• جلال کٽي
جلال کٽي، موندر تعلقي دادوءَ جو ويٺل ھو. پاڻ ذات جو کٽي ھو، ڪپڙا ڌوئيندو ھو، نِير جو ڪم به ڪندو ھو. موندر جي ڍنڍ جي ڪَپ تي، جَتن جي گھرن اڳيان، ڪپڙا ڌوئي، دڙي تي سڪائيندو ھو ۽ جيسين ڪپڙا سُڪن، تيسين قبلي سامھون، مراقبي ۾ ويٺو ھوندو ھو. اھا ڳالھ جَتن کي نه وڻي. ان ڪري ھنن پنھنجي مرشد، محسن شاھ کي دانھن ڏني، جنھن جلال کي اچي روڪيو. جلال سندس ھٿ وٺي، زور جو ڏنو، ته محسن شاھ کي سامھون، حضور اڪرمﷺ جو روضو نظر آيو. چون ٿا ته، جلال جي جلالت ۽ روحانيت، ان وقت ظاھر ٿي ۽ محسن شاھ، سندس مريد ۽ معتقد ٿيو ۽ ھن به روحاني رمز جا شعر چيا.
جلال کٽي، مخدوم بلاول رح جو مريد ۽ پانڌيئڙو ھو. جناب ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو لکي ٿو ته “جلال فقير، توڙي جو ھڪ غريب پورھيت کٽي ھو ۽ جي انھيءَ زماني ۾، سندس شخصيت ڪوئي شعاع نه ورتو، پر سندس اعليٰ ذھن جا ڦل ڦول يعني روحاني ڏوھيڙا، سي ته ڪٿان ڪٿان جا روحاني پکيئڙا، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان اچي واس وٺي تحفي طور کڻي ويا. ھن جي روحاني بوءِ، ڪيترائي عاشق پئدا ڪيا ۽ سندس نالو سنڌ جي عوام جي چپن تي اچي ويو. (سنڌ جو سينگار ص نمبر 51)
جلال کٽي، ڪلھوڙن جي دور جو نامور سگھڙ آھي جنھن پنھنجي اونھي تخيل ۽ جادو بيانيءَ سان سنڌي سينگار شاعري کي اوج تي پھچايو. ھي شاعري پنھنجي پس منظري جي لحاظ کان، ھڪ خاص فن آھي، جنھن ۾ محبوب جي حسن ۽ سينگار جي موضوع کي، ھڪ خاص انوکي اسلوبِ بيان ۾، ادا ڪرڻ لازمي آھي. سينگار شاعري جي، ھن فني حيثيت سبب، ان کي نباھڻ لاءِ، شاعرانه طبع سان گڏ، ھنرمندي ۽ سگھڙپائي ۽ ھنرمندي جو شاعر به ھوندو آھي. سگھڙن جو سرواڻ ۽ سرتاج سگھڙ، جلال کٽي سنڌي زبان ۾، نه صرف سگھڙپائيءَ جو باني مباني ھو، پر فن، ھنر ۽ ڏھسنامو به ھن کان شروع ٿيا. ڏھسنامي جي ڏاھپ سان، ھن سنڌي شاعريءَ جي فن، سينگار کي ويتر وڌيڪ سينگاري اوج ۽ ڪمال تي پھچايو.
سنڌ جو مشھور عالم ڊاڪٽر بلوچ صاحب جلال کٽيءَ جي فڪر ۽ فن بابت لکي ٿو ته “جلال کٽي، پنھنجي دور جو ھڪ وڏو شاعر، سگھڙ، اديب ۽ سالڪ ھو. سگھڙپائي ۽ ھنرمندي سان ھنر، ڏھسنامي ۽ سينگار جھڙين صنفن ۾، لغت جي جڙاءَ ۽ سھڻن لفظن جي سٽاءَ سان، ڄڻڪ ماڻڪ ۽ موتي منظوم ڪيائين. ھڪ اعليٰ اديب وانگر، مختلف صنفن ۾، گفتي ۽ معنيٰ جي ملوڪيت واري ڄاڻ پيدا ڪيائين. ھو سنڌي زبان جو پھريون وڏي ۾ وڏو اديب ھو. ھو سنڌي شاعري ادب جي دائري ۾، ھر فن موليٰ ھو. گفتي جي سگھڙپائي ۽ ملوڪيت ۾ بي مثال ھو. ھن سنڌي بيت ۾، اسلوبِ بيان، توڙي موضوع ۽ معنيٰ جي لحاظ کان، ھڪ تخليقي ڪم سرانجام ڏنو. ھڪ ته گفتي جي ملوڪيت سان گڏ، دانائي ۽ حڪمت کي بيتن جو سبب بڻايائين، ٻيو ته، صفت تجنيس حرفي جي فني استعمال سان، سنڌي بيت ۾، ھنر جي صنف کي مڪمل صورت ۾ چمڪايائين. ٽيون ته بيتن ۾ سنڌي سينگار شاعريءَ کي، بيان توڙي معنيٰ جي لحاظ کان، اھڙي ته اوج تي پھچايائين جو، اھا ھندي سينگار شاعري جي نقالي بدران، ھڪ مستقل موضوع بڻجي ويئي. (سنڌي سينگار۽ شاعري- ص نمبر 115)
سنڌ جو حقيقي حسن ٻھراڙيءَ ۾ آھي. جلال ھيٺين بيت ۾، ڏسو ته ڪيئن نه، سينگار شاعري جو اعليٰ مثال قائم ڪيو آھي. سامعين جي سمجھڻ لاءِ، ھي بيت معنيٰ سميت پيش ڪجي ٿو: ۽ ان جو پس منظر به:
مينھن جي مند آھي ۽ مال وارن جا گھر آھن. ٻيو مال پھري ويل آھي. باقي کير پياڪ ننڍڙا ڦر واڙي جي آس پاس پيا گھمن. اوچتو ڪڪر ڀرجي اچن ٿا ۽ مينھن جي ڦڙ ڦڙ پوڻ شروع ٿئي ٿي. گھر واري نوجوان حسين زال کي، ننڍڙن ڦَرن جو خيال ٿئي ٿو ۽ ٻاھر نڪري اچي، انھن ڦَرن کي واڙي ۾ وجھڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. انھيءَ تڙ تڪڙ ۾، سندس وار ڪُلھن تي وِکري پون ٿا ۽ منھن تي مينھن جا ڦڙا ڦڙا ظاھر بڻجي بيھن ٿا. انھيءَ فطري ماحول ۾، سندس چھرو ٻھڪي ٿو ۽ حسن چمڪي ٿو. سندس انھيءَ بي مثال پاڪيزه سونھن جي تعريف بيان کان ٻاھر آھي. پر جلال اھو انوکو تخيل پنھنجي ھيٺين بي نظير بيت ۾ ھن طرح پيش ڪيو آھي:
1- گورب وجھندي گوند، ڪِريا ڪيس ڪره تان،
2- ال اليھر انسرا، نين ته نرگس نوند،
3- ٿي ڦڙ ڦڙ ڦوھارن، جيئن دڌ ست صاف سمونڊ،
4- ميگھ پسي مستان ٿيو، برسي بادل بوند،
5- ڇا خوبي خورشيد جي، مُک آڏو محبوب،
6- چئين چڳ چوند، ڪنھن جي ناھي جوت جلال چئي.
يعني ته 1- اُٺين جا گھرڙا (گورب) ته ننڍڙي واڙي يا گونديءَ ۾ واڙيندي سندس وار (ڪيس) ڪلھن تي وکري پيا.
۽ 2- مٿان اھي مينھن جي سببان آلا ٿي ڪلھن تي (انسرا) ننڍڙا ٻچا (ال) آھن. ان (سوڀياوان جون) اکيون نين اھڙيون ته سھڻيون ۽ نيم خوابي آھي، جھڙو نرگس گل، جو اڃا پورو کُليو ناھي (نوند)
3- (سندس حسين چھري تي) مينھن جي ڦڙين جا پاڻيءَ قطرا، ائين چمڪي رھيا آھن، جھڙا سمنڊ جا سچا موتي _ دڌ = درياءُ + ست = پٽ يعني درياءَ جو پٽ، موتي _
4 – خود مينھن جو بادشاھ، ميگھ پڻ سندس سھڻي صورت ڏسي مدھوش ٿي وڌيڪ بوندون وَسائڻ لڳو.
5 – انھيءَ فطري ماحول ۾، سندس سھڻي منھن، (مک محمود) جي جلوه جي ڀيٽ ۾ خود سج (خورشيد) جي تجلي ۽ سھڻائي به ھيچ آھي.
۽ 6- بقول جلال، سندس اھڙي سھڻي صورت سان، ٻي ڪنھن به چئن چڳن واري چونڊ زال جي سونھن ڀيٽ ۾ ئي نٿي اچي سگھي.(ڊاڪٽر بلوچ صاحب: سنڌي ۽ ھندي شاعري جو لاڳاپو- سه ماھي مھراڻ اونھارو 1955ع ص- نمبر 205)