ناول ”ڪُتا“ جو جائزو
سنڌي ادب ۾ انسان جي داخلي ڪيفيتن تي ماڻڪ بھترين ناوليٽ لکيا ۽ ان کانسواءِ حليم بروھي جو ناول اوڙاھ بہ ان پس منظر م لکيل آھي پر ان حوالي سان رسول ميمڻ جو ناول “ڪتا “تمام منفرد ۽ شاھڪار آھي جنھن ۾ رسول ميمڻ پنھنجي لاشعور ۾ ويٺل زندگي جي تلخ تجربن،ڏکن،تڪليفن،۽ اذيتن کي پيش ڪيو آھي، داخلي ڪيفيتن تي لکيل ڪھاڻين يا ناولن ۾ ھڪڙي ڳالھ تمام اھم آھي تہ ڪھاڻيڪار يا ناول نگار پنھنجا داخلي خيال جيڪڏھن تخليقي ۽ فلسفياڻا انداز سان پيش ڪري ٿو تہ پڙھندڙ کي تمام متاثر ڪن ٿا. رسول ميمڻ وٽ اھو وڏو فن آھي تہ ھُو پنھنجي ھر ڳالھ کي تخليقي ۽ فلسفياڻا انداز سان پيش ڪري ٿو جيڪا پڙھندڙ کي سڌو ذھن تي ڌڪ ھڻي ٿي ھن ناول ”ڪتا” جي بہ ھر سٽ پڙھندڙ کي سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو، ھي ناول ڪتن ۽ انسان جي چوڌاري ڦرندو رھي ٿو ھي ناول ضمير متڪلم ۾ لکيو آھي ھن ناول جو مرڪزي ڪردار پنھنجي ڪھاڻي يا پنھنجي زندگي جون يادون ٻڌائي ٿو باقي ٻيا مختلف انساني ڪردار توڙي ڪتن جا ڪردار ايندا رھن ٿا ۽ پنھنجو ڪردار ادا ڪري ھليا وجن ٿا ۽ ناول جو مرڪزي ڪردار اڪيلو پنھنجي ڪتي سان رھجي وڃي ٿو .ھن ناول جي شروعات مرڪزي ڪردار جي پنھنجي ڪتي راڪو کي پنھنجي گھران ڪڍڻ کان ٿئي ٿو جيڪو ھاڻي ان عمر ۾ پھتو آھي جو ھن کي ڪتن جي ڀونڪ بيزار ڪري ٿي تنھن ڪري ھو پنھنجي پاليل ڪتي کي پنھنجي گھران ٻاھر ڪڍي ڇڏي ٿو تہ جئين سُک جو ساھ کڻي سگھي .ائين مرڪزي ڪردار ڪتن سان پيار ۽ انھن کي پنھنجي ننڍپڻ ۽ جواني ۾ ڪتا ڌارڻ جون يادگيريون ڪري ٻڌائڻ لڳي ٿو تہ ھن کي ڪتن سان پيار ڪرڻ جي پئدائشي بيماري آھي ھو ننڍپڻ ۾ بہ ڪتا پاليندو ھو ۽ ھن جي ماءِ ھن کي ننڍپڻ ۾ ڪتن جا تمام گھڻا قصا ٻڌائندي ھئي جنھن ڪري ھن کي ڪتن سان اُنسيت ٿي وئي ھئي ۽ ھن جي ڳوٺ ۾ ڪتن جي لوڌ ھوندي ھئي جيڪا پئي ماڻھن کي کائندي ھئي ھڪ دفعي ھن جي ننڍي ڀاءُ کي ڪتو چڪ پائي وڃي ٿو ۽ انھن ڏينھن ۾ ڪُتي جون چڪ جي سُين جو ڪو تصور نہ ھو تنھن ڪري ماڻھو ڪتي جي چڪ تي ئي مري ويندا ھئا پر ھن جي ماءُ پنھنجي پُٽ کي ھڪ حڪيم کي ڏيکاريو جنھن سايون مرچون ٻڌڻ لاءِ چيو ھو جنھن تي ھن جو ڀاءُ بچي ويو،ھو ائين ھن ناول جو مرڪزي ڪردار“ مان “ننڍپڻ ۾ ڏٺل ڪتا۽ ان سان لاڳاپيل ماڻھن جا قصا ٻڌائي پنھنجي ڪھاڻي کي اڳتي وڌائي ٿو ۽ ھڪ ڏينھن ھي ڊاڪٽر ٿي شادي ڪري ٻارن ٻچن وارو ٿي وڃي ٿو پر ھن جي ڪُتن سان واسطو ضرور رھي ٿو ڇوتہ ھن کان ورثي ۾ مليل اھو شوق ھن جي اولاد کي ملي ٿو جيڪو پڻ ڪتا پالڻ لڳن ٿا نوڪري دوران مرڪزي ڪردار ڍاڪٽر جي بدلي ھڪ مصروف شھر ۾ ٿئي ٿي جتي ڪُتن جو بہ بازارون لڳنديون ھيون ۽ امير ماڻھو ڪتا شوق سان خريد ڪري پاليندا ھئا ائين ھي پنھنجي ڊاڪٽري مان گھڻو ڪمائي مالدار ٿي وڃي ٿو ۽ ھڪ پلاٽ خريد ڪري گھر ٺھرائڻ جي شروعات ڪري ٿو جنھن جي چوڪي لاءِ پڻ ھڪ چوڪيدار ۽ ڪُتي جي ضرورت پوي تنھن جي لاءِ ھي ھڪ چوڪيدار رکي ٿو تُہ ھن جو پٽ ھڪ ڪُتو خريد ڪري اچي ٿو تہ وري ھن جو ڀاءُ ھن کي ھڪ ڪُتي تعفي طور پڻ ڏي ٿو ائين ھن جو پُٽ سڄو ڏينھن ڪُتن جي سارسنڀال ۾ پورو ھوندو آھي ۽ پنھنجي پاڻ ۽ پنھنجي صحت تي بلڪل ڌيان نٿو ڏي جنھن سبب ھن کي ڪينسر جھڙي بيماري ٿي پوندي آھي جنھن مان بچي نہ سگنھدو آھي ۽ گذاري ويندو آھي اھو صدمو ڊاڪٽر جي گھر لاءَ وڏو ھوندو آھي جنھن ڪري ھن جي زال ڊپريشن جي مريض ٿي ويندي آھي ھن جي گھر جو خوشيون ختم ٿي وينديون آھن، وڏي پٽ جي وڇوڙي کانپوءِ ھن کي پنھنجي ننڍي پُٽ جي شادي جو خيال ايندو آھي ائين ھُو پنھنجي ننڍي پٽ جي شادي ڪرائيندا آھن جنھن کي پڻ اولاد ٿيندو آھي ائين ھُو خوش رھڻ لڳندا آھن ۽ گھر ۾ ٻارن جي اچڻ جي ڪري ڪُتن جي اھميت گھٽجي وڃي ٿي پر اوچتو ھنن جي گھر ۾ ھڪ وڏي تبديلي اچي وڃي ٿي ھن جي پُٽ کي ڪيناڊا ۾ نوڪري ملي وڃي ٿي جنھن سبب ھنن کي ڪيناڊا شفٽ ٿيڻو پوندو آھي پر مرڪزي ڪردار پنھنجي ڌرتي ڇڏڻ ناھي چاھيندو جنھن ڪري ننڍو پُٽ پنھنجي فيملي سان ھليو وڃي ٿو ۽ ھي ٻئي اڪيلا رھجي وڃن ٿا۽ ٽيون ھنن جو ڌاريل ڪتو راڪو . ائين وڏي پُٽ جي موت،ننڍي پُٽ جو پرديس ۾ رھڻ ھن ۽ ھن جي زال کي جھوري ڇڏيو ۽ نيٺ ھن جي زال بہ گذاري وڃي ٿي ۽ ھي تن تنھا راڪو ڪُتي سان زندگي گذارڻ لڳي پر ان مان بہ ھي بيزار ٿي ھن کي گھر مان ڪڍي ڇڏيندو آھي
جئين تہ ھي ناول بنيادي طور ڪتن ۽ انسان جي پاڻ ۾ ڳانڍاپي تي لکيل آھي جنھن ۾ ليکڪ اھو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو تہ انسان،انسان کي ڇڏي سگھي ٿو انسان،انسان سان بي وفائي ڪري سگھي ٿو پر ڪتا با وفا آھن ڪُتن لاءَ پنھنجو مالڪ ئي خدا آھي، ھن ناول ۾ ليکڪ ڪٿي ڪُتن کي حقيقي ڪردار طور پيش ڪيو آھي تہ ڪٿي علامت طور استعمال ڪيو آھي تنھن ڪري ھن ناول ۾ ليکڪ جي خيالن تي ڳوڙھي ويچار ڪرڻ جي پڻ گھڻي ضرورت پوي ٿي وري بہ ھن ناول ۾ جيڪي اھم نقطا آھن تن مان ڪجھ تي پاڻ بحث ڪريون ٿا .
جئين تہ ھن ناول ۾ ڪتا ڪٿي حقيقي ڪردار طور آيا آھن تہ ڪٿي وري علامت طور لکيل آھن ھڪ انسان جي لاشعور ۾ ڪيتريون يادون گڏن ٿيل ھونديون آھن اُھي ھروقت انسان کي ستائينديون رھنديون آھن انسان پنھنجي زندگي ۾ ڪي تڪيفون، ڪي اذيتون ۽ ڏک ڏسي ٿو تہ اُھي يادن جي صورت ۾ رلاشعور ۾ رھجي وينديون آھن، ۽ اُھي يادون ڪنھن نہ ڪنھن ڳالھ تي،ڪنھن نہ ڪنھن حادثي تي اُھي لاشعور مان باھر نڪري اينديون آھن تنھن ڪري ھن پوري ناول ۾ ڪتا حاوي رھن ٿا ۽ انھن جو ڳانڍاپو ڪنھن نہ ڪنھن ڪردار،ڪنھن نہ ڪنھن واقعي يا مرڪزي ڪردار کي مليل اذيت سان رھيو آھي جئين ناول جي مھاڳ ۾ ليکڪ لکيو آھي تہ “اڪيلائي عياشي آھي،جيڪا توھان کي ڪڏھن بہ نصيب نہ ٿي ٿئي،ڇو جو يادن جا ڪُتا توھان جي اڪيلائي ءَ کي متاثر ڪن ٿا .لاشعور رولو ڪُتو آھي جنھن جو چڪ توھان کي چريو ڪري ٿو “يا وري صفعي 111 تي مرڪزي ڪردار “مان “ واتان ھي لفظ چئي ٿو تہ “منھنجي زندگي۾ ڪتن جي عظمت جو سبب اھو ئي رھيو آھي تہ توھان جن کي ياد ڪيو اُھي نہ رھندا آھن،اُنھن جُون يادُون وفادار ڪتي جيان توھان وٽ رھجي وينديون آھن،“
ھن ناول جو ٻيو اھم نقطو تہ “اسان پنھنجي پاڻ ۾ پنھنجن والدين جون خصلتون،کڻي گھمندا آھيون “ آھي اسان جا والدين اسان ۾ ۽ اسان پنھنجي اولاد ۾ جيئندا آھيون . اسان جي ابن ڏاڏن ۾ جيڪي بہ خاصيتون،خاميون ۽ ڪمزوريون ھجن ٿيون اھي اسان ۾ منتقل ٿين ٿيون ۽ اسان مان اسان جي اولاد ۾ منتقل ٿين ٿيون . ان نقطي کي ليکڪ ڪيترن جڳھن تي پيش ڪيو آھي،جئين صفعي ٽيويھ تي مرڪزي ڪردار چئي ٿو تہ “ مون کي ڪتن سان پيار جي پئدائشي بيماري آھي شايد ڪتن سان پيار جي اھڙي موروثي بيماري منھنجي ٻارن ۾ منتقل ٿي .“
يا وري ھڪ ٻئي ھنڌ ان نقطي کي ھن ريت پيش ڪري ٿو تہ “ مون کي محسوس ٿئي ٿو تہ مان صفا ڏاڏي جھڙو آھيان ڇو جو جڏھن ڏاڏو مرڻ ويجھو ھيو تہ کيس ڪتي جي ڀونڪ نہ وڻندي ھئي “ .يا صفعي ٻاونجاھ تي آھي تہ انسان جو مقدر اڪيلائي آھي ۽ امڙ جي اڪيلائي محسوس ڪري لڳندو ھيو مان بہ ائين اڪيلو ٿي ويندس “. مٿين ٻن جملن مان اھو چٽو ٿئي ٿو تہ مرڪزي ڪردار کي پيري ۾ ڪتن کان بيزاري سندس ڏاڏي کان ورثي ۾ ملي ۽ مرڪزي ڪردار جي پٽ ۾ خود غرضي مرڪزي ڪردار مان ملي جنھن ڪري ھو پنھنجي ماءُ پيءَ کي اڪيلو ڇڏي ڪيناڊا شفٽ ٿي وڃي ٿو ۽ اھو الميو جدت پڄاڻان جي دور جو بہ آھي تہ ھن دور ۾ ھر ماڻھو مفاد پرست ۽ ھڪ ٻئي کي ڪٽجي ويو آھي ھڪ پاڙي ۾ ئي رھندي ھڪ ٻئي کي نٿو سڃائي شھرن جي ايڏي آبادي ھوندي بہ ھر فليٽ ۾ ھر وڏي گھر ۾ رھندڙ انسان اڪيلو ۽ ويڳاڻو آھي تنھن ڪري ھُو اڪيلائي کي دُور ڪرڻ لاءِ ڪُتا پالي،جانور پالي ٿو پکي پالي ٿو ۽ انھن سان حد درجي جي پنھنجائپ رکي ٿو .
چوٿون نقطو ھن ۾ اھو پڻ آھي تہ ڪُتن کي جذبات ٿين ٿا اُھي پنھنجي ٻچڙن سان انسانن جيان پيار ڪن ٿا انھن جي موت تي انسانن جيان ماتم ڪن ٿا . ائين ھي ھن دور جو شاھڪار ناول آھي جيڪو رسول ميمڻ کي عالمي ادب جي وڏين ناولنگارن جي صف ۾ بيھاري ٿو تنھن ڪري اسان کي گھرجي ھن يگاني ليکڪ جي ناولن، ڪھاڻين ۽ ٻين ڪتابن کي سنجيندگي سان پڙھون ان جي ڪتابن جو گھرائي سان اُڀياس ڪريون ۽ ان کي پوري دنيا ۾ پذيرائي ڏياريون باقي خالي عظيم چوڻ سان ان جي پورھئي جي اصل ڪٿ ۽ انصاف نٿو ڪري سگھجي .