• ڄام نندو
سمن جي اٽڪل اوڻيھن حڪمرانن سنڌ تي راڄ ڪيو، جنھن مان ڄام نظام الدين، پنھنجي انتظامي صلاحيتن، پرھيزگاري، انصاف پروري ۽ رحمدلي ڪري مشھور آھي. جنھن کي سنڌ جا رھاڪو قرب ۽ محبت منجھان “ڄام نندو” سڏيندا ھئا، ۽ اڃا تائين به، سندس نالي جي اھا تخفيف بدستور مروج ۽ مشھور آھي. ڄام نظام الدين سمن جي خانوادي جو آخري ۽ آزاد سنڌ جو پويون تاجدار ھو، جنھن ربيع الاول 866ھ کان 914ھ تائين، نه ڇڙو ملڪ مٿان فرمانروائي ڪئي، بلڪ ماڻھن جي دلين تي به بادشاھي ڪئي. (مڪلي نامو. مير قانع. مرتب پير حسام الدين راشدي) ان ڪري، ھو سنڌ جو عوامي ڪردار بڻجي ويو.
ڄام نظام الدين ڀنڀو بن انڙ بن صلاح الدين بن تماچي جو پٽ ھو. ننڍي ھوندي کان ئي علم جو شوق ھوس ۽ اڪثر ڪري خانقاھن ۽ مدرسن ۾ گذاريندو ھو. پاڻ نھايت وڻندڙ صفتن ۽ اخلاقن جو مالڪ ھو. حد درجي جو زاھد ۽ عابد ھو. جڏھن سنڌ جو حاڪم سنجو گذاري ويو، تڏھن ڄام نظام الدين تخت تي ويٺو. ھن جي ويھارڻ تي سڀ ماڻھو، عالم، صالح، رعيت ۽ سپاھي متفق ھئا. تاريخ معصوميءَ وارو لکي ٿو ته: ھو نھايت نھٺو، خليق، وڻندڙ صفتن ۽ سھڻن اخلاقن سان موصوف ھو. ڪمال درجي جي ذھن ۽ عبادت جو مالڪ ھو.(مير معصوم بکريص نمبر 112) ھو نھايت بخت واري وقت سنڌ جو ڌڻي بڻيو. چؤطرف صلح سانت ھو. سندس خارجه پاليسي نه رڳو متوازن ھئي پر اھا پنھنجي ڪاميابيءَ جي اوج تي پھتي. ھن ڪنھن به پاڙيسري رياست سان جنگ ڪرڻ کان سدائين ٽارو ڪيو. ايتريقدر جو، ھو ھر ھفتي پنھنجي طنبيلي ۾ ويندو ۽ گھوڙن جي پيشاني تي ھٿ ڦيري چوندو ھو ته: “اي بختاورؤ! جھاد بغير، اوھان تي سواري نه ڪندس، ڇوته سرحدن تي اسلامي حاڪم آھن. دعا ڪريو ته شرعي سببن کان سواءِ، ڪٿي به نه وڃان ۽ نه وري ٻي ڪا ھستي اچي. متان مسلمانن جو خون بنا ڏوھ وھي ۽ اھڙي طرح الله سبحانہ و تعاليٰ وٽ شرمندو ٿيان. (تاريخ معصومي ص 113)
ڄام نندي، ٺٽي ننگر کي نئين سر اڏايو ۽ ھن شھر کي تھذيب ۽ تمدن جو مرڪز بڻايو. ھتي ڪيئي خانقاھون، مڪتب ۽ مدرسا قائم ڪيا ويا. مختلف قسمن ۽ درجن جي ماڻھن لاءِ جدا جدا پاڙا ۽ محلا ٺھرائي، شھر کي نئون روپ ۽ جديد ڍنگ ۾ تعمير ڪيو ۽ سندس ئي ڪوششن سان پوءِ، ھي شھر علم ۽ ادب ۾ بغداد ۽ دمشق جي ڏِک ڏيڻ لڳو. سندس دور ۾ اسلام جي اشاعت ۽ نبوي سنت جي پيروي ٿي. مدرسا شاگردن سان پُر ۽ مسجدون نمازين سان ڀريل ھونديون ھيون. ڄام پاڻ به نيڪ ۽ پرھيزگار ھوندو ھو. سندس پاڪبازي، زھد ۽ تقويٰ جون ڪيئي ڪھاڻيون مشھور آھن. تاريخ ۾ ان جا ڪيترائي مثال محفوظ آھن. قاضي عبدالله جي جنازي نماز ڄام نندي صرف ھن ڪري پڙھائي جو پاڻ سموري زندگيءَ ۾ باوضو رھيو ۽ ڪڏھن به پنھنجي اوگھڙ ڪانه ڏٺي. ٺٽي ۾ ڪيترا پير، فقير، صوفي ۽ بزرگ موجود ھئا، ليڪن اھي وصفون، فقط سنڌ جي ھن سلطان ۾ موجود ھيون. انھيءَ تقويٰ ۽ پرھيزگاريءَ سبب ئي، ھڪ روايت مطابق پير مراد شيرازيءَ جي جنازي نماز به ڄام ئي پڙھائي.(مڪلي نامو. مرتب. پير حسام الدين راشدي.)
ڄام نندو، سنڌي اتھاس جو مثالي بادشاھ ۽ حاڪم ھو. سندس دور ۾ عوامي زندگيءَ ۾ اطمينان ھو ۽ ھاري توڙي پورھيت ملڪي معيشيت جي واڌاري لاءِ ڪوشان ھئا. زراعت ۾ بھتري آئي ۽ وڻج واپار ۾ وسعت پيدا ٿي. سندس زماني ۾ ڪيترائي واھ کوٽايا ويا ۽ ان ريت سموري سنڌ سرسبز ۽ خوشحال ٿي. ھن دور ۾ سنڌ جو واپار به وڌي اوج تي پھتو.(سمن جي سلطنت. غلام محمد لاکو)۽ اھڙي طرح ھن جي زماني ۾، عام ماڻھو آسودي ۽ خوشحال زندگي گذارڻ لڳو ۽ ھر مھيني جي پوئين جمعي ۽ پھرين سومار، توڙي چوڏھين رات تي، مڪليءَ جي ٽڪريءَ تي ميلا لڳندا ھئا. پير صدرالدين راشدي لکي ٿو ته: “ڄام نندو نھايت ئي نيڪ ڪردار ۽ گفتار جو سچو؛ منتظم، جري ۽ خوش اظھار سلطان ھو. جاہ جلال، شان ۽ شوڪت، تدبر خواھ فھم ۽ فراست ۾، سندس ثاني ٻيو ڪونه ٿيو. سندس اڌ صديءَ جي حڪمراني، سنڌ لاءِ سچي پچي رحمت ثابت ٿي. ملڪ ۾ امن ۽ امان ھو. خير ۽ برڪت جو جواب ڪونه ھو. سنڌ جا ماڻھو سکيا ستابا ھئا. سڄو ملڪ ريان کيان ھو. دينداري ۽ دنياداري، ملڪ ۾ ٻئي گڏوگڏ ھيون. ديني ۽ دنوي علمن جي اشاعت سنڌ جي چئن ئي ڪنڊين، انتھائي عروج تي ھئي. مدرسا ۽ خانقاھون آباد، راڄ ۽ رعيت، امير خواھ سپاھي، سڀ آرام ۽ آسائش ۾ ھئا. جيسين پاڻ زندھ ھو، تيسين ڪنھن به ڌارئي کي ھمٿ ڪانه ٿي جو سنڌ ڏانھن، مندي اک کڻي نھاري.”(مڪلي نامو- مرتب ۽ شارح سيد حسام الدين راشدي)۽ ظاھر آھي ته، اھڙي حڪمران لاءِ، پنھنجي رعيت جا ھٿ بارگاھ ايزديءَ ۾، سدائين دعا لاءِ اٿندا ھوندا. ۽ دعا، آھي به ته نيڪ تمنا جو ٻيو نالو- جڏھن حاڪم عوام لاءِ، نيڪ تمناعن جو طالبو ھوندو آھي، ته عوام به خوش ٿي، ان کي دعائون ڏيندو آھي. سنڌ جي عوام ڄام نندي لاءِ، سِر قربان ڪرڻ ڪرڻ کان به ڪين ڪيٻايو ۽ جڏھن شاھ بيگ ارغون، ھن جي ڏينھن ۾ ئي، سنڌ تي حملو ڪيو، تڏھن، ھن عوام ۾ مقبول بادشاھ، کيس اھڙي ته شڪست ڏني جو، ھن کي وري جرئت نه ٿي، جو ھو سنڌ تي ڄام جي ڏينھن ۾ ڪاھ ڪري سگھي.
سنڌ جو ھيءُ ديندار، صلح پسند، عادل ۽ محبِ وطن 914ھ ۾ گذاري ويو. سندس حڪومت جو عرصو، چاليھ سال ھو. سندس مقبرو مڪليءَ جي پرئين ڪناري تي آھي، جنھن تي اُڪر جو بھترين ڪم ٿيل آھي. اڄ به سندس روضي تي، سنڌ جو عوام حاضر ٿي پنھنجي پياري ۽ مقبول حڪمران جي عقيدت ۾ پيار ۽ محبت جا گل نڇاور ڪندو آھي.