• بچو بادشاھ
بچو، ضلعي سانگھڙ جي ڳوٺ مٺڙائو جو رھندڙ ھو، سندس سڄو نالو الھ بچايو خاصخيلي ھو. سندس پيءُ وريام فقير، پير صاحب پاڳاري جو مريد ھو. بچي پنھنجو ٻالپڻ ان ماحول ۾ گذاريو جنھن ۾ انگريز حڪومت، پير صاحب مخالفانه پاليسي رکي، ۽ حرن کي شڪ جي نگاھ سان ڏسندي رھي ۽ پنھنجا ڇاڙتا ڇڏي، انھن کان خبرون وٺي حرن کي ڪچليندي رھي. اھا حالت ڏسندي، بچو جواني کي پھتو. ھو قد جو پورو پنو ۽ رنگ جو ڳورو ھو. سندس ڏاڙھي گھاٽي، شھپر وڏا ۽ وار ٻٽوان ھئا. ھو بدن جو ٿورو شيشو باشو ۽ طاقت ۾ ٻين کان گھٽ ھو، پر بندوق ڇوڙڻ جو بلا ھو.
بچو، انگريزن خلاف پنھنجي جنگ جي شروعات، 1896ع ۾ ڪئي ۽ مکي ڍنڍ کي مرڪز بڻايو. مکي ڍنڍ، سانگھڙ جي ڀر ۾ اڌ ڪوھ پنڌ تي آھي. ان جي ويڪر 16 ڪوھ، ڊيگھ 32 ڪوھ ۽ ڪل ايراضي 512 چورس ڪوھ آھي. ڍنڍ جي چوڌاري، ڪانھن، ليون، ڪانڊيرا ۽ بھڻ ٻارھوئي ٿئي. سانوڻ ۾ پاڻيءَ جي گھڻائيءَ ڪري، منجھس پٻڻ، لوڙھ ۽ بھ کوڙ ٿين. پاڻي لھڻ کان پوءِ ڪڻڪ، ڄانڀو، چڻا ۽ مُڱ ٿين ۽ جوئر به پوکجي. مڇي به ھت جام مري. پاڻيءَ جي وچ ۾ بي انداز ٻيٽاريون ۽ ٻيلاٽيون آھن، جن ۾ گھاٽا ٻيلا ھئا، ان ڪري بچي ھت اچي واسو ڪيو. بچي جي ٽولي ۾ ھونئن ته گھڻا ھئا پر ٻارنھن ڄڻا مشھور ھئا، جنھن کي عوامي ٻوليءَ ۾ ٻارھڻ ٻھروٽيا چئبو ھو. (تاريخ لب سنڌ- شارع ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- ص 162) بچو، جنھن کي بادشاھ سڏيو ويو، پيرو وساڻ، جنھن کي وزير چيو ويو، تڳيو چانگ، گلو موچي، ڀلو ڳاھو، مصري ڳاھو، فتلو قاضي ۽ راڻو وساڻ. (تاريخ لب سنڌ- شارع ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- ص 162) ھنن ٻارھن ڄڻن جي درٻار ۾ ٻيا به ڪافي مجاھد ھئا. ھنن آزاديءَ جي تحريڪ جاري رکي ۽ انگريز حڪومت کي پريشان ڪيو. انگريزن جا وڏا آفيسر ھن تحريڪ کي ختم ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ آيا. انگريزي فوج کي طلب ڪيو ويو، ليڪن ڪجھ به نه ٿيو. حرن پنھنجون ڪاروايون جاري رکيون. آخرڪار انگريزي فوج، مکي ٻيلي جو گھيرو ڪيو، مگر پوءِ به، اھا اندر وڃڻ کان گھٻرائي رھي ھئي. ان دوران، برطانوي حڪومت، سيد علي گوھر شاھ کي، حيدرآباد جيل ۾ نظربند ڪيو. مٿس دٻاءُ وڌو ۽ مطالبو ڪيو ته، پاڻ سندن مريدن کي، ان تحريڪ کي ختم ڪرڻ لاءِ حڪم ڪري. آخر پير صاحب مريدن کي حڪم ڪيو ته “يا ته ھو ھٿيار ڦٽا ڪن، يا وڙھي سِر ڏين.” حرن سِر ڏيڻ کي ترجيح ڏني ۽ اھڙي طرح، ھنن پنھنجون سرگرميون وڌائي ڇڏيون. بس، ھر طرف باھ ٻري ويئي. جھرجھنگ ويڙھ شروع ٿي ويئي. بارود جي باھ ۾ سنگينن سان ۽ ڦاھيءَ جي ڦندن ۾ سنڌين کي لٽڪائي کين غلاميءَ طرف ڌڪڻ شروع ڪيو ويو. بچو بادشاھ ھن زماني ۾ انگريزن جي ھمدردن، انھن جي ڇاڙتن، خابرن، ٿاڻن ۽ سرڪاري دفترن تي حملا ڪيا. بچوءَ پھريون حملو انگريزن جي پٺو، مير علي مراد خان ٽالپور تي ان مھل ڪيو جڏھن ھو تقريب ۾ موجود ھو. ھن اتان 21 ھزار روپين جو سامان لٽيو، جنھن ۾ زيادھ تر ھٿيار ۽ زيور ھئا. ان کان ڪجھ ڏينھن پوءِ ھڪ ٻئي حملي ۾، ھڪ لک روپين جو سامان لٽيو.
ھيءَ حقيقت آھي ته، بچو يا ٻيا حر ڦريندا انھن کي ھئا جن کين ستايو ھو يا غريبن سان، غضب ڪري مفت جا مال ميڙي وڏا سيٺيا بڻجي ويا ھئا. غريبان مار وٽن ڪانه ھئي. مسڪينن ۽ محتاجن کي، پاڻ ھڙؤن ڏيندا ھئا. اھوئي سبب آھي جو باوجود، ان جي ته انگريز آفيسرن، ھن تحريڪ کي چند ڌاڙيلن جي لاقانونيت سان تعبير ڪيو، ليڪن عوام ھن کي برطانوي سامراج خلاف، ھڪ اھڙي گوريلا جنگ قرار ڏنو، جنھن جو مقصد صرف، انگريزن جي نظم و نسق کي ھيٺ مٿي ڪري، ھتي جي عام ماڻھن کي آزادي ڏيارڻ ھو. ھنن جي مرشد کين “آزاد سنڌ” جو پيغام ڏنو ھو ۽ سندن تحريڪ کي جھاد سڏيو ھو. مورخ لکن ٿا ته بچو بادشاھ انگريزن خلاف، زبردست قسم جي گوريلا جنگ ڇيڙي ۽ انگريز حڪومت جي سرڪاري ٿاڻن ۽ دفترن کي نشانو بڻايو. اوچتي حملي ڪري، پوليس ۾ ھراس پئجي ويو. سرڪار پنھنجي روايتي ڊپلوميسي، مڪر و فريب ۽ جاسوسي کان ڪم وٺي، حرن جي رھڻ جي ھنڌن تي پھتي ۽ پوليس ۽ فوج جي مدد سان حرن کي ڪچلڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ڪيترن کي ماريو ويو، ڪيترن کي ڦاھي چاڙھيو ويو. حرن کي پنھنجي وطن واسين کان اھا شڪايت ھئي ته، اسان کي انگريزن سان وڙھڻ ڏيو ۽ اوھان وچ ۾ نه اچو ته جيئن اسان ديس واسي پاڻ ۾ نه وڙھون. جيڪڏھن اوھان اسان جي مدد نٿا ڪريو ته گھٽ ۾ گھٽ غير جانبدار رھي دشمنن جي مدد نه ڪريو. مگر حريص ۽ وطن جا ويري، انگريزن جا جاسوس بڻجي حرن سان ملي ويندا ھئا ۽ سندس راز وٺي، غير ملڪي آقائن کي پھچائي، انعامن ۽ جاگيرن وٺڻ ۾ خوشي محسوس ڪندا ھئا. حرن جون ھي گوريلا جنگيون ڏاڍيون خطرناڪ ھيون، جن اسان جي تاريخ جو رُخ موڙي ڇڏيو. (تذڪره پير پاڳاره- تبسم چوڌري ص نمبر 152) پنھنجي ديس دروھين، بچوءَ جي ٽولي کي شھيد ڪرائي ڇڏيو. بچوءَ کي به زندھ گرفتار ڪري، مٿس ڪيس ھلائي، ڦاھي چاڙھي ڇڏيو.
بچو بادشاھ ۽ سندس ساٿي، انگريز حڪمرانن جا دشمن ھئا ۽ ھنن سندن حڪومت خلاف جيڪو جھاد شروع ڪيو، تنھن کي عوام عزت جي نگاھ سان ڏسڻ لڳو. ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ته “جڏھن ھنن مجاھدن، انگريزي حڪومت جي عملدارن سان مقابلا شروع ڪيا، ته عوام نفسياتي طور، ھنن سورھين جي سٿ کي ڌارين جي مقابلي ۾، ھڪ باغي حڪومت تسليم ڪري، سندن اڳواڻن کي بادشاھ ۽ وزير جا لقب ڏيئي ڇڏيا. انگريزي شھنشاھيت جي رعب تاب ۽ دٻاءَ واري دور ۾، بچو بادشاھ ۽ پيرو وزير جو تخيل رائج ڪرڻ، ڌارئين حڪومت خلاف، نفسياتي جنگ کان گھٽ ڪونه ھو.” (واقعاتي بيت- ص نمبر 5 مقدمو) اھوئي سبب آھي جو عوام بچوءَ کي، پنھنجو ھيرو تسليم ڪيو ۽ عوامي شاعرن حڪومت جي سخت مخالفت ھوندي به ور ور ڳايو. چئي:
بچو وڏو بھادر ھو، جھڙا چئنچل ڪي چئجن،
وٺايو تنھن وير کي، قضا جي ڪرمن،
ھڪ مرشد مٿي مامرو، ٻي روڪ مٿي راڄن،
پوءِ انھن اولانڀن، نڪري اچي نروار ٿيو.
ٻي جاءِ تي ھڪ عوامي شاعر چيو:
ڏيھ ڏڪائي ڏيا سان، ڪيائون زير زبر،
اک نه ھين انگريزن تي، ٻيو ڪنھن نه مٿي ڪلٽر،
ماري سؤ سپاھين جا، ٿي لوڙھيائون لشڪر،
ڏسي ھيبت حرن کي، ٿي گھڻن ڇڏيا گھر،
پوءِ اٿي ويا افسر، ان جي ٿاڻن پئي ٿُڪون جھليون.
ھنن بيتن مان، سنڌ جي عوام جي بچو ۽ حرن سان عقيدت ۽ محبت نمايان آھي. سمجھڻ جي ھيءَ ڳالھ آھي ته حر اسان جي تاريخ جو متضاد باب آھن. ڪن کين ڌاڙيل، ڦورو ۽ دھشتگرد سڏيو، ته ڪن کين محب وطن، مجاھد، سورما ۽ آزاديءَ جا ڪوڏيا سڏيو. صرف سمجھ جو ڦير ۽ ۽ پنھنجي پنھنجي راءِ جو سوال آھي. حقيقت ھيءَ آھي ته، “ حرن لاءِ انگريزن جو وجود، ھن سرزمين تي ڪوڙھ جي حيثيت رکندڙ ھو ۽ ھو، ان کي ڪنھن به صورت ۾ برداشت نه ڪندا ھئا، ڇوته سندن مرشد انگريزن جي شڪل به ڏسڻ برداشت نه ڪندو ھو.” ڪرنل فلپ جي چوڻ موجب پير صبغت الله ٻئي “حر تحريڪ کي آزاد سنڌ وطنيت تي ٻڌل تحريڪ قرار ڏنو” ۽ حرن، ان کي، پنھنجي مرشد سان بي پناھ محبت جو ثبوت ۽ حب الوطني جي جذبي جي پاس خاطري ڪندي، سر تريءَ تي رکي، ميدان ۾ لھي آيا ۽ ان ڪري ئي عوام کيس پنھنجي دل جي ڌڙڪن بڻائي ڇڏيو. برنارڊ شا چيو آھي ته “ اڄ جيڪو وطن جي آزاديءَ لاءِ وڙھي رھيو آھي. سو سڀاڻي جو سورمو آھي.” حرن به اھو ڪردار پيش ڪيو. ھڪ مورخ جي لفظن ۾ ته “ اوھان غور ڪري ڏسو ته، ايڏي وڏي سلطنت سان، لاڳيتو ھڪ صديءَ تائين، مھاڏو اٽڪائڻ ڪيتري قدر بھادري، استقامت ۽ جرئت جو جو ڪم آھي. افسوس جو تاريخ ۾، انھن جو ڪٿي به ذڪر نٿو ملي. اسان اھڙن مجاھدن جي قرباني کي، سلام ڪريون ٿا، جن آزاديءَ لاءِ پنھنجون جانيون قربان ڪيون ۽ پٺيان ايندڙن لاءِ نقش ڇڏيا، جن تي ھلي 1947ع ۾ قوم حقيقي آزاديءَ سان ھڪمنار ٿي. اسان انھن بزرگن جي، روحن کي به سلام ڪريون ٿا جن ھي ٻج پوکيو، ان جي آبياري ڪئي ۽ اسان کي، آزادي ۽ حريت جي داستانن جو قيمتي سرمايو عطا ڪيو.” (تذڪره پير پاڳاره- ص نمبر 158)