يوناني فلسفي جي تاريخ
ماڻھو جڏھن ھن ڪائنات ء سماج ء خود پنھنجي پاڻ کان اڻ واقف ھو،ڪائنات ۾ ٿيندڙ لقائن ڏينھن رات ٿيڻ،موسمن جي ڦير گير،سج ء چنڍ گرھڻ ٿيڻ،ماڻھو جي واڌويجھ ڪرڻ ء ان جو مري وڃڻ،وڻ ٽڻ،ٻوٽن جي پنن جي چرپر ء ھوا جي جھوٽن جي ڪابہ ڄاڻ نہ ھجڻ جي ڪري،انسان انھن جي باري ۾ مختلف ڌڪا ھڻڻ شروع ڪيا ء انھن لقائن جي باري مختلف ڏندڪٿائون گھڙڻ شروع ڪيون ائين مذھب جو بنياد پيو تڏھن انسان ڄاڻ،سمجھ عقل ء فلسفي جي علم ڏانھن پنھنجا قدم وڌائي ڇڏيا ء انھن غلط خيالن مان صحيح خيال ڦٽي نڪتا ھئا ائين فلسفي جو علم وجود ۾ آيو،فلسفي جي علم ڪائنات جي انھن سڀني لقائن، بابت سوالن جا جواب ڏنا جن بابت اوائلي انسان اڻ ڄاڻ ھو يقينن فلسفي جا اھي جواب بلڪل صحيح نہ ھئا ء نہ ئي اھي ان دور جي مذھبي خيالن کان بلڪل آجا نہ ھئا پر فلسفي جي علم ۾ صحيح جواب کان وڌيڪ سوال جي وڏي اھميت آھي ء فلسفي انساني تاريخ ۾ وڏا سوال اٿاريا آھن جن سائنس جي لاءِ رستو ھموار ڪيو فلسفي جي انھن سوالن تي ئي علم اڳتي وڌيو آھي،ء انھن وڏن سوالن دنيا کي تبديل ڪيو آھي،فلسفي جي ڪائنات ء انسان بابت انھن سوالن جي شروعات يونان،مصر،ھندوستان ء عراق جي تھذيبن ۾ ٿي ء اتي انساني تاريخ جا ڪي ڏاھا پيدا ٿيا جن ھن ڪائنات کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي،ان جي باري ۾ پنھنجا نظريا پيش ڪيا،پر بدقسمتي ھندستان، مصر ء عراق جي تھذيبن جا گھڻا خيال ريڪارڍ تي نہ اچي سگھيا انھن جا ڪجھ خيال اسان تائين پھچي سگھيا آھن پر يونان جي عظيم تھذيب جا گھڻا خيال ريڪارڍ تي اچي ويا ء اھي ترجمي جي صورت ۾ مسلمان ۽ ان کانپوء پوري يورپ ۾ پھچي ويا جنھن سبب يورپ بہ اونداھي دور مان نڪري يورپ خيالي،ء عقليت پسندي طرف وڌيو يونان جي ان تھذيب ء انھن خيالن تي تہ مارڪس جھڙ و ڏاھو بہ حيران ھو تہ ان دور ۾ يونان ۾ ھيڏو سارو علم ڪئين اُسري سگھيو جنھن جا اثراڃا تائين محسوس ڪري سگھجن ٿا ء اڄ جي جديد دور جو علم جو بنياد ان دور جي يونان ۾ ھو يونان جي ان تھذيب،ء فلسفي جي خيالن کي سمجھڻ لاءِ اڄ بہ تحقيق ٿئي ٿي ڪتاب لکجن ٿا انھن تي بحث ٿئي ٿو ماڻھو انھن کي پڙھن ٿا،سنڌي ۾ بہ فلسفي جي موضوع تي ڪتاب لکيا ويا آھن جنھن ۾ گھڻو تعداد جدليات تي لکيل ڪتابن جو آھي پر فلسفي جي پيرائتي تاريخ تي لکيل ڪتابن جو تعداد گھٽ آھن جنھن ۾ تاريخ تي ڪجھ اصلوڪا ڪتاب لکيل آھن ء ڪجھ ترجما پڻ ٿيا آھن، جنھن ۾ سنڌ يونيورسٽي جي ٻن استادن نويد سنڌيلو ء راشد دائود پوٽي جو ڪم منفرد آھي، ان حوالي سان ئي ڪجھ وقت اڳ راشد دائودپوٽي جو يوناني فلسفي تي “يوناني فلسفي جي تاريخ “ ڪتاب ڇپيو آھي جيڪو تمام منفرد آھي جنھن ۾ اسان کي يوناني فلسفي جي پيرائتي تاريخ ملي ٿي،انساني فڪر جي ارتقا جي شروعاتي خيالن جي باري ۾ ڄاڻ ملي ٿي،ھن ڪتاب ۾ اسان کي سائنس جا اھي خيال جن دنيا کي ڌوڏي ڇڏيو اھي اسان کي اھي پنھنجي ارتقا جي پھرئين ڏاڪي تي ملندا .ھن ڪتاب ۾ اسان دنيا جي پھرئين ڏاھي ٿاليس کان ويندي دنيا جي ان عظيم ارسطو جا خيال پڙھي سگھون ٿا جنھن جي خيالن صدين تائين يورپ تي حڪمراني ڪئي،ھن ڪتاب ۾ اسان کي ان صوفي درويش ڏاھي سقراط جو بہ احوال ملندو جنھن سچ جي ڪري خوشي سان زھر جو پيالو پي ڇڏيو تہ وحدت وجودي فلسفي پيٿاگورس جي نظرين جو اپٽار آھي جن جو خيال ھو تہ خدا ڪائنات جي ھر ذري ۾ شامل اھي،ان ڪري يونان جي ان علمي ء فلسفي کي سمجھڻ بنا اسان لاءِ ھن دور جي جديد علم کي سمجھڻ ڏکيو آھي،تنھن ڪري يوناني فلسفي تي لکيل ھن ڪتاب جي اھميت تمام گھڻي آھي جنھن جو پاڻ مختصر جائزو وٺڻ جي ڪوشش ڪنداسين،
جئين تہ ھي ڪتاب يوناني فلسفي تاريخ تي آھي پر ان کان اڳ ۾ پڙھندڙ لاء اھو ڄاڻڻ لاءِ ضروري آھي تہ فلسفو آھي ڇا؟ ء ان جي اھميت ان جو ڪارج يا مقصد ڪھڙو آھي؟ تنھن ڪري ھن ڪتاب ۾ ليکڪ سڀ کان پھرئين فلسفي جي وصف ء ان جي اھميت تي بحث ڪري ٿو،جنھن ۾ ليکڪ فلسفي وصف بيان ڪندي لکي ٿو تہ “ فلسفي جي وصف بابت تمام گھڻا موقف آھن،جھڙوڪ ؛ ڪائنات شناسي ء خودشناسي ءَ جي جو نالو فلسفو آھي،فلسفو ڪائنات بابت نڪتہ نظر آھي پر جنھن وصف بابت تمام گھڻا ماڻھو سھمت آھن اھا وصف ھي آھي تہ ڪائنات جي آفاقي قانونن جي ڄاڻ ڳولا ء اڀياس کي فلسفو چئجي ٿو اھي آفاقي قانون جيڪي ھڪ ئي وقت فطرت،انساني سماج ء انساني فڪر تي لاڳو ٿين ٿا.“ ان کانپوءِ ليکڪ ھن ڪتاب فلسفي جي اھميت بحث ڪري ٿو جنھن ۾ ليکڪ جو خيال آھي تہ فلسفي ھر دور جي رواج پڻي کي چيليج ڪيو آھي اھو فلسفو ئي آھي جنھن آوائلي دور جي ڏندڪٿائي،مدي خارج خيالن کي رد ڪري پنھنجا عقلي خيال پيش ڪيا جنھن جي ڪري ان دور جا سماج اڳتي وڌيا سماج ۾ اونداھي دُور ٿيڻ لڳي پر ان جي بدلي ڏاھن کي وڏيون عقوبتون ء تڪليفون ڏسڻيون پيون ڇوتہ انھن ڏاھن جي خيالن سان رجعت پرست ماڻھن جي ھن سماج م ھڪ ھٺي ختم پئي ٿي،ليکڪ جو خيال آھي تہ فلسفين جا خيال پنھنجي دور جي خيالن کان ايدوانس خيال ھئا تنھن ڪري انھن خيالن کي صحيح سمجھڻ لاءِ صديون لڳي ويون،منھنجو پنھنجو خيال بہ اھو آھي جئين سقراط جي خيالن سان ٿيو يا مارڪس جي خيالن سان ٿيو ء جڏھن انھن خيالن جي اھميت کان ماڻھو واقف ٿيا تہ انھن خيالن سماج ۾ ھڪ وڏي تبديلي آندي ء انھن خيالن دنيا کي پڻ ڌوڏي ڇڏيو تنھنڪري سرمائيداري جي ھن دور ۾ تہ فلسفياڻا خيالن جي اھميت تمام گھڻي آھي،ان کانپوء ھن ڪتاب ۾ ليکڪ سائنس ۽ فلسفي جي فرق تي پڻ لکي ٿو جنھن ۾ ليکڪ جو خيال آھي تہ سائنس ھن ڪائنات ۾ رونما ٿيندڙ لقائن جي پروسز يا طريقہ ڪار جو مطالعو ڪندي آھي پر فلسفو ان جي سببن کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪندو آھي،يا سائنس شين کي مختلف حصن ۾ ورھائي پوءِ ان کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪندي آھي پر فلسفو ھر لقاءُ ء شين کي ڳنڍي پوءَ سمجھڻ جي ڪوشش ڪندو آھي تنھن ڪري سائنس ٽوڙيندڙ ء فلسفي کي ڳنڍيندڙ سڏيو وڃي ٿو. ائين ان کانپوء ليکڪ يوناني فلسفي جو تعارف پيش ڪري ٿو جنھن ۾ ليکڪ جو خيال اھي تہ فلسفي جي تاريخ جي شروعات يونان کان ڪئي وڃي ٿي پر يونان کان اڳ ۾ مصر،ھندستان ۾ پڻ فلسفياڻا خيال ھئا پر ان فلسفي تي انھن تھذيبن جا مذھبي خيال پڻ حاوي ھئا تنھن ڪري فلسفو ھندوستان ۽ عراق ۾ وڌيڪ اُسري نہ سگھيو، ء ٻيو تہ ھندوستاني فلسفي تي تمام گھٽ ڪم ٿيڻ جي ڪري اھو اسان تائين پھچي ناھي تنھن ڪري ان کي ھڪ جدا نقظہ نظر سان پڻ ڏسڻ جي ضرورت آھي . ان پوري بحث کي سھيڙڻ کان پوري يوناني فلسفي جي تاريخ پيش ٿو ڪري جنھن جي شروعات دنيا جي پھرئين ڏاھي ٿاليس کان ڪري ٿو جنھن ۾ ليکڪ يونان جي اوڻويھ ڏاھن جي زندگي،فڪر ء فلسفي تي بحث ڪري ٿو جن کي سمجھڻ لاءِ ھر ھڪ کي ھي ڪتاب ضرور پڙھڻ گھرجي پر پاڻ يونان ڏاھن جي ڪجھ خيالن جو ھتي مجموعي طور تي جائزو وٺڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا .
يونانين ھن ڪائنات جي اصل جوھر مطلب ڪائنات ڇا جي ٺھيل آھي؟ جي سوال تي سوچ ويچار ڪيو جنھن ۾ ٿاليس جو خيال ھو تہ ھي ڪائنات پاڻي جي ٺھيل آھي،اينڪسمينز چيو تہ ھي ڪائنات ھوا جي ٺھيل آھي، اينڪسيماندر چيو تہ ھي ڪائنات لامحدود يا بي انت عنصرن جي ٺھيل آھي .
يوناني ڏاھي اينڪسيمياندر لامارڪ ء ڊارون کان بہ پھرئين ارتقا جو نظريو پيش ڪيو جيڪو ڊارون جي ارتقا جي نظرئي جي بلڪل ويجھو ھو .
يونانين جامريٽري جي دريافت ڪئي ء انھن ڪائنات جو ماڊل پڻ تيار ڪيو،ء انھن گليلو کان پھرئين ان ڳالھ کان واقف ھئا تہ ھي ڌرتي گول آھي ء ڌرتي ھن ڪائنات جو مرڪز آھي .
يوناني ڏاھن پيٿاغورث،زينو،افلاطون ء ٻين تصوف جا بنيادي خيال پيش ڪيا،ء انھن وحدت وجودي فلسفي جو نظريو ڏنو جنھن کي اڳتي ھلي مسلمانن پڻ پنھنجو ڪيو.
سڀ کان پھرئين يونانين شين جي وچ ۾ تضاد ۽ جھيڙي کي سمجھيو جيڪا جدليات فلسفي جي ھڪ وڏي دريافت آھي ء انھن شين ۾ چرپر ء تبديلي کي پڻ سمجھيو ھيراڪليٽس چيو تہ شين ۾ ھر وقت تبديلي آھي ء چرپر آھي ڪابہ شيءِ سدائين ساڳي نٿي رھي .
سڀ کان پھرئين يوناني فلسفي افلاطون ھڪ جھموري رياست جو تصور ڏنو جنھن کي صدين کانپوء يورپ سمجھيو ء ارسطو سائنس جو بنياد وڌو تہ سقراط فلسفي ۾ نفسات جا بنياد وڌا، ان کانسواءِ سڀ کان پھرئين ڊيموڪريٽس ائٽم جي نظريو پيش ڪيو .ائين ھن ڪتاب ۾ يوناني ڏاھن جي فڪرتي تفصيلي بحث آھي جن کي پڙھڻ سان اسان يونان جي علمي وسعت جي ڄاڻ پوي ٿي ء اسان دنيا جي انھن عطيم خيالن کان واقف ٿيون ٿا جن جديد دور سائنس ء فلسفي جا بنياد وڌا ء انھن خيالن کي سنڌي ۾ پيش ڪرڻ سائين راشد جو غير معمولي پورھيو آھي .