• بيربل
بيربل جو اصل نالو مھيش داس ھو. ذات جو برھمڻ ھو. برھيه سندس تخلص ھو. ھو ڳائيندو به ھو، ان ڪري کيس ڪب راءِ يعني ڪبت چوڻ وارو سڏيندا ھئا. ھو اصل سنڌ جو ھو ۽ ضلعي بدين جي شھر فتح باغ جو رھندڙ ھو. سندس پيءُ غريب ھو، پر سندس گھراڻو صاحب علم ھو مگر غربت جي زندگي گذاريندو ھو. بيربل جڏھن ڪجھ وڏو ٿيو، تڏھن شھر جي ھڪ امير جون ٻڪريون چارڻ لڳو. جڏھن ھمايون فتح باغ ۾ آيو، تڏھن سندس ماڻھن جي ملاقات بيربل سان ٿي. اھي سندس گفتگو کان متاثر ٿيا ۽ ھمايون وٽ کيس وٺي آيا. جنھن سندس عقلمندي ۽ دانشمندي جون ڳالھيون ٻڌي، کيس پاڻ وٽ رھايو. بادشاھ جڏھن ايران ويو تڏھن به ھو ساڻس گڏ ھئا ۽ جڏھن بادشاھ دھليءَ موٽي آيو ۽ کيس ٻيھر تخت مليو، تڏھن به ھي سنڌي گھراڻو ساڻس گڏ ھو. اڪبر اعظم، جڏھن تخت تي ويٺو تڏھن بيربل کي ھن پاڻ وٽ رھايو ۽ سندس عقلمنديءَ کي ڏسي، پنھنجي نون رتنن ۾ شامل ڪيو. اڪبر کان 14 سال وڏو ھو. (مھر ڪاچيلوي – جنگ مڊويڪ ڪراچي)
بيربل جي متوڪلانه طبع، بصيرت افروز گفتگو ۽ بزله سنجي کي ڏسي، گھڻو ڪري اڪبر بادشاھ کيس راجائن ڏانھن سفير ڪري موڪليندو ھو. “درٻار اڪبري” جو مصنف لکي ٿو ته “بيربل نھايت زيرڪ ۽ داناءُ ھو. ڪجھ قومي قرابت ڪري، ڪجھ منصب سفارت ڪري، ڪجھ پنھنجن لٽڪن چٽڪن ۽ لطيفن ڪري، ھو درٻارين سان رلي ملي ويندو ھو ۽ اھو ڪم سرانجام ڏيئي ايندو ھو، جيڪو سوين لشڪرن کان به نه ٿي سگھندو ھو. 984ھ ۾ راءِ لون ڪرن سان گڏ راجا ڏونگر پور ڏانھن موڪليو ويو ته، جيئن سندس نياڻي بادشاھ لاءِ وٺي. ھن وڃڻ سان اھڙو منتر پڙھيو جو ھو پَل ۾ راضي ٿي ويو ۽ کلندي ڪڏندي ڄڃ وٺي آيو. ھو ھڪ بھادر جرنيل، سورھيه سپاھي ۽ شمشير زنيءَ ۾ پنھنجو مَٽ پاڻ ھو. ان ڪري ڪيترين ئي جنگين ۾ شريڪ ٿيو. کيس ٻه ھزاريءَ جو منصب مليل ھو ۽ کيس صاحب السيف القلعه جو خطاب مليل ھو.
بيربل نه صرف، اڪبر بادشاھ، امير امراءُ، سفيرن ۽ وزيرن جو نُورِنظر ھو، پر عوام ۾ به بيحد مقبول ھو. جناب ڪريم بخش خالد لکي ٿو ته “ھو پنھنجي لطيفه گوئي ۽ سخن سنجيءَ جي ڪري، نه صرف اڪبر بادشاھ وٽ، پر عوام ۾ به پسند ڪيو ويندو ھو. ھن جو اڪثر ڪري ملا دوپيازي سان مذاق ٿيندو رھندو ھو ۽ اھي ڳالھيون عوام ۾ مقبول ھيون. (سنڌيءَ ۾ مزاحيه ادب – وتايو فقير ص نمبر 48)
شمس العلماءُ مولانا محمد حسين آزاد لکي ٿو ته “بيربل، بادشاھ ۽ عوام لاءِ ھڪ عجوبو ھو. ڏُک ۽ سُک ۾ بادِ صبا ھو. سندس ڪم ئي ھو عوام جو دليون جيتڻ، کين شاداب، آباد ۽ خوش خورم رکڻ. جڏھن به بادشاھ جو تيور بگڙندي ڏسندو ھو ته اھڙي ڪارگذاري ڪندو ھو جو بادشاھ جي ڪاوڙ ۽ غصو دور ٿي ويندو ھو.”(درٻار اڪبري- مصنف مولانا محمد حسين آزاد ص نمبر 310)
بيربل پنھنجي عوام ۾ به ان ڪري ئي مقبول ھو جو، ڪيترن ئي موقعن تي مسڪين، بي پھچ، نادار ۽ غريب ماڻھن کي بادشاھ ۽ ان جي اميرن جي ظلم ۽ بي انصافيءَ کان نجات ڏياري.
چون ٿا ته ھڪ لڱا بادشاھ کي ڪنھن ٻڌايو ته ھن شھر ۾ ھڪ اھڙو بدبخت ماڻھو رھي ٿو، جنھن جو منھن جيڪڏھن نيراني ڪو ڏسي ته ان کي سارو ڏينھن ماني نصيب نه ٿي ٿئي. بادشاھ چيو ته “ائين ڇا ھوندو” جواب ڏنائونس ته چڱو آزمودو ڪريو. ھمراھ کي، صبح جو سوير بادشاھ جي آڏو آندو ويو ۽ خدا جي قدرت انھيءَ ڏينھن ايڏا ته فيصلا ٿيا ۽ ٻاھريان وفد آيا جو، بادشاھ کي واندڪائي ئي ڪونه ٿي ته ماني کائي. جڏھن رات جو کيس ماني پيش ڪئي ويئي ته ھن چيو ته “صبح وارو ھمراھ ته برابر منحوس آھي. اھڙي ماڻھوءَ کي منھنجي بادشاھيءَ ۾ رھڻ نه ڏجي ۽ حڪم ڪيائين ته، ھن کي ڦاسيءَ تي چاڙھيو وڃي.” ھو اچي پريشان ٿيو ته ڪيئن مفت ۾ مران ٿو؟ جڏھن اھا خبر بيربل کي پيئي تڏھن ھن سوچيو ته ھن غريب جي جان ته کِل ڀوڳ ۾ وڃي ٿي. سو اچي بادشاھ کي پاسو ڏنائين. چوڻ لڳس ته “سائين ھو ته برابر بدبخت آھي جو اوھان سندس منھن ڏٺو ته اوھان کي صرف ڏينھن جي ماني نصيب نه ٿي. پر ھن پھرين صبح جو اوھان صاحبن جي زيارت ڪئي ته ھن جو مورڳو سِر ٿو وڃي ۽ ڦاھيءَ ٿو چڙھي. ذرا سوچيو ته تاريخ ڇا چوندي ۽ ايندڙ مؤرخ ڇا لکندو ته وڌيڪ بدبخت، منحوس ۽ بدنصيب ڪير آھي!” بادشاھ کي ھيءَ ڳالھ اھڙي نموني ۽ انداز ۾ بيان ڪئي، جو بادشاھ کِلي ڏنو ۽ چوڻ لڳو ته ھن غريب کان وڌيڪ منحوس مان آھيان جو ھن مونکي ڏٺو ته ڦاھيءَ چڙھيو. بادشاھ کيس جيئدان ڏنو ۽ ھن کي وڏو انعام اڪرام ڏيئي گھر روانو ڪيو.
اھڙي طرح بيربل ڪيترن ئي مسڪينن کي بادشاھ سلامت کان لوازمات وٺي ڏنا. عوام ۾ ھن جا لطيفا ۽ پروليون به مشھور آھن. ھڪ پرولي ھنديءَ ۾، بيربل ڏانھن ھن طرح منسوب آھي:
گھی مین غرق، سواد مین میٹھا
بن بیلن وہ بیلا ھے
کھین بیربل، سنین اکبر
یہ بھی ایک پھیلی ھے
ھن پرولي جي ڀڃڻي - مال پڙو آھي.