امام علي رضا رضه جي روضي جي زيارت
جنهن وقت پاڪستاني سڪو ايراني ڪرنسي ۾ تبديل ڪرائجي ٿو ته موٽ ۾ ملندڙ گھڻا پيسا ڏسي ڏاڍي خوشي ٿئي ٿي، مگر خريداريءَ وقت دماغ ٺڪاڻي تي اچي ٿو ۽ خبر پوي ٿي ته وري به پاڪستان، ايران ۽ عراق کان سستو آهي. ايران ۾ گھٽ ۾ گھٽ ڪا به شيءِ ايراني هزارين يا لکين تمن يا ايراني ريالن ۾ ملي ٿي، باقي گھڻو ڪجھه پاڪستان وانگر به آهي. هتي جا ماڻهو گھڻي ڀاڱي پير پرست ۽ شخصيت پرست به آهن. فرق اهو آهي ته ايران ۾ گھڻي ڀاڱي عالم يا بزرگ کي جيئري تڙپائي تڙپائي تنگ ڪري مارين ٿا، پوءِ شهيد ڪرڻ بعد مقبرا اڏي مٿن مجاور ٿي وارث بڻجي وڃن ٿا ۽ سندن نيڪي ۽ پرچار ڪن ٿا. جيئري کانئن معجزا ۽ ڪرامتون طلب ڪن ٿا ۽ مُئي پڄاڻا سندن ڪرامتن جا ڪتاب ڀري ٿا ڇڏين، جڏهن ته پاڪستان ۾ پير جيئرو به لک لهي ته مرڻ کانپوءِ وري لکين لال لهي. کوڙ واندا، ٽوٽي، سست، مجاور بڻجي خوابن ۾ ساڻن ملاقاتون، حضور ۾ حاضريون ڏيئي بشارتون ٻڌائي ماڻهن خاص ڪري عورتن جو عقيدو ۽ مٿو خراب ڪرڻ ۾ ڪا ڪَسر نٿا ڇڏين. حقيقي، نيڪ ۽ سچي ماڻهوءَ کي ڪو کنگھي ئي ڪونه ٿو.
مشهد کي گُلن ۽ باغيچن جو شهر به چوندا آهن. رستن سان ٻنهي پاسي چيل، ٻير، سرنهن، ڪچنار، اخروٽ، بادام، زردالو، آلو بخارن ۽ صوفن جا وڻ پوکيل آهن. انهن کي شهرن ۾ وڏو ٿيڻ نٿو ڏنو وڃي، انهن جي ڇانگ ڪري خوبصورت بنايو ٿو وڃي. هتي اسان به سليقي سان قطار ۾ بيهڻ سکي ويا آهيون. رستن تي گند ڪچرو اڇلائڻ بجاءِ دٻا ڳولي انهن ۾ اڇليون ٿا. جيڪڏهن اهو عمل پنهنجي ڳوٺ، شهر يا ملڪ ۾ ڪريون ته صفائي جو گھڻو مسئلو حل ٿي وڃي.
مشهد ۾ اعليٰ کان اعليٰ هوٽلن سان گڏ ساديون هوٽلون ۽ مسافرخانه به موجود آهن. ماڻهو آمدني وڌائڻ لاءِ گھر جو ڪجھه حصو ڪرائي جي مهمان خاني طور به ڪتب آڻين ٿا.
اعليٰ قسم جي مرسڊيز، هينو، ڪيا، ڊائيوو جهڙين شاندار ۽ سنهنجن بسن سان گڏ ساديون بسون به آهن. بس مال تي مُلهه آهي. هتي پِيلي ٽيڪسي به جام آهن عام خانگي ۽ قيمتي گاڏيون به ڀاڙي تي هلن ٿيون. رڪشا ورلي ۽ موٽر سائيڪل عام ڏسڻ ۾ اچي ٿي، مگر اسان جي ملڪ کان گھٽ آهن. ننڍين گاڏين ۾ مهراڻ، ڪوري، يا ٻيون گاڏيون اٽي ۾ لوڻ برابر آهن. هتي سورهن سؤ سي سي کان ٻاويهه سؤ سي سيءَ تائين گاڏي عام آهي. شايد ان جو سبب تيل جو سستو هجڻ به هوندو. پاڪستاني رُپئي سوا ۾ ليٽر ملي ٿو. هتي ڪٿي به سياسي نعرن يا مذهبي نعرن جا بئنر يا پوسٽر نظر نه آيا. انهن نعرن کان ديوارون به پاڪ هيون. باقي ڪٿي ڪٿي چوسول، سرڪاري عمارت يا روضي اندر مذهبي قيادت يا خاص شهيد عالمن جا ڦوٽو لڳل نظر آيا. دڪانن تي گھورڙيا امام پاڪن جون خيالي تصويرون وڪڻي رهيا هئا.
هتي به پاڪستان وانگر ڪافي ٽي وي چينل آهن، مگر انهن ۾ گھڻي ڀاڱي فارسي، ٿورو ٿڪو انگريزي ۽ عربيءَ ۾ پروگرام ڏيکاريا وڃن ٿا. فارسيءَ ۾ ترجمو ڪري انگريزي ۽ هندستاني فلمون به ٽي وي تي ڏيکاريون وڃن ٿيون. ايراني زبان ۽ ملڪ جي باري ۾ ڏاڍا قومپرست آهن. هروڀرو فارسيءَ کان سواءِ انگريزي يا عربي ڳالهائڻ پسند نٿا ڪن. هتي انگريزن يا عربن کي دل سان پسند نٿو ڪيو وڃي، ڇو ته هو انهن ٻنهي قومن کي پنهنجي لاءِ غلامي ۽ برباديءَ جو نشان سمجھن ٿا. ها باقي شايد ڪاروباري مجبوريءَ جي ڪري روڊن، هوٽلن ۽ ٻين ڪجھه سرڪاري عمارتن تي فارسيءَ کان سواءِ انگريزي لکت به موجود ڏسڻ ۾ آئي، پر اُها انگريزي به پڙهڻ وقت فارسي لهجو ظاهر پئي ڪري. سياسي ۽ داخلي حالتن جو حقيقي اندازو چٽيءَ ريت ان ڪري نٿو ڪري سگھان ڇو ته آئون نه فارسي ايتري ڳالهائي سگھان ٿو، نه وري سمجھي ڪنهن دانشور، سياسي يا مذهبي ڪارڪن سان ڳالهائي حالتون معلوم ڪري سگھان ٿو.
هتي خمينيءَ جي انقلاب کانپوءِ شاهه ايران رضا شاهه پهلويءَ جي دور جا سمورا نشان گھڻي ڀاڱي ختم ڪري ڇڏيا ويا آهن. مون هتي ڪنهن به اخبار واري کي ڪٿي به اخبار وڪڻندي نه ڏٺو. لازمي طور هتي عالمي ۽ مقامي اخبارون ۽ رسالار ڇپبا هوندا، جڏهن ته اسان شاگرديءَ واري زماني ۾ ايراني مشهور اخبار “ڪيهان انٽرنيشنل” جو نالو پڙهندا ۽ ٻڌندا آيا آهيون، جيڪا تهران مان نڪرندي هئي ۽ شايد هاڻي به نڪرندي آهي.
هينئر ايران جي مردن جو عام لباس سوٽ ڪوٽ آهي. جينس جون پينٽُون ۽ شرٽُون به عام پايون وڃن ٿيون. ايراني ٽاءِ اصل ڪونه ٻڌن. مردن جي وارن جو اڄڪلهه پاڪستان جهڙو رواج آهي. ايران جي زراعت ۽ زميني ڪم ڪار ۾ ڪوڏر جو ڪو عمل دخل ڪونهي. ان جي جاءِ تي بيلچو استعمال ٿئي ٿو. ايران جي سرحدي عملي جو لباس ڏهه وال کن وڏي شلوار ڪاري رنگ مليشيا جي ۽ مٿان شرٽ آهي، جيڪا شلوار جي اندارن به ڪري ڇڏيندا آهن.
ڪالهه زمرد هوٽل کان امام رضا رضه جي روضي جي زيارت لاءِ ويندي شاهراهه رضا جي فوٽ پاٿ سان هڪ دڪاندار نوجوان ڇوڪري هلندي قافلي کان پڇيو ته “انڊين” يعني هندستاني آهيو. اسان جواب ۾ چيو ته نه، پاڪستاني. موٽ ۾ فورن ڪاروباري ذهن استعمال ڪندي چيائين“ پاڪستان، هندستان زنده باد، آمريڪا مرده آباد” اهو نعرو ٻڌي مون کي پاڪستان جي اڪثر ديوارن تي يارن دوستن جو لکيل هي نعرو ياد اچي ويو “علي رضه معاويه ڀائي ڀائي.” اهڙا نعرا حقيقت معلوم هوندي به ذاتي مفاد ۽ ڪاروباري مقصدن لاءِ هنيا ويندا آهن. اهڙا نعرا سياسي گھٽ، مفاد پرستاڻا ۽ مطلبي گھڻا هوندا آهن.
اڄ 25 جون 2019ع آهي ۽ قافلي لاءِ آرام جو ڏينهن آهي. ان ڪري مان تيار ٿي نيرن ڪري هوٽل جي ڪمري ۾ ئي رهيس، جتان سنڌ ۽ پاڪستان جي دوستن سان فون تي رابطا ڪري حال احوال ڪيا ۽ ٽي ويءَ تي ڪجھه فارسي پروگرام ڏسندي ۽ آرام ڪندي وقت گذاريو. منهنجون نياڻيون، گھر واري ۽ پٽ ساجد حسين “راز” ذوق سان بازار جو چڪر هڻي، خريداري ڪندا رهيا. مون ٿڪاوٽ هجڻ ڪري ڪمري ۾ رهڻ کي ترجيح ڏني. ماني کاڌي واري هال ۾ مقرر وقت تي لڳي پئي وڃي. نيرن اٺين کان ڏهين وڳي، مانجھاندو هڪ کان ٽين وڳي ۽ رات جي ماني اٺين کان ڏهين وڳي تائين هلي پئي. وڏي قافلي جي ڪري هتي به گھٽ مصالحي سان سنڌيءَ کاڌا ملي وڃن پيا. ايران جي ٽي وي چينلن تي گھٽ اشتهار هلن پيا، مگر انهن ۾ عورتن جو ڪردار گھٽ، سي به مهذب ۽ سنجيده لباس ۾ هيون، اهي به خبرن، ٽي وي ڊرامن، مذاڪرن تائين محدود آهن. ٽي ويءَ تي خبرون پڙهڻ يا ٻيو ڪم ڪرڻ واريون عورتون مٿي کان پيرن تائين ڍڪيل آهن، صرف چهرو ظاهر اٿن. هتي ٻاهر نڪرڻ واري هر عورت جورابا پائي ٿي. هتي هوٽلن، دفترن ۽ دڪانن جي استقباله تي ڪافي عورتون ڪم ڪن ٿيون. هتي نوجوان عورت کي بانو (وڏي ڀيڻ) ۽ وڏي عمر واري عورت کي “خانم” امڙ چئو ته خوش ٿين ٿيون.
اڄ 26 جون 2019ع اربع جو ڏينهن آهي. اڃا مشهد مقدس ۾ پڙاءُ آهي. مشهد ۾ به معتدل موسم هجڻ ڪري پاڻي گھٽ ٿو پيئجي. درجه حرات 26 کان 30 جي درميان رهي ٿو. هوا هلندي رهي ٿي. هوٽل، گاڏيون ۽ زيارتون اي سي هجڻ ڪري پاڻي جي طلب گھٽ رهي ٿي. پيئڻ جو منرل پاڻي بوتلن ۾ ملي ٿو. کليل پاڻي پيئڻ وارو ڪٿي به نظر نه آيو. گرمي گھٽ هجڻ ڪري پگھر به نه پيو اچي. هتي جابلو ماحول ڪري هوا ۾ مٽي ۽ رستن تي به ڌوڙ تمام گھٽ آهي. ان ڪري شهر جي آبهوا، موافق، وڻندڙ ۽ خالص آهي. اڄ شهر جي هڪ مشهور باغيچي گھمڻ جو سٽاءُ هيو، جنهن ڏي هلڻ لاءِ سالار طرفان ٽِين وڳي جو وقت رکيو ويو هيو، مگر قافلي کي ڪمرن مان نڪرڻ ۾ وقت لڳي ويو. نيٺ چئين وڳي هوٽل مان نڪري شاهراهه رضا تي بيٺل بسن ۾ اچي ويٺاسي. بسون مشهد جا روڊ چؤسول، عمارتون، باغيچن جون گلڪاريون گھمائينديون اچي اڌ ڪلاڪ ۾ “ڪوههِ سنگي” باغيچي کان ٿورو پرڀرو بيٺيون. ٿورو پيدل هلي باغيچي ۾ داخل ٿياسي، رستي ۾ هر منظر من موهيندڙ هيو. زمين جو ڪو به ٽڪرو خالي نه هيو، گلن، ڇٻر ۽ وڻراهه ماحول کي معتدل بڻائي ڇڏيو هيو. مشهد شهر به نئين ۽ پراڻي تعميراتي هنر جو سنگم آهي. ڪو به رستو ٽيڏو يا والار هيٺ نظر نه آيو. هتي سائيڪل ۽ موٽرسائيڪل جو استعمال به عام آهي. وڻراهه رستن ۽ گهرن کي ڍڪي ڇڏيو آهي. باغيچي ۾ گھمڻ لاءِ سالار ڪجھه هدايتون ڏنيون. هڪٻئي سان گڏجي گھمڻ جو مشورو ڏنو. جيئن اڪيلائيءَ ۾ ڀلجي نه پئجي.