• مُلان لُٽر
سنڌ جو ھيءُ بزرگ نيڪ ۽ پرھيزگار شخص ھو. پر سنڌ ۾ ھن ڏانھن، غلط ۽ من گھڙت ڳالھيون منسوب ڪري، سندس اعليٰ ڪردار کي مشڪوڪ بڻايو ويو آھي. حقيقت ھيءَ آھي ته اسان جي ھيءُ بزرگ وڏو روشم ضمير ۽ ڀلائيءَ جو ڀنڊار ھو، ان ڪري ھن پنھنجن ٻولن ذريعي عوام ۾ به، اھڙائي گُڻ پيدا ڪرڻ پئي گھريا. ھن پنھنجي دور جي ظلم ۽ ستم، ڏاڍ ۽ ارڏائي، سماجي بي انصافي ۽ مذھبي تنگ نظري جي خلاف طنز ۽ مزاح، لطيفي ۽ ظريفانه قولن ذريعي، عوام جو رد عمل ظاھر ڪيو ۽ اھي ڳالھيون، اسان جي تمدني تاريخ جو اھم حصو آھن ۽ ھو انھيءَ اصلاحي ۽ سماجي ڪردار سبب اڄ به عوام جي دلين ۾ وسي ٿو. محترم عبدالله مگسي لکي ٿو ته “ملا لٽر جا چرچا، ڀوڳ ۽ سندس مزاحيه ڳالھين کي اڄ تائين عوام ۾ مقبوليت حاصل آھي.(سه ماھي مھراڻ 2/1986ع)
ملان لٽر جو اصل نالو عبدالرحمان ولد عبدالغفور عباسي ھو. سندس ولادت 825ھ مطابق 1421ع ۾، ساموئي جي ڪناري تي ھڪ وسندڙ ڳوٺ پورھ ۾ ٿي. ھو پنھنجي دور جو وڏو عالم ۽ پرھيزگار ھو. مير قانع لکي ٿو ته: ملا، وڏي ۾ وڏو مشائخ ۽ ولي اڪلمل ھو. جيئن ته خوش طبع ھوندو ھو ۽ پنھنجي حالت کي لڪائڻ لاءِ ظرافت آميز ڳالھين سان، محفلون رنگين بڻائيندو ھو، تنھن ڪري، ھن نالي سان مشھور ٿي ويو. (تحفة الڪرام- سنڌي ايڊيشن- مترجم مخدوم امير احمد ص نمبر 481) تحفة الطاھرين وارو به لکي ٿو ته: “بزرگ، پنھنجي حقيقي روحاني مرتبي کي لڪائڻ لاءِ، کِل چرچي جھڙين ڳالھين کي ڍَڪ بڻائيندو ھو، ان ڪري ئي کيس لُٽر سڏيندا ھئا.” لفظ لُٽر، اصل ۾ رنگ ھوندو ھوس. گفتگو دوران ھميشہ علم ۽ عقل جي بنياد تي بيان جاري رکندو ھو ۽ ڪڏھن به سندس زبان مان بي مقصد، فضول ۽ گندي گفتار نه ٻڌي ويئي.
مُلا لٽر جون ڪيتريون ئي ظرافت آميز ڳالھيون مشھور آھن، پر انھن ۾ وڌاءَ کان ڪم ورتو ويو آھي جيڪي ھن جي علمي ۽ روحاني منزل کان ڪريل آھن. ڊاڪٽر عبدالغفور سنڌي لکي ٿو ته: ھن ظريف جا ڪيترا ئي نصيحت ڀريا نڪتا مشھور آھن. حاضر جوابيءَ ۾ ساڻس ڇڊو ڪو لڳندو. ڪنھن به ساڻس ڳالھايو ئي مس ته ٺھ پھ جواب وٺي ويندو ھو. چڱي نيت واري کي چڱا ٻول ٻڌڻ ۾ آيا، پر جيڪڏھن ڪنھن مذاق طور کيس ڪجھ چيو ته ھڪ ئي لفظ ٻڌڻ سان ڪَن ٻوساٽيندو رمندو رھيو. سندس ترت مزاجي ۽ بذله سنجي جو اڻ ٿيڻي طور، ھڪ مثال ھيٺ ڏجي ٿو.
ھڪ دفعي ملا درياءَ جي ڪناري تي وھنجي رھيو ھو. واٽ ويندي ٽي جوان اتان اچي لانگھائو ٿيا. ملا کي مٿي ۾ ميٽ پيل ڏسي، کِلي ويٺا. ملا سندس ٽھڪن جي پرواھ نه ڪئي. ھنن ويجھو اچي کانئس سوال پڇڻ شروع ڪيا............ “مُلا صاحب! اسان ٽي سوال آندا آھن، مھرباني ڪري جواب ڏيو- ھڪ چيو: “چوندا آھن ته عورت جي دل درياه آھي ته پوءِ، ھوءَ اڃايل ڇو ٿي رھي.” جواب ۾ چيائين ته: “جھڙي طرح درياءُ سُڪ کي سيراب ٿو ڪري، اھڙي طرح عورت به پنھنجي اھا قرباني پيش ڪري ٿي.” ٻئي چيو: “عاشق محبوب جي اڳيان ھلڻ پسند ڪندو آھي يا پٺيان؟” ملا وراڻيو “عاشق گڏھ جي مثال ته نه آھي جو ھو اڳيان ھلي. البت عاشق ۾ گُم ٿيل ضرور ھوندو آھي. تنھن تي ٽئين پڇيو ته “مُلا چِٽي طرح اھا ڳالھ سمجھاءِ ته ڌڪ ته دل کي لڳندو آھي ۽ آب اکين مان نڪرندو آھي، ڇو؟” انھيءَ تي ملا کِلي چيو ته “اکيون، دل جون ترجمان ٿين ٿيون. انھيءَ ڪري ڳَلن تان ڳوڙھن جو بوندون، بس نه ٿيون ڪن.” ملا لٽر جي حاضر جوابي ڏسي، واٽھڙو دنگ رھجي ويا.(ڊاڪٽر صاحب ھي مضمون قلمي صورت ۾ مونکي ڏنو، جنھن لاءِ مان سندن ٿورائتو آھيان.)
ملا لٽر 914ھ مطابق 1508ع ۾ وفات ڪئي. سندس مزار ساموئي جي ڪناري تي آھي، جيڪا اڄ به عام ماڻھن جي زيارت جو مرڪز آھي. ھي جيئن ته حياتيءَ ۾ به عوام کي کِلائيندو ھو اھڙي طرح سندس مزار کي به ڏسي کِل اچي ويندي آھي، ڇو ته اھا گھڻي ڊگھي ۽ پوئتي پُڇ وانگر سنھي آھي. تحفة الطاھرين ۾ آھي ته “جيڪڏھن ڪوبه شخص، ھن بزرگ جي مزار تي وڃي ۽ پنھنجي کِل کي روڪي ته ان جون مرادون پوريون ٿينديون آھن.” پر اھا منزل ۽ دلي ارادا ڪن ٿورن کي نصيب ٿيندا آھن ڇوته نفسياتي طرح ماڻھو جي ذھن تي ھن جي ظرافت چٽيل رھي ٿي. گھڻو ڪري ڳوٺاڻا سندس مزار تي حاضري ڏيندا آھن ۽ سندس عقل مندي ۽ ظرافت کي ياد ڪري، پنھنجي ڏکويل ۽ غمگين دل کي تسڪين ڏيئي ٿوري گھڙيءَ لاءِ روحاني سڪون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آھن. ڏکويل ۽ ستم رسيده دلين لاءِ ملا لٽر جا گفتا آب حيات کان گھٽ حيثيت نٿا رکن ۽ اھڙائي فرد، غريب عوام جي دلين تي راڄ ڪندا آھن.