• جمن چارڻ
جمن فقير، چارڻن ۽ منگتن جي مخصوص گھراڻي مان ھو، جيڪي سنڌو درياءَ جي اڀرندي ڪناري ۽ دادو ضلعي جي حصن ۾ رھندا ھئا، جن جو گذران چنگ وڄائڻ تي ھو. ھو ھن موسيقيءَ جي اوزار وسيلي، سنڌ جا قديم تاريخي ۽ نيم تاريخي داستان ڳائي، دل گھريو دان حاصل ڪندا ھئا. جمن به ھڪ غريب چارڻ محمد بخش جي گھر ۾ گمبٽ تعلقي جي ڳوٺ کھڙن ۾ 1628ع ۾ ڄائو. سندس والد ھڪ غريب فرد ھو، ان ڪري غربت جمن کي ورثي ۾ ملي ھئي. وري خدا جي قدرت اھڙي ٿي جو فقير کان بينائي به ويندي رھي. ان ڪري اڪثر محتاجيءَ جي زندگي بسر ڪندو ھو ۽ دل جي وندر ورونھن خاطر شاعري به ڪندو ھو.مرحوم محمد صديق پيرزادو لکي ٿو ته “جمن تمام مسڪين ھو ۽ نامرد پڻ. سخت بيمار، سڄو جسم ڦَٽ ڦَٽ ٿي پيو ھوس. فقير جڏھن لاچار ٿي پيو؛ تڏھن ڪي ماڻھو کٿي جي جھوليءَ ۾ کڻي، وڃي سخي سپڙ ڏاتار جي مسافرخاني ۾ ڦٽو ڪري آيس. ڄام سپڙ کي سندس زال چيو ته اسين ٻيئي زال مڙس، ھن فقير جي واسطي، ڌڻيءَ جي درگاھ ۾ متوجه ٿي دعا گھرون ته مالڪ شفا ڏئيس. (تاريخ سنڌ – قلمي نسخو بحواله پھاڪن جي پاڙ ص 58) اتي ئي جمن چارڻ به، پيران پير جي شان ۾ مداح ٺاھي ۽ اھا صبح شام، تمام پر سوز آواز ۾ پڙھندو ھو. آخر ھڪ رات ھن خواب لڌو ته “ڪوبه ھڪ ھڪڙو سوال ڪندين ته ڌڻيءَ جي درگاھ ۾ منظور ٿيندو. جمن اھو ھڪ سوال ڌڻي سڳوري جي خدمت ۾ ھن ريت پيش ڪيو. “سوني ٻانھين سان نُنھن، پٽ جھوليءَ ۾، گھوڙي جي پڇاڙيءَ سان، ماڙيءَ تي، کير ولوڙيندي ڏسان.”
سوال ڪرڻ کان پوءِ، ھن جي طبيعت سڌرڻ لڳي ۽ صحت وري آيس. سخي سپڙ ڄام کيس چيو ته ھاڻي تون گھر وڃ. ھن چيو ته ڳوٺ ڪجھ نه آھي. پوءِ ڄام ٽي سؤ گھوڙا، سونھري سنجن سان، ٻانھا، سئس ۽ راھ جو خرچ ڏيئي ڳوٺ روانو ڪيس. ڪوھستان ۾ جڏھن ڄامن وٽ ترسيو ته انھن روپا سنج گھوڙي جا، ٺھرائي ڏنس ۽ خرچ ڏيئي روانو ڪيس.(ڊاڪٽر بلوچ صاحب – ٻيلاين جا ٻول ص – 83 – 84) اھڙي طرح ھو، جڏھن ڳوٺ پھتو تڏھن خوشحال زندگي گذارڻ لڳو. پرڻيو، اولاد ٿيس ۽ ماڙيءَ تي نُنھن ڏڌ ولوڙيندي ڏٺائين.(پھاڪن جي پاڙ – ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو ص 58) جمن چارڻ تمام وڏي ڄمار ماڻي. ھي سڀ ڪجھ کيس مدح سڳوريءَ جي معرفت مليو، ان ڪري اڄ تائين ساري سنڌ ۾ “جمن چارڻ واري مداح” ۽ “جمن چارڻ وارو سوال” پھاڪن ۽ چَوڻين جي صورت ۾، مشھور آھن ۽ جمن، پنھنجن ھنن ٻنھي شين ڪري، ٻھراڙيءَ جي ڪچھرين ۽ عام محفلن ۾، ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو ۽ انھيءَ مخصوص ڳالھين ڪري، ھو سنڌي عوام جو پيارو ۽ مقبول ڪردار آھي.
جمن چارڻ جي مداح، جنھن سندس زندگيءَ کي بدلائي ڇڏيو، سا سنڌي ادب ۾ انفراديت جي حامل آھي. مدح جا ڪجھ بند ھن ريت آھن:
- فرزند تون حسنين جو – آءٌ سائل تو ثقلين جو،
درگھ مٿي دن رين جو – اوجر منگان عيبنن جو،
دارون ٿئين دارين جو – يا پير پيران بادشاھ،
- تون بادشاھ بغداد جو – ڪو داد ڪر فرياد جو،
سڻ عرض تون بدزاد جو – تون ڪوٽ ٿي فولاد جو،
پردو رکين اولاد جو – يا پير پيران بادشاھ،
- ڪل علم جو ارشاد ڪر – ارشاد جو امداد ڪر،
صالح سندم اولاد ڪر – دشمن قوي ڪل مار ڪر،
يا پير پيران بادشاھ.
جمن چارڻ، سنڌي ٻوليءَ ۾ نه صرف، مداح جو شاعر ھو، پر ھڪ وڏو سگھڙ ۽ داناءُ ماڻھو به ھو. ھن جي سگھڙپائيءَ جا اقوال جھڙوڪ: نادانن جا قسم، پنجئي بدنام، پنجئي مئي مت، پنجئي گھرچاڻي ۽ پنجئي سھنج، پنھنجي نوعيت جي لحاظ کان انفرادي حيثيت رکن ٿا.
سگھڙپائيءَ جا اھي اقوال، جن ۾ تڪبندي آھي، سي سڄي سنڌ ۾ مشھور آھن، جن جو مؤجد پڻ جمن چارڻ آھي.
جمن چارڻ، سنڌي ادب ۾ “رزميه شاعري” تي سٺا بيت چيا آھن. ھن ميان يار محمد ڪلھوڙي جو سمورو دور ڏٺو. ان زماني ۾ مير عبدالله خان قلات واري، سنڌ تي ڪاھ ڪئي ۽ ڪچي جي علائقي ۾ زبردست تباھي مچائي ڇڏي. سنڌ جي نامور سپھ سالار شاھ بھاري کيس، شڪست ڏيئي ماري ڇڏيو. ھن قبائلي لڙائيءَ بابت، جمن چارڻ بيت چيا آھن، جيڪي ھيئت ۽ موضوع جي لحاظ کان، رزميه شاعريءَ ۾ خاص اھميت رکن ٿا. اھوئي سبب آھي جو، ڊاڪٽر بلوچ صاحب کيس “مؤرخ شاعر” سڏي ٿو.(جنگ نامو ص 143 سنڌي ادبي بورڊ) ھو چوي ٿو ته:
اولھ سج اوڀر ٿئي، اوڀر ٿئي اولھ،
بکيو شينھن گاھ چري، لھي ھيٺ ھماليه،
وِڄ ڪڙڪو ڪري، جڏھن وڃي تخت الثراءِ،
تڏھن مير عبدالله، پڙ کئون پٺيرو ٿئي.
جمن چارڻ جو ڪلام، سادو سوادي ۽ نصيحت آموز آھي. ھڪ بيت ۾ چوي ٿو ته:
توڙي ڏونگر ڏاڍوئي گھڻو،
پر مَردن اڳيان ميڻ،
جي ميڻ ماکيءَ ۾ ھوءِ ميڻ،
ھي ڏينڀو اٿئي ڏونگرين.
سندس، انھيءَ سادگي، سلاست، رواني ۽ زندگيءَ ۾ ادا ڪيل مخصوص ڪردار ئي کيس عوامي ھيرو بڻايو آھي.