• حمل فقير
حمل فقير، پنھنجي طبعي، علمي لياقت ۽ شاعريءَ جي ڏات سبب، ھر جڳھ مقبول آھي. سندس شاعريءَ جو اندازِ بيان سادو، سليس ۽ روان آھي. وڏي ڳالھ ته اھا شاعري بنھ عوامي ۽ ڳوٺاڻي آھي. جناب ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ته “ڪلام جي عام مقبوليت ئي ڪلام جي اثر جي صحيح ڪسوٽي آھي ۽ انھيءَ ڪسوٽيءَ جي لحاظ کان، حمل جو ڪلام بلڪل کرو آھي، جنھن ۾ ڄڻ ڪابه ارئي ڪانھي. حمل جا بيت، سري توڙي ڪاڇي، لاڙ توڙي کاري، ٿر توڙي لسٻيلي طرف معلوم ۽ مروج آھن. سندس عام فھم، رنگين، دلچسپ ۽ پر اثر عاشقانه بيت، سگھوئي جھر جھنگ مان ڪڏندا، ٽپندا، اڏامندا، واھڻ وستيون ووڙيندا، ملڪ ۾ مشھور ٿي ويا. سندس سرائڪي بيت ته گھڻو مقبول ٿيا. (ڪليات حمل- مقدمو- ص نمبر 48)
ھونئن به، بنيادي طرح حمل فقير عوامي ماڻھو ھو. چون ٿا ته ذاتي طور به مجلسن جو مور ۽ ڪچھرين جو ڪوڏيو ھو، ان ڪري سنڌ جي ڳوٺن ۽ وستين ۾ گھميو ۽ سندس ڄاڻ سڃاڻ ماروئڙن ۽ سانگيئڙن کان وٺي، وڏن وڏن عالمن، حڪمرانن ۽ گادي ڌڻين سان ٿي ھئي. ھڪ دفعي ميرن جي ڏينھن ۾ معاوضو ٻه روپيه مليو. حمل ڀلا ڪٿي برداشت ڪرڻ وارو ھو، تنھن بروقت چيو ته : سرڪار نوازش ڪر ڏتي ھن ڏون روپئي، رلدي رلدي عمر ڳئي، ٻَن پئي اھي ڏون روپئي. حمل فقير ڳوٺ مير خان لغاري، رياست خيرپور ۾ 1225ھ ۾ ڄائو. سندن والد جو نالو رحيم خان لغاري ھو. سندس تعليم ۽ تربيت جو بندوبست، نواب سعيد خان ڪيو. جيئن ته ھو فطري طرح ذھين ھو، ان ڪري تعليم جا مرحلا جلدي طئي ڪري عربي، فارسي، ھندي، سنڌي ۽ سرائڪي زبانن جو وڏو عالم بڻجي ويو. ھن جي علمي قابليت کان متاثر ٿي، نواب سعيد خان کيس، پنھنجن ٻارن جو استاد مقرر ڪيو. ان ڪري ھو ڳوٺ مير خان تعلقي سڪرنڊ لڏي ويو ۽ اتي ئي مڪتب کوليائين. نواب مير خان جي پٽ، ميان بختيار خان سندس وڏو قدر ڪيو ۽ مدرسي کولڻ ۾ سندس مدد ڪئي. طريقت ۽ معرفت جي راھ ۾، حمل خواجه محمد حسن رح جو پانڌيئڙو ھو، جيڪو لواري شريف وارن بزرگن مان ھو. ھو به حمل جي سچائي ۽ صداقت علم ۽ فضل، تصوف ۽ طريقت جو قدر ڪندو ھو ۽ کيس ھمٿائيندو به ھو.
سنڌ ۾ حمل فقير، ھڪ شاعر جي حيثيت ۾ عوام ۾ مقبول رھيو آھي. سندس شاعريءَ جي وڏي خوبي لفظن جي جڙاوت ۽ بناوت آھي. لفظ سندس گولا آھن، جيڪي ھن جي اڳيان، ائين ٿو نظر اچي ته ھٿ ادب جا ٻڌيو بيٺا آھن. بس ھو کڻندو، شعر جي لڙيءَ ۾ کين پوئيندو ٿو وڃي. لفظن جي بيھڪ ائين آھي، ڄڻ مُنڊيءَ تي ٽِڪ: خود سندس چوڻ آھي ته “ابا، اسان ٻين شاعرن وانگر ويھي، لفظ ڪين ڳڻيندا آھيون. جيڪڏھن ڪو قافيو خيال تي چڙھي ويو ته پوءِ قرآن شريف جي حافظ وانگر، باقي الفاظ، خود بخود زبان تي چڙھي ويندا.” (ڪليات حمل- مرتب ڊاڪٽر بلوچ- ص نمبر 21) سندس فن جي عظمت کي، پير صاحب حزب الله شاھ، تسليم ڪندي چيو ھو ته “فقير حمل جي مصرع تي، اسان جي طرفان 5 روپيا انعام ڏنو ويندو.”
حمل مجازي شاعريءَ جو شھنشاھ آھي. مجازي محبت جي عام احساسات، جذبات ۽ تجربات جي اپٽار ڪرڻ ۾، ھن ڪابه ھٻڪ محسوس نه ڪئي آھي. سندس مجازي شعر، سندس واردات قلبي جو آئينو آھي. ھن جيڪي به محسوس ڪيو آھي، سي عشق ۽ محبت جون ڳالھيون، کلئي عام ظاھر ڪيون آھن ۽ اھوئي سبب آھي جو ، حمل جو ڪلام اڄ به سنڌ جي نوجوان ڳوٺاڻن جي دلين جي ڌڙڪن آھي. سندس ھيءُ بيت،مجازي ماحول جو حقيقي عڪس آھي:
ستي لوڪ سڄڻ لنگھ آيا، نال ٻڪل دي ٻڪ ڪر،
لؤڪون لڪ ڪر،
ڇپندا، ڇپندا، ٻھندا آيا، ساھ سمورا سڪ ڪر،
لؤڪون لڪ ڪر،
“حمل” ڪون ڳل لا، ڳرھاٽيان پاوي ڄليا ول ڄڪ ڪر،
لؤڪون لڪ ڪر.
حمل ھڪ زندھ دل انسان ھو، جنھن جي طبيعت ۾ مزاح جو لاڙو وڌيڪ ھو ۽ سندس انھيءَ روش ۽ طبيعت جو رنگ، ھن جي ڪلام ۾ به موجود آھي. حمل سنڌي ادب جو اھو پھريون شاعر آھي، جنھن مڪمل طرح ماحول تي طنز ۽ ٽوڪ ڪئي آھي ۽ ھن موضوع تي گھڻو ڪلام چيو آھي. حمل جي تنقيدي پر، تعميري نگاھ، معاشري جي جھرندڙ ديوارن تائين پھچي وڃي ٿي. ھيٺئين بيت ۾، ھن گھريلو بگاڙي کي جنھن طنزيه ۽ ظريفانه انداز ۾ پيش ڪيو آھي: اھو ڏسو ۽ اندازِ بيان تي به نظر ڪريو!
ھڪ ھڪڙيان دي، عادت ايھ جو، ٻيٺيان ٻوٿ سڄائي،
بيان، چڪم ڏٽيان، گھمن گھٽيان، ڪڇ وچ پلئه پائي،
اوڙي پاسري نال عداوت، ٻيٺيان جنگ جپائي،
ڪم ڪار، وڃن بازو ڏھون، ول آون رات اونداھي،
ھئي جو حمل آکي، انھان لوٺيان لڄ وڃائي.
حمل جي شاعري ۾، ڳوٺاڻي ماحول جي مڪمل عڪاسي ڪئي ويئي آھي ۽ ٻھراڙيءَ جي عوام ان کي ، پنھنجو ڪلام سمجھي، دلچسپيءَ سان پڙھي ٿو. ٻھراڙي جي غير ذميوار نوجوان جي ڏسو ته ڪيئن نه عڪاسي ڪري ٿو! انداز ِبيان تي نظر ڪريو!
ڏنگي ٽور، تي ڏنگي پٽڪي، ھٿين پنج ڇھ ڇلي،
ڪڍ ڪڍ ٻٽوين تين وٽ ڏيندي،ابتي پيچ اولي،
آڪڙ شاڪڙ نال شھر وچ، ٽوٽ ٽرن ڪر ٽلي،
سار ڏينھن گھٽيان وچ گھمندي، ول ول ڏيون ولي،
لک روپئي دي لوڏ ڪرن تي، گھر وچ ٺڪر ٺلي،
گھر وچ کلا بجا، ٻاھر شير بھادر بلي،
حمل جنھن گھر حال اھو، سو آک ڪيوين گھر ھلي.
بھرحال حمل جي شاعري، ھر دور جي شاعري آھي، جنھن ۾ معاشري جي صحيح عڪاسي ۽ ترجماني سان گڏ، ان تي طنز ۽ ٽوڪ به آھي، ته تعميري ۽ افادي پھلو به آھي ۽ انھن ٻنھي پھلوئن کي، عوام پنھنجو سمجھي ان ۾ دلچسپي وٺي ٿو.