• حاجي احمد ملاح
ملڪ جا مالڪ مٺا، مختيار مولا، مينھن وساءِ،
ڏينھن ڏکيا ڪر ڏور، ڏيھ ڏاتار مولا، مينھن وساءِ،
ڪر ڪمينن تي ڪرم، توڙي ھجن ڪيڏا قصور،
بخش بديون ڀيڄ بخشڻھار، ولا مينھن وساءِ،
سنڌ سائي ڪر سبب، نالي سونھاري تو سندي،
ڪر ولاسو ۽ ونگو وسڪار، مولا مينھن وساءِ.
مولوي احمد ملاح جو وڏو ڪارنامو، سنڌي ٻولي ۾ قرآن شريف جو منظوم ترجمو “ نورالقرآن “ آھي، جيڪو ٽيھن سالن جي لاڳيتي ڪوشش جو نتيجو آھي. مولوي صاحب قرآن شريف جو لفظي ترجمو ڪيو آھي ۽ ان ۾ ڪابه گھٽ وڌائي نه ڪئي آھي. نقاد لکن ٿا ته “مولوي صاحب، سنڌي ٻوليءَ ۾، اھڙو ڪامياب ۽ معياري منظوم ترجمو يادگار ڇڏي ويو آھي، جيڪو سنڌي عوام ۾، نه رڳو مقبول رھندو پر ڪجھ ڏينھن کان پوءِ عوام جي زبانن تي ھوندو.” ھن ترجمي جي وڏي خوبي، ان جي سادي ۽ سليس ٻولي آھي. ڏسو:
اول نام الله جو، جو ڏيھن جو ڏاتار،
ڏيئي نه پچاري يار، مڙنيان مھربان گھڻو.
مولوي احمد ملاح، ھڪ تاريخ ساز شخصيت ھو. ھو نه صرف ھڪ شاعر ھو، پر عالم باعمل، توحيد پرست، جانثار، ھو قومي رھنما ۽ اعليٰ پائي جو اديب به ھو. بدين ضلعي جو ھيءُ غريب ۽ مسڪين ٻار، جيڪو 11 فيبروري 1866ع ۾ ناگئي ملاح جي گھر ۾ ڄائو، تنھن وڏي تڪليف سان عربي، فارسي ۽ سنڌي تعليم حاصل ڪئي ۽ جڏھن فارغ التحصيل ٿيو، تڏھن پاڻ جھڙن مسڪين ۽ اٻوجھ ٻارن کي تعليم ڏيڻ لاءِ درسگاھ کولي مفت تعليم ڏيڻ شروع ڪئي. مولانا صاحب جي وڏي خدمت ھي آھي ته ھن سنڌ جي غريب، اڻ پڙھيل ۽ ساده لوح عوام ۾ نئين سوچ پئدا ڪئي ته جيئن، اھي ٺڳ ۽ موقع پرست ماڻھن جي ڄار ۾ ڦاسي، پاڻ کي سڃو نه ڪن. ان ڪري ھن ڳوٺ ڳوٺ ۾ وڃي ماڻھن کي وھم پرستي ۽ پير پرستيءَ جي خلاف سمجھايو ۽ منجھن علمي شعور ۽ ديني غيرت پئدا ڪئي. ان ڪري سنڌي عوام کيس، پنھنجو پير و مرشد تسليم ڪندو آھي.
مولوي احمد ملاح جو زمانو، سنڌ ۾ انگريز سامراج جي غلاميءَ وارو دور ھو. ھن به آزاديءَ جي شھسوار وانگر، برطانوي سامراج خلاف ھر تحريڪ ۾ حصو ورتو. ھن جي شاعريءَ ۾ قومي جذبو ۽ سياسي شعور جو لاڙو تمام گھڻو آھي. مولوي محمد ھاشم مخلص ۽ مولانا الله بخش اٻوجھ وانگر، ھن شاعريءَ جي رستي برطانوي سامراج ۽ انگريز راڄ خلاف ڪات ڪھاڙا کنيا. خاص ڪري ٻي عالمي جنگ ۾، ملاح صاحب “ھجرت تحريڪ” ۽ “عدم تعاون تحريڪ” کي ڪامياب بڻائڻ لاءِ نظمن ۽ تقريرن رستي عوام ۾ وڏو جذبو پئدا ڪيو. انگريزن جي ظلمن ۽ سفاڪين کي نظمن جو روپ ڏيئي، ماڻھن کي کليل جلسن ۾ ٻڌائيندو ھو، جيڪي نظم عوام کي برزبان ياد ٿي ويندا ھئا. اھوئي سبب آھي جو مولوي صاحب ڪيترائي سال جيلن ۾ به رھيو. سندس انقلابي ڪلام مان ڪجھ ٻڌو:
خبر ناھي کُٽي سرڪار يا ٿي خصلت کوٽي،
ته ھڪ لوٽي لڀي ٿي ڪانه، ٻي ريتي گڏيل روٽي،
سڳورو ڏينھن، صفا آچار عيسائين اڳيان آھي،
کليو خيرات جو ختمو، نه ڏسجي ٻوڙ ۾ ٻوٽي،
سُتا ڪا سُڌ اٿوَ، ٿيڙو شام ۾ ڇا ڇا؟
وڌيا ڪم ڪسابن، ڪوس ۽ قتلام ۾ ڇا ڇا؟
ڪراين ڪوس ڪعبي وٽ، جتي وڍجي نه ڪک ڪاٺي،
رھيو پو حرم جي حرمت ادب اڪرام ۾ ڇا ڇا.
مولانا احمد ملاح جو ادب ۽ معاشري ۾ بلند مقام آھي. ھو سنڌ جي انھن ماڻھن، عالمن، اديبن ۽ شاعرن مان ھو، جن قلم کي صرف پنھنجي داخلي ڪيفيت جي اظھار جو ذريعو نه بڻايو، پر ان کي قوم جي امانت سمجھي، پنھنجي معاشري جي براين جي نشاندھي ڪرڻ جي، مؤثر طريقي طور ڪم آندو ۽ طريقي جي ان ادائگي، سٽاءَ ۽ اسلوب بيان کيس سنڌ جو “عوامي ھيرو” بڻائي ڇڏيو.
مولوي صاحب 19 جولاءِ 1969ع ۾ وفات ڪئي.