”ڪيفي ادب “ ھڪ جائزو
ٻہ ھزار ٻاويھ جو ڊسمبر تيز سيءَ جي لھر سان گڏوگڏ سنڌي ادب پڙھندڙ لاءِ ڪيترائي نوان ڪتاب کڻي آيو ڊسمبر ۾ ڪيترائي نوان ڪتاب ڇپجي آيا آھن جن ۾ ناولن جو تعداد وڌيڪ آھي جن جي موضوعن ۽ ٽيڪنڪ ۾ نواڻ پڻ آھي ان ئي حوالي سان نوجوان ڪھاڻيڪار ۽ ناولنگار اختر حفيظ جو ناول ”ڪيفي ادب“ آھي اختر حفيظ جي سڃاڻپ ھڪ ڪالم نگار واري پڻ آھي پر ھن جو ڪھاڻيڪار ۽ ناولنگار وارو پاسو وڌيڪ مضبوط آھي اختر حفيظ جي پھرئين لکڻي مون تحريڪ رسالي ۾ لکيل ڪھاڻي ”چتا“ پڙھئي ھئي جنھن جي پڄاڻي 15 سال گذرڻ باوجود مون کي ناھي وسري اھا ھڪ لاجواب ڪھاڻي ھئي . اختر حفيظ جي ان ڪھاڻي جيان ناول ڪيفي ادب بہ سنڌي ادب ۾ ھڪ منفرد ناول آھي ھن ناول جي ذريعي ھڪ طرف اختر حفيظ ادبي اشٽيبلشمنٽ کي چيليج ڪيو آھي ۽ ٻيو تہ جڳاڙي ادب ۽ اديب جو اصل چھرو ڏيکاريو آھي، ھن ناول ۾ ليکڪ سنڌ جي شھرن جو ورھاڱي سبب ٿيندڙ اثر ۽ ھندستان مان لڏي ايندڙ ماڻھن جي نفسيات ۽ ان جي ڌرتي ڌڻين سان رويي جو ڇيد پڻ ڪيو آھي . ھن ناول جو مرڪزي ڪردار “آدرش “ جيڪو ھڪ ڪھاڻيڪار ۽ ڪالم نگار آھي جيڪو ادبي اسٽيبلشمينٽ کان باغي آھي تنھن ڪري ھُو جڳاڙي ڪھاڻيڪارن،شاعرن ۽ اديبن تي تنقيد ڪندو رھي ٿو جنھن ڪري ھُو ادبي حلقي ۾ اڪيلو ۽ ويڳاڻو آھي ھو سنڌ جي وجودي ليکڪ ماڻڪ کان متاثر آھي تنھن ڪري ان کي اڪيلائي ۾ ماڻڪ نظر اچي ٿو جنھن سان ھو ڪچھري پڻ ڪندو رھي ٿو، جئين تہ آدرش جي گذر سفر جو ذريعو اخبار ۾ ڪالم لکڻ آھي جيڪو پڻ ادبي اسٽيبلشمينٽ جي حلقي جي ڪھاڻيڪارہ لاجواب جي اثر رسوخ سبب بند ٿي وڃن ٿا ڇوتہ اھا ڪھاڻيڪارہ آدرش کان متاثر ھوندي آھي ان ۾ دلچسپي وٺي ٿي پر آدرش ان کي ڪنھن بہ قسم جي موٽ نٿو ڏي، ۽ ھن جي ماءُ بيمار ھجڻ جي ڪري ھن کي پنھنجيون ڪھاڻيون ان ڪھاڻيڪارہ لاجواب کي وڪڻيون پون ٿيون جيڪا اڳتي ھلي پنھنجي ڪردار کي تبديل ڪري ٿي اھي ئي ڪھاڻيون آدرش جي نالي سان ڇپرائي ان ڪتاب جي مھورتي تقريب رکي ٿي ائين ھن ناول جي پڄاڻي اچي ٿي .
جئين تہ ھن ناول جو بنيادي خيال ھڪ وجودي ليکڪ جو وجودي بحران آھي جيڪو روايتي ادب ۽ اديبن کان منفرد آھي جيڪو سماج ۾ رائج خيالن کان باغي آھي تنھن ڪري ھُو سماج توڙي ۽ ان روايتي حلقي ۾ مس فٽ آھي پر ان سان گڏوگڏ ناول ۾ ليکڪ حيدراباد جي جي ماضي توڙي حال جي سياسي حالتن جو پڻ ڇيد ڪري ٿو . جئين تہ ھن ناول ۾ آدرش جي ڪھاڻي سان ڪيترن ئي ٻين ڪردارن جون ڪھاڻيون آھن جن جو پنھنجو ادبي ۽ سماجي پس منظر آھي ۽ ناول ۾ ليکڪ ھر ڪردار جي نفسيات، ان جي سماجي حالتن جو ڇيد ڪري ٿو جيڪو اسان جي ارد گرد جي ماحول ۽ ادبي دنيا جي حقيقي عڪس آھي تنھن ڪري ھن ناول کي سمجھڻ ۽ ان تنقيدي مطالعي ڪرڻ ضرورت پڻ آھي .
ناول جو اھم نقطو جڳاڙي ادب ۽ جڳاڙي اديب آھي جنھن ۾ جڳاڙي ليکڪ پنھنجي شھرت لاءِ سئو لفظن جي ڪھاڻي، فليش فنڪشن جھڙيون ڪھاڻيون لکي ڪھاڻي سان ذيادتي ڪن ٿا ھن ناول جو مرڪزي ڪردار آدرش اھڙي ادب تي تنقيد ڪري ٿو انھن تي تنز ڪري ٿو جنھن ڪري ان ادبي اسٽيبلشمينٽ جا اديب آدرش سان نفرت ڪن ٿا ان لاءَ مسئلا پيدا ڪن ٿا جڏھن تہ آدرش پنھنجي خيالن ۾ پنھنجن ڪچھرين ۾ سنڌ جي چوٽي جي ڪھاڻيڪارن علي بابا ۽ ماڻڪ جي ڪھاڻين کي لازوال ڪھاڻيون سمجھي ٿو ۽ انھن ڪھاڻين جي ڪري ئي ماڻڪ ۽ علي بابا وڏا ڪھاڻيڪار ليکيا وڃن ٿا جڏھن تہ انھن ڪڏھن بہ پنھجي پاڻ کي وڏو ڪھاڻيڪار ڪونہ سڏيو .
ناول ۾ ليکڪ ماڻڪ جي ڪھاڻين ناولن تي ٽپڪاٽڪڻي پڻ ڪري ٿو جنھن ۾ ليکڪ جو خيال آھي تہ ماڻڪ ھن دور جو وڏو ڪھاڻيڪار ۽ ناولنگار آھي جنھن تي سنڌي ۾ ڪو بھتر ڪم نہ ٿي سگھيو آھي ۽ ماڻڪ جي ويڳاڻپ رڳو ماڻڪ جي ويڳاڻپ نہ ھئي پر اھا ويڳاڻپ پوري سنڌي قوم جي آھي ڇوتہ سنڌي قوم پنھنجي ڌرتي تي رھندي بہ ويڳاڻي آھي جئين صفعي 50 تي ھُو ڊاڪٽر رجب جي واتان ھي چورائي ٿو تہ ”ماڻڪ جي ويڳاڻپ کي اڪيلو ڪري نہ ڏسو .اھا ويڳاڻپ رڳو ماڻڪ جي ويڳاڻپ ناھي .ڊاڪٽر رجب سندس ڳالھ ڪٽيندي چيو “ اھا اسان جي سماج ۽ سنڌي قوم جي ويڳاڻپ آھي جنھن کي ھن پنھنجي ويڳاڻپ ڪري پيش ڪيو . ماڻڪ جي ويڳاڻپ فقط فرد جي ويڳاڻپ آھي پر سنڌي قوم جي ويڳاڻپ اجتمائي آھي پنھنجي ڌرتي ھوندي سوندي ھڪ دجالي رياست ۾ قوم ويڳاڻي آھي “ . مٿي ڏنل ٽڪري ۾ ھڪ طرف ليکڪ ماڻڪ جي ويڳاڻپ کي جسٽيفاءِ ڪري ٿو تہ ٻئي طرف ليکڪ رياست جو اصل چھرو ڏيکاري ٿو جنھن ڌرتي ڌڻين کي پنھنجي ڌرتي تي ئي ويڳاڻو ڪيو،
سماج جي اڪثريت لاءِ پڙھڻ، رڳو نوڪري وٺڻ جو ھڪ ذريعو آھي ان وٽ ادب، علم ادب،ڪتاب،ڪھاڻيون،ناول ۽ شاعري دنيا فضول ڪم آھن تنھن ڪري اھا ادب پڙھڻ سان ڪابہ دلچسپي نٿي رکي جنھن ڪري دنيا جي اڪثريت
وٽ،اديب شاعر،ليکڪ،ڪھاڻيڪار ۽ ناولنگار جي ڪابہ اھميت ناھي . ليکڪ ان رويي کي ناول ۾ ھن ريت پيش ڪري ٿو،” ڪھاڻيون دلي سڪون ڏينديون آھن پئسو نٿيون ڏيارين .دنيا پئسي کي پوڄيندي آھي ڪھاڻي گھٽ پڙھندي آھي ۽ پئسي پڙھن بنا خرچ ڪندي آھي .
اھو سوال تمام اھم رھيو آھي تہ ھڪ تخليقڪار تخليقن سبب عتاب ھوندي،ڏکن ھوندي تڪليفن، بہ لکڻ بند ڇونٿو ڪري ھو پنھنجيون تخليقون سرجڻ بند ڇونٿو ڪري، جئين فرائڊ جو خيال ھو تہ لکڻ سان پنھنجو نفسياتي علاج ڪندو آھي، تہ ليکڪ جو خيال آھي تہ اھُو اديب جو ڪٿارسس جو عمل آھي جنھن ڪري ھڪ تخليقڪار ڪڏھن لکڻ نٿو ڇڏي” تون لکڻ ڇڏي سگھي ٿو پر لکڻ توکي ڪڏھن ڪونہ ڇڏيندو، اندر جي پيڙا، ڪيٿارسس،من جي بي چيني، تنھنجي ڪمري جي دري ءَ کان ٻاھر ڀٽڪندڙ ڪردار،سماجي ناانصافي ۽ ماڻھن جي سڏڪندڙ زندگي توکان ڪھاڻيون لکائندي رھندي .
سنڌي ۾ گھڻا ناول ڪيمپس ناول لکيا ويا آھن جن ۾ ناولن جو مرڪزي ڪردار تي ڪا خوبصورت ڇوڪري ان جي لکڻين جي ڪري موھت ٿي پوندي آھي ائين انھن جي پاڻ ۾ محبت ٿي پوندي آھي پوءِ روز جون ملاقاتون ۽ رومانس ٿئي ٿو ۽ پوءِ ڇوڪري پئسي جي ڪري بيوفائي ڪري ٿي ۽ مرڪزي ڪردار ان جي بيوفائي تي پيو ڳوڙھا ڳاڙيندو آھي ۽ پنھنجي پاڻ کي تباھ ڪندو آھي، ان حوالي سان ناول ۾ اسان کي ھڪ نئون ۽ منفرد تصور ملي ٿو جنھن ۾ ناول جي مرڪزي ڪردار آدرش تي سندس لکڻين جي فين ملوڪان ھن ۾ دلچسپي وٺڻ لڳندي آھي پر آدرش ھڪ سڪايل عاشق جيان ان ۾ دلچسپي وٺڻ ۽ ان جي محبت ۾ گرفتار ٿيڻ بدران ان کي پنھنجو مستقبل سڌارڻ ۽ اڳيان پڙھائي جاري رکڻ جي تلقين ڪري ٿو، جيڪو منھنجي خيال سنڌي ادب ۾ ھڪ نئون تصور آھي .
ناول ۾ ليکڪ ھن سرمائيدارنا نظام جي ھڪ ھٺي کي بہ وائکو ڪري ٿو تہ مٿئين طبقي جي نفسيات کي پڻ وائکو ڪري ٿو جنھن م ھڪ طرف ھن دور ۾ دنيا جي ھر شيءِ، ھر اداري تي سرمائيدارنا نفسيات حاوي آھي جيڪا پنھنجي مرضي سان ناانصافيون ڪندي رھي ٿو جنھن جو مثال لاجواب طرفان آدرش جي ڪالم بند ڪرائڻ يا وري ايڊٽر جو ماڻڪ اھو ئي چوڻ تہ اخبارون ڪالمن ۽ ڪھاڻين ڪري نٿيو ھلن اھي اشتھارن جي ذريعي ھلن ٿيون، يا وري ڪھاڻيڪار ڪمال سان پنھنجن ڀائرن طرفان پنھنجي ئي دولت تي قبضو ڪري ڪمال کي بي يارومدگار ڪري ڇڏڻ يا وري ناول ۾ شيرين جو ڪردار ۽ ان جي نفسيات ھجڻ آھي .
ناول ۾ ليکڪ ورھاڱي جا سنڌ ۽ ڌرتي ڌڻين تي ٿيندڙ اثر جو پڻ ڇيد ڪري ٿو جنھن ۾ حيدرآباد جھڙي خوبصورت شھر جو گٽرن جي شھرن ۾ تبديل ٿيڻ ان جي خوبصورت عمارتن تي پناھگيرن جا قبضا ۽ انھن طرفان ڌرتي ڌڻين سان ٿيندڙ ظلمن جون پڻ جھلڪيون ملن ٿيون .
فلسفي توڙي ادب ۾ اھو سوال تمام گھڻو بحث ۾ رھيو آھي تہ ھڪ تخليق ڪار وٽ خيال ڪٿان ٿا اچن تہ ناول جو مرڪزي ڪردار بہ صفعي 48 تي ان سوال کي ھن طرح ٿو بيان ڪري،” ماڻھو آھي خيال جي مٽي مان ڳوھيل سو خيال پيا ڦرندا آھن . انھن کي جھٽڻو پوندو آھي “ يا وري صفعي 102 تي ھئين ٿو ٻڌائي “ ڪھاڻيڪار ھوندو ئي ذھني مونجھارن ۾ آھي . ڪھاڻي جو جنم ڪنھن مونجھاري مان ٿيندو آھي . ڪھاڻي ھڪ سڏڪو، ڪا دانھن،ڪا ڪوڪ ۽ ڪو احساس ھوندي آھي .
ناول ۾ ليکڪ ان خيال جي پٺڀرائي ڪري ٿو تہ ھڪ ليکڪ کي پنھنجي پاڻ ۽ پنھنجي قوم سان ڪميٽنيٽ ھجڻ گھرجي ان کي ڪنھن جي بہ انسٽرڪشن يا ڪنھن کي خوش ڪرڻ لاءِ درٻاري نہ ٿيڻ گھرجي تنھن جو مثال ڊاڪٽر رجب جو مارشالائن دور ۾ لکڻ ۽ سزائون ڪاٽڻ کان ويندي ليکڪ ماڻڪ جي ڪھاڻين ۽ ناولن جو پوري ناول ۾ ڇيد ڪندو رھڻ آھي يا وري آدرش جو ڪردار آھي جيڪو پڻ آدرشي ۽ پنھنجي پاڻ ۽ قوم سان ڪميٽنٽ رھي ٿو جئين صفعي 56 تہ آدرش چئي ٿو “ آئون ڪھاڻيڪار آھيان ڪو درٻاري ناھيان جيڪا بک آئون سھان پيو،اھا منھنجي بک آھي، آئون ڪنھن جڳاڙي ليکڪ جي ساراھ ۾ ڪالم لکر پنھنجي پيٽ ۾ گرھ ڪونہ وجھندس .يا وري صفعي 113 تي ليکڪ ڊاڪٽر رجب جي واتان ھي لفظ چورائي ٿو تہ ڪو اديب ماڊرنسٽ آھي يا ناھي پنھنجي وطن، قوم ۽ ماڻھن کان لاتعلق نہ ھجڻ گھرجي .ائين ھن ناول ۾ ليکڪ ھن دور جي ڪيترن ئي ادبي سياسي،سماجي مسئلن ۽ موضوعن کي بحث ھيٺ آڻي ٿو جيڪي يقينن ھن دور جا اھم مسئلا آھن تنھن ڪري ھي ناول ھن دور جو اھم ناول آھي ۽ ھر ھڪ کي ضرور پڙھڻ گھرجي .