن سان ڀريون پيون آھن. ڊاڪٽرن کي تہ مٿي کنھڻ جي فرست ڪانہ آھي. تہ پوءِ اھڙن بيمارن لاءِ موت کان سواءِ ٻيو چارو ڪونہ ھوندو آھي. بخارن مان چڙھي مس چاڪ ٿيندا آھن تہ شراب پيئڻ شروع ڪندا آھن تہ وريو وڃي کٽ وٺندا آھن. نوجوان اڻ پڙھيل ۽ وھيءَ سان ھوندو آھي تہ شراب کان پرھيز ڪونہ ڪندو آھي. پر ٿوري وقت کان پوءِ کانئس خوشي موڪلائي ويندي آھي. ان کان سواءِ موڳو ۽ سست ٿي پوندو آھي. پر چست ٿيڻ لاءِ ڪجهہ وڌيڪ چڪڙي چاڙھيندو آھي. ويتر نٻل ۽ نيستو ٿي ويندو آھي. دل ۾ سوچيندو آھي تہ شراب خراب شيءِ آھي جنھن جي ويجھو وڃڻ لنڊيءَ تي لت آھي، پر ڇڏي ڪونہ سگھندو آھي. سندس پيٽ ۾ گڙ ٻڙ ٿي پوندي آھي ۽ پوري اسھال ۾ سوري شروع ٿي ويندي اٿس. ھي مرض ٿيندو ئي شراب پيئڻ ڪري آھي پر ان کي دوا سمجھي شفا لاءِ وڌيڪ پيئڻ شروع ڪندو آھي، ليڪن ھو ان وقت تائين ختم ٿي چڪو ھوندو آھي. پر ھاڻي اھڙا نوجوان آھن جيڪي ھن بڇڙائيءَ کان بچيل آھن. فقط ايترو پيئندا آھن جيترو کين سرڪار طرفان ملندو آھي يا جيڪو ھو پنھنجي لاءِ مناسب سمجھندا آھن. سندن سنگتي ساٿي بہ کين ايتري پيئڻ جي صلاح ڏيندا آھن. اھڙا فوجي مرندا گھڻي شراب پيئڻ ڪري آھن پر ڏوھھ ڏيندا آھن آبھوا تي. اھا ڳالھہ بہ ڪوڙي ڪانہ آھي تہ آبھوا گرم ڪانہ آھي، پر ڊاڪٽر ۽ دوائن جي موجودگيءَ ۽ ڇانوڻيءَ جي نظام ڪري ڇپ ڇيتيون ٿي پوندي آھي. ۽ تيئن ھاڻي شراب جي بوتل جو چوٿون حصو پي ڄڻ فوجي سپاھي اسپتال وڃڻ جون تياريون ڪندو آھي. ڇاڪاڻ تہ ايتري گھڻي شراب ڏوگھڻ کان پوءِ تپجي ٻرجي پوندا آھن. جڏھن اسپتال ڀيٽي ڇانوڻيءَ پھچندا آھن تہ ساڳيا سڱ سڃاڻ ڏاتو پنھنجي ڏاند جا. مان ھڪ فوجي اھڙو ڏٺو آھي جيڪو سرڪار طرفان مليل مڌ (شراب) پيئندو آھي. ٿي سگھي ٿو ٻيا بہ ھن کي ڏسي ائين ڪندا ھجن. مون کي ٻڌايو ويو آھي تہ اھي فوجي بہ گرمي ڪري مري ويا آھن. جيڪي مڌ کان وئن ويندا ھئا. مون کي انھيءَ ڳالھہ تي ويساھھ آھي. ھڪ ڇا سوين مري ويا ھوندا. پاڻ کي پاڪ پوتي سمجھڻ وارا ماڻھو امر تہ ڪونہ ھوندا آھن. ان ھوندي بہ آءٌ چوان ٿو تہ ھتي جي موت کي شراب ۽ آبھوا ۾ ورھائي سگھجي ٿو. ھاڻي تہ چوڌاري حملا ئي حملا ڏسڻ ۾ اچن ٿا تہ اھڙي ڳنڀير وايومنڊل ۾ فوجين کي اھڙي ڇڙواڳي نہ ٿي ڏئي سگھجي. ھتي تہ ڊاڪٽر ۽ اسپتالن جو عملو بہ ٻين عام ماڻھن جيان پيو مري ٿو
مان ھن مسئلي تي گھڻو سوچيو ويچاريو آھي ڇاڪاڻ تہ اھو اھم آھي. 13 ڪئينس ريجيمينٽ جي ڊاڪٽر رابرٽسن ھڪ ڏينھن مون کي ٻڌايو جڏھن شراب جي اڻاٺ ٿي ويندي آھي تہ اسپتالن جا بسترا بيمارن لاءِ خالي ھوندا آھن. اھو ئي ڪاڻ آھي جو جلال آباد ۾ ھڪ بہ مريض اسپتال ۾ ڀرتي ڪونہ ھو، پر جڏھن شراب پھتو تہ اگھن جون لانڍون لڳي ويون. ھتي بہ جيڪڏھن فوجين کي شراب پيئڻ جي ڇوٽ ڏني وئي تہ منھنجي اسپتال ۾ بہ اگھن جي ڪلھي گيھھ لڳي پئي ھوندي. ھڪڙن کي ٻاھھ ۽ سوريءَ جي سختي ھوندي تہ ٻيا پيا تپ ۾ ھڙڪندا. تنھن ڪري اھڙين ڳالھين ۽ ڊاڪٽرن جي نقطئھ نظر توڙي عقل سليم کي آڏو رکي، مان فوجين کي ايترو شاب ڏئي رھيو آھي جيترو سرڪار تجويز ڪيو آھي. انھيءَ ۾ ڪا آٻوڇي بہ ڪانہ آھي. سرڪار جو نقطئھ نظر بہ اھو ساڳيو ھوندو. ڏيھي ماڻھو جيڪي شراب کان ڇرڪندا آھن، سي اسپتال مان جلدي نؤبنا ٿي نڪرندا آھن. باقي يورپي تہ چڙي چڙي مس وڃي چڱا ڀلا ٿيندا آھن.
ڊاڪٽر ڪرڪ ڏانھن لکيل خط جو اختصار
مان پنھنجي ھن نقطئھ نظر تي اٽل آھيان تہ مليريا جي بيماريءَ ۾ جيڪي موت واقع ٿين ٿا، تن جو اصل ڪارڻ حد کان وڌيڪ شراب نوشي آھي. ٻئي ھنڌ کڻي ائين نہ بہ ھجي تہ ميڊيٽرانن وارن ملڪن ۾ تہ ائين ضرور آھي. پر منھنجو اشارو شراب جي ڳھر ڏانھن ڪونہ آھي. ليڪن منھنجو مطلب ڏھاڙي واري وزن کان وڌيڪ چڪڙيءَ چاڙھڻ آھي. ڏٺو ائين ويو آھي تہ عام نوجوان فوجي ملازمت ۾ اچڻ کان اڳ شراب کي سنجيدگيءَ سان ھٿ لائيندو. پر فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ کان پوءِ گڙنگ موالي بڻجي وڃي ٿو. اھو فوجي اکيون بہ ائين ڇھنبيندو آھي ڄڻ شراب جو پھريون ڊرام پيئندو ھجي. ھو چوندا بہ ائين تہ شراب جو پھريون ڊرام پيئڻ ائين آھي ڄڻ چيري جا ٻہ چڪ. ان کان پوءِ پھريون ڊرام پي شراب ھاري ڇڏيندا آھن. ٻين کي پيئندو ڏسي وري دل وسڪي پوندي اٿن ۽ ٻيو خريد ڪندا آھن. اھو شراب راشن کان وڌيڪ آھي جيڪو ڏينھن ۾ ٻہ ڀيرا ملندو آھي. تنھن ڪري آءٌ ايڏو موڳو ۽ اوڳو ڪونہ آھيان، جو ھو تپجن گھڻي شراب پيئڻ ڪري ۽ مان چوان تہ کين مليريا جي ٻري گھوگھاٽيو آھي. منھنجو اھو بہ خيال آھي تہ ڪڏھن ڪڏھن ۽ ڪن خاص حالتن ۾ شراب مليريا جي بخار جي دوا دوا بہ ٿي پوندي آھي. پر اھو انھيءَ ماڻھوءَ لاءِ ٿيندو آھي جيڪو شراب کان ائين ڀڄندو آھي جيئن گنجو ڀڄي پاڪيءَ کان. جيڪي اڳياڙي پوياڙيءَ پيالا پر ڪري پيئندا آھن سي ڄڻ تہ پنھنجي دماغ ۽ جيري کي تپجڻ لاءِ تيار ڪندا آھن، پر جڏھن مٿس ٻرو چڙھندوآھي تہ کيس ھڻي ڍير ڪري ڇڏيندو آھي۽ وري ڏوگھيندا بہ ائين آھن ڄڻ پاڻيءَ جو آواندو ڪنھن خالي ڍنڍ ۾ کلي ويو. ھندستاني فوج وري پرھھ جي پياڪ ھوندي آھي. نيراني چڪو چاڙھي، ڳھر ۾ ڳگاٽجي پوندا آھن ۽ پنھنجو اڳيون ست ۽ ساھھ وڃائي ساڻا ٿي پوندا آھن.