• دودو سومرو
دودو سومرو سنڌ جي حاڪم، ڀونگر جو پليٺو پُٽ ھو، جيڪو سنڌ تي 1312ع راڄ ڪندو ھو. سندس گاديءَ جو ھنڌ روپاھ ضلعي بدين ۾ ھو. ھن جي زماني ۾ ملڪ جي زرعي، مالي، ھنري ۽ ٻي اندروني اپت جھجھي ھئي. ملڪ خوشحال ۽ آباد ھو. ڪاسبين ۽ ڪاريگرن جي قدرداني ڪئي ويندي ھئي، ان ڪري ڌنڌي ۽ ھنر زور ورتو. ان وقت سرڪاري خزاني ۾ ساليانو نوَ لک روپيا ٿيندا ھئا.
اوچتو حاڪم مري ويو. ھن پٺيان ٻه زالون ڇڏيون. ھڪ سومري دودي جي ماءُ ۽ ٻي لوھاري ڇنيسر جي ماءُ. سومرن دودي کي پڳ ٻڌائي، ان تي چنيسر کي ڪاوڙ لڳي، ڇو ته ھو دودي کان وڏو ھو. چنيسر سڌو دھلي ويو ته، جيئن ھندوستان جي حاڪم علاءُ الدين خلجيءَ کي سنڌ تي چاڙھي اچي۽ دودي کان حڪومت کسي. اتي سمرقند جو حاڪم علاءُالدين ترم شيرين دھليءَ جي ٻاھران کُپ کوڙيون ويٺو ھو. چنيسر کيس پئسي ۽ سنڱ جي لالچ ڏيئي سنڌ تي چاڙھي آيو. ھن اچڻ سان اعلان ڪيو ته سنڌ جو تخت چنيسر جي حوالي ڪريو، ۽ ٻاگھل جو سڱ مون کي ڏيو. ظاھر آھي ته ھي ٻئي ڳالھيون، سنڌ جي تھذيبي ۽ ثقافتي روايت موجب، اڻ ٿيڻيون ھيون. اڃا به پھرئين شرط مڃڻ ۾ ڪنھن قدر مصالحت ھئي، پر ٻيو شرط ته تمام ڏکيو ھو. پر ان ڪري دودي جرئت، ھمٿ ۽ دليريءَ سان ٻنھي ڳالھين مڃڻ کان انڪار ڪري جنگ جو اعلان ڪيو. ڏاڍي جنگ لڳي، جنھن ۾ ڪافي سومرا سردار، ساھڙ سلطان، ڄام ابڙو، ھاسو سوڍو، ممٽ ابڙو، جاڙيجا سردار ۽ پسگردائيءَ جا چڱا مڙس، سِر ڏيئي سرھا ٿيا. ھن جنگ ۾ دودو سڀني جو ڏڍ ۽ ڀر جھلو ھو ۽ سندس آڌار ۽ آسري تي ئي ٻين پئي جنگيون ڪيون. جڏھن ٻيو ڪوبه نه بچيو تڏھن دودو رُڪ جو سندرو ٻڌي چڙھيو. ھو دلير ۽ دلاور ھو. ڪوپو ۽ ڪنڌار ھو. ھو پنھنجي خاص ٽھانگ ھٿيار کڻي، ميدان ۾ آيو، جنھن ۾ ست ترارون سميٽيل ھيون. ھو شاھي فوج ۾ جتان ٿي لنگھيو، ته پھا ڪڍي ٿي ڇڏيائين. سندس مقابلي جي ڪنھن کي جرئت ڪانه ٿي ٿِي. اھڙي طرح ھو رڳو چوڏھن ڏينھن وڙھيو. ترم شيرين ڏٺو ته ھاڻ سِر ٿو وڃي، سو چنيسر کي ھڪل ڪيائين. ھن ڪپتئي ڀاءُ، دشمن کي ھڪ اٽڪل ڏسي، جنھن سان دودي جي گھوڙي ڇلانگ ڏيندي وڃي ڀالن سان لڳي ۽ دودي جي جسم کي ڀالن پَرڻ ڪري ڇڏيو. اھڙي طرح ھي سورمو، شھادت جي رت ۾ رچي لال ٿي پيو. اھو واقعو 1227ع جو آھي.
دودي جي جنگ، آدرشي لحاظ کان، سنڌ لاءِ مھاڀارت واري جنگ جو درجو رکي ٿي، جنھن جا سورما، سندن جوش ۽ جذبو سنڌ لاءِ بيحد مقدس آھي. واقعاتي لحاظ کان، پنھنجن ملڪي معاملن ۾ ٻاھرين دست اندازي خلاف دودي جي ھيءَ جنگ قومي غيرت، خود داري، وطن پرستي، دليري، سچائي ۽ قربانيءَ جو زبردست ڪارنامو آھي.
دودو سنڌ جو عظيم سورھيه آھي، جنھن جو نالو تاريخ ۾ زنده رھندو. ھيءُ سنڌ جو اھو سورمو آھي جنھن قومي آزاديءَ لاءِ جنگ ڪئي ۽ سنڌ جي لڄ کي سلامت رکيو. ھن وطن جي عزت، قومي غيرت، خانداني وقار، ملڪي آزادي ۽ روايت خاطر سِر ڏيئي، اسان کي زنده رھڻ جو حق ڏياريو. اھوئي سبب آھي جو سندس شھادت واري واقعي جو پوري سماج اثر قبول ڪيو ۽ عوام اھو ڏک صرف سومرن جو نه پر پنھنجو سمجھيو. ڪڙمين ڪاسبين، پنھوارن، ٻڪرارن، ڌنارن، ڪنڀرن، لوھرن، سمن، سھتن، گجرن، راڻن، ڪورين، موچين ۽ مردن توڙي عورتن جي پنھنجي حاڪم جي شھيد ٿي وڃڻ ۾ غم ۽ ماتم ڪيو. دودي جي شھادت، رياست جي حاڪم جي شھادت ڪانه ھئي، پر اھا شھادت سڄي معاشري جي، ساٿ ڌڻي سرواڻ جي شھادت ھئي، ڇاڪاڻ ته اھا ويڙھ سلامت شاھي جي طاقت ۽ استحصال خلاف پورھيت ھنرمندن ۽ واپارين جي اتحاد وطنيت ۽ قومي ثقافت جي جنگ ھئي.(عبدالله مگسي- ٽه ماھي مھراڻ –3- 1989ع ص نمبر 18) ان ڪري ئي پنھنجي وقت جو حڪمران، عوام جي دلين جي ڌڙڪن بڻجي ويو ۽ ھو اڄ به ايترو ئي مقبول آھي جيترو اڳي ھو. ڪوبه فرد جڏھن، جڏھن بھادري ۽ مڙسي ۽ غيرت جو ڪم ڪندو آھي، تڏھن چوندا آھن ته مڙس ته ڪو دودو آھين. محترم ابن الياس لکي ٿو ته “صديون گذريون آھن مادرِ وطن سنڌ لاءِ جيڪو ڪردار دودو سومرو ادا ڪري ويو آھي، ان جو مثال اڃا تائين ملڻ مشڪل آھي. جڏھن به سنڌ جي ڌرتيءَ لاءِ غيرت ۽ ھمٿ، شجاعت ۽ ھمٿ، شان ۽ مان جو سوال سامھون ايندو آھي، ته سواءِ دودي سومري جي ٻيو ڪنھن به سورھيه جو مثال ذھن ۾ نٿو اڀري.
(وڳھ جا وريام- مقدمو- ص نمبر 32)