• مولوي غلام رسول جتوئي
خطبو، ھڪ عربي لفظ آھي، جيڪو “خطبة” مان نڪتل آھي، جنھن جي معنيٰ آھي، تقرير، سمجھاڻي، وعظ، نصيحت وغيره. ھي اھڙي قسم جو ڪلام آھي، جنھن ۾ خدا تعاليٰ جي حمد، ثنا، ساراھ ۽ واکاڻ ڪئي وڃي. سنڌ ۾، نثر ۾ به تقرير ڪندي، ڀٽڪيل انسانن کي راھ راست آندو وڃي ٿو. پر عام طور ھيءَ شاعريءَ جي اھا صنف سخن آھن، جنھن ۾ واحد جي واکاڻ سان گڏ، حضور اڪرمﷺ جي تعريف، اصحاب سڳورن جي ثنا، اسلامي عقائد، شرعي مسئلا ۽ اسلامي تاريخ مان، اھم واقعن کي منظوم ڪري، پيش ڪيو ويندو آھي. خطبن ۾، عام طور سماجي شعور ۽ تعليمي سجاڳي پئدا ڪئي ويندي آھي- سنڌ ۾ منظوم خطبن جو رواج انگريزن جي دور ۾ پيو، جڏھن اسان جا سنڌي مسلمان، تعليم ۾ پوئتي رھجي ويا ھئا ۽ معاشرتي براين منجھن گھر ڪيو. نيم مُلن، ۽ مجاورن کين ڦري تباھ ڪيو. تڏھن عالمن ھنن ڀٽڪيل ۽ گمراھ بندن کي، صحيح اسلامي عقائد ۽ ديني مسئلن کي سمجھائڻ لاءِ خطبي جي صنف سخن کي مروج ڪيو. ھونئن به ڪلھوڙن جي دور ۾، ٺٽي جي عالمن، “الف اشباع” واري ڪبت کي رائج ڪري، اسلامي اصولن کي سنڌيءَ ۾ پيش ڪيو ۽ ان کان پوءِ، جنھن عالم ھن صنف کي سنڌي عوام ۾ مقبول ڪيو، اھو مولوي غلام رسول جتوئي آھن. مولوي صاحب محراب پور ۾ 1897ع ۾ ڄائو. سنڌي ٻوليءَ سان گڏ، ھو عربي ۽ فارسيءَ جو به وڏو ڄاڻو ھو. اسلامي تعليم ۾، کيس دسترس حاصل ھئي. پاڻ وڏو زميندار ھو، ان ڪري ديني ڪمن ۾ گھڻو حصو وٺندو ھو، ۽ وڏي رقم خير جي ڪم ۾ صرف ڪندو ھو. ھن پنھنجي شھر ۾ ھڪ ديني درسگاھ به قائم ڪئي ته جيئن سنڌي مسلمانن کي ديني تعليم ڏيئي سگھجي. مدرسي سان گڏ، مسجد به ٺھرايائين. مولوي صاحب 1957ع ۾ گذاري ويو.
مولوي غلام رسول جا خطبا، تقسيم کان اڳ ھندو ناشر ڇپرائيندا ھئا، ان ڪري انھن ۾ ڪافي، غلطيون ھونديون ھيون. پاڪستان کان پوءِ، سندس خطبن جا، 13 ايڊيشن ھزارن جي تعداد ۾ ڇپجي چڪا آھن ۽ ان جي مقبوليت جو ھي عالم آھي، جو سنڌ جي ڪنھن به ڳوٺڙي ۾ وڃو، اتي قرآن شريف جي تاڪي ۾، ھن جو خطبو به ڪپڙي ۾ ويڙھيل ضرور نظر ايندو ۽ ھر جمعي يا عيد جي موقعي تي، مولوي صاحب، پنھنجي مخصوص انداز ۾، خوش الحاني سان، مولوي غلام رسول جو خطبو پڙھندي نظر ايندو. جڏھن ھي خطبو پڙھبو آھي ته، اڪثر ڪري مون ڏٺو آھي ته، سنڌي ڳوٺاڻا متاثر ٿي ڪنڌ جھومائيندا آھن. جڏھن حضورﷺ يا صحابه ڪرام جي تعريف ٿيندي ته صدق يا رسول الله چوندا. بھشت جو ذڪر ٿيندو ته، سبحان الله چوندا، دوزخ جو ذڪر ٿيندو ته، توبھ توبھ ڪندا. مطلب ته، سندن متاثر ٿيڻ لازمي امر آھي. ڳوٺاڻي دنيا ۾، مولوي غلام رسول “خطبن جو شاعر” جي نالي سان مشھور آھي.
مولوي صاحب جي خطبن جي خاص خوبي، ان جي عام فھم زبان، سلاست ۽ رواني سان گڏ، خاص قسم جو ترنم ۽ سر آھي. ڪيڏو به جاھل ۽ سادو سنڌي ڳوٺاڻو ڇونه ھجي پر مولانا جي خطبي کان متاثر ٿيڻ ضروري آھي.
ننڊ غفلت کي، ندورا ڏي ڇڏي،
جاڳ توکي، موت موڳا سڏي،
ھوش رک، ھلڻو ھتئون ٿي اڄ سڀان،
ڪانه ھلندءِ سُڃ ۾، ڪا سنگت اسان،
ٿو ٻجھي اڳيان وڏو اھنجو سفر،
پاڻ سان کڻ، پاڪ عملن جو ثمر،
بي ثمر بابا ثقا تون سُڃ ۾،
ڪيئن ڪندين، مرندين رلي رڃ ۾،
ڪر عمل صالح، سياڻو ٿي ادا،
بيوفا دنيا، اٿئي آخر بندا،
بيوفا دنيا ڪنان، منھن جلد موڙ،
ننڊ ۾ تون صاف پاڻي نه ولوڙ،
ٻڌ جتوئي جي نصيحت، ھيءَ چِٽي،
بي فڪر دنيا کي ڪر ڦِٽي.
مولوي صاحب، جتي آخرت، دنيا جي بي ثباتي، حضور سان محبت، غلط سماجي رسومات جي بيخ ڪني جو ذڪر پنھنجن خطبن ۾ ڪيو آھي، اتي ٻي عالمي جنگ ۾، فرنگي سامراج جي طرفان خلافت عثمانيه تي قبضو ۽ ڪعبي جي بي حرمتي جو ذڪر ڪري، ڳوٺاڻي عوام ۾ تاريخي شعور ۽ ديني غيرت به جاڳائي آھي. چوي ٿو ته:
ڪشي ڪان ڪعبي کي، خبيثن ھنيو،
اوھان سر مبارڪ، اڃا ٿا کڻو:
لکين ترڪ عاشق، اوھان جا ڪُٺا،
اڃان خواب ۾ خوش گذاريو مٺا.
ويا ملڪ سارو نصارا وٺي،
وڃي ڪاڏي امت محمد جي.
ويئي حاج نڪري، اسان جي ھٿئون،
ويٺا ظلم اکين سان ڏسون.
پيو پاڪ پير ھو، اوھان جو جتي،
پليتن جا پيرا ، ڏسون ٿا اتي.
اھڙي طرح مولوي صاحب جا خطبات، سنڌ جي ڳوٺاڻي، اٻوجھ ۽ سادي سودي عوام کي، اسلامي تعليم ۽ اسلامي تاريخ، سليس زبان ۾ ٻڌائي. منجھن ديني شعور ۽ ڄاڻ پئدا ڪئي. خطبن کان سواءِ، مولوي غلام رسول جا مولود به سنڌ ۾ مشھور آھن، جيڪي سندن واردات قلبي ۽ حبِ رسول جو آئينو آھن. مولوي عبدالرؤف ڀٽي کان پوءِ ھن جا مولود “عوامي رتبو” حاصل ڪري چڪا آھن. خاص ڪري سندن ھي مولود اڄ به جھر جھنگ ۾ ڳاتو وڃي ٿو:
معراج تي اڄ رات پيارو، مير مرسل تيار آ-
پيشرو جبرئيل پيارو، گھوٽ گھوڙي سوار آ-
بھشت ۾ جڏھن ويو، حورن پڇيو ھي ڪير آ-
مَلڪ فرمائڻ لڳا، خاصو خدا جو يار آ-
غم جتوئي ڇو ڪرين، آھين تون غلام رسول جو-
حشر ۾ شافع محمد مصطفيٰ مختيار آ.
مولوي غلام رسول جتوئي جو مقام، “سنڌي مذھبي ادب” ۾ ارفع ۽ اعليٰ آھي ۽ ھو شاعري جي عوامي صنفن خطبن ۽ مولودن جي لحاظ کان سنڌي عوام ۾ مقبول آھي.