”وجوديت جو فلسفو “ ھڪ جائزو
ڪلاسيڪل يونان ۾ فلسفي جو موضوع ڪائنات ھو، ان دور جا ڏاھا ھن ڪائنات کي سمجھڻ ۾ تمام گھڻي دلچسپي رکندا ھئا انھن ھن ڪائنات جي قانونن ء ان جي جوھر کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي ء اھي ان ۾ گھڻي حد تائين ڪامياب بہ ويا،ان کان پوءِ فلسفي ۾ ھڪ ٻيو دور اچي ٿو جنھن ۾ سقراط فلسفي ۾ انسان ۽ ان جي جذبن تي بحث ڪري ٿو ان فلسفي جو مقصد انسان کي سمجھڻ ھو تنھن ڪري سقراط چوندو ھو تہ “پنھنجي پاڻ کي سڃاڻو” ائين سقراط کان پوءِ انسان ء ۽ ان جي وجود، نفسيات ۽ ان جي جذبن تي مختلق ناولنگارن ءِ ڪھاڻيڪارن پنھنجي تخليقن ۾ بحث ڪيو، خاص ڪري روس ۾ دوستووسڪي جي ناولن جو موضوع انساني نفسيات ۽ جذبا ھئا جنھن م دوستووسڪي مختلف فردن جي نفسياتي مسئلن ءِ۽ جذبن کي پنھنجي ناولن جو موضوع بڻايو دوستووسڪي جا ڪردار ڪنھن نہ ڪنھن نفسياتي مسئلن ۾ مبتلا ھئا پر انسان جي پنھنجي وجود، انسان سان لاڳاپيل مسئلن،ان جي جذبن جي کي سمجھڻ جي فلسفياڻآ تحريڪ اوڻويھين صدي ۾ اُڀري سامھون آئي جنھن کي “وجوديت “ چيو وڃي ٿو جنھن جي شروعات ڊينمارڪ جي ھڪ ڏاھي سورين ڪرڪيگارد کان ٿئي ٿي جنھن جو نندپڻ تہ تمام ڏکن ۾ گذريو پر ھن جي پئدائس بہ ھڪ وڏو گناھ سمجھيو وڃي ٿو ڇوتہ ھي پنھنجي ماءَ جو ناجائز اولاد ھو ھن جي پيءَ ھن جي ماءَ سان زبردستي زنا ڪئي ھئي جيڪا ھن جي پيءَ جي گھر ۾ نوڪراني ھئي،۽ ان گناھ جي پڇتاءُ مان ھن جو پيء پوري عمر نہ نڪري سگھيو جنھن جو اثر سورين ڪرڪيگارڊ تي بہ ھو جيڪو پنھنجي پاڻ کي پوري عمر گناھگار سمجھندو رھيو ۽ پنھنجي پاڻ کي سٺو عيسائي ثابت ڪرڻ لاء پوري عمر رياضتون ڪندو رھيو ۽ ان پڇتاءُ، ڏک، ۽ روڳ ھن کي انساني فڪري تاريخ جو ھڪ وڏو فلسفي بڻائي ڇڏيو جنھنجي فڪر تي وجوديت جھڙي فلسفي جو بنياد پيو جنھن سرمائيداري دور جي انساني مونجھاري ءِ فرد جي ويڳاڻپ کي سمجھڻ جي پوري ڪوشش ڪئي . وجوديت جي فلسفي تي انگريزي توڙي اردو ۾ بھترين ڪتاب لکيا ويا آھن پر سنڌي ۾ ان موضوع تي ڪتاب اڻ لڀ آھن منھنجي نظر مان صرف ھڪ ڪتاب گذريوآھي جيڪو بدر اڄڻ جو لکيل آھي،ھاڻي انھي موضوع تي نويد سنديلو جو ڪتاب وجوديت جو فلسفو آيو آھي جنھن ۾ وجوديت جي فلسفي ۽ فڪر تي تفصيلي بحث سان گڏوگڏ تيرنھن اھم وجودي ڏاھن جي زندگي ۽ ان جي فڪر جو مختصر تعارف آھي جيڪو اسان کي فلسفي جي ھن اھم تحريڪ کي سمجھڻ ۾ وڏي مدد ڏي ٿو .
ھي فلسفو يورپ جي صنعتي دور جي پيداور آھي جنھن ۾ ٽيڪنالاجي جي وڌي وڃڻ جي ڪري ھڪ فرد ان سائنس ءِ ٽيڪنالاجي جي رحم ڪرم تي ٿي ويو جنھن ڪري ھُو فطرت کان ڪٽجي ڌار ٿي ويو تنھن ڪري ھڪ فرد ۾ ويڳاڻپ .مايوسي جھڙي ڪيفيت ۾ پيدا ٿي پئي ۽ ان ويڳاڻپ جي ڪري فرد پنھنجي شخصيت کان اڻ ڄاڻ ٿي پنھنجي پاڻ کي ئي وساري ويٺو وجوديت جي فلسفي فرد جي ان ويڳاڻپ کي سمجھڻ جي پوري ڪوشش ڪئي . جئين ليکڪ ھن ڪتاب جي صفعي 14 تي لکي ٿو تہ“ھي تحريڪ ان سماج خلاف اُڀري آئي جنھن ۾ فرد پنھنجي شخصيت وڃائي ڇڏي ھئي، ھو انبوھ جي ھڪ جز جي حيثيت سان زندگي گذاري رھيو ھو .ھن ان ڳالھ کي وساري ڇڏيو ھو،فرد جي معني ڇا ھوندي آھي،موت اھنج،فييصلو،محبت ء نفرت ڪھڙيون شيون آھن .“ھي ڪتاب ٽوٽل سورنھن بابن تي مشتمل آھي جنھن ۾ پھرئين باب ۾ وجوديت جي فلسفي جو تعارف ۽ ان جي موضوع تي بحث ڪيو ويو آھي جنھن ۾ مجموعي طور تي ھيٺيون نتيجو ڪڊيو آھي
ھلندڙ دور جي سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي ترقي ءَ جتي انساني زندگي کي وڌيڪ سُکي ۽ آسان بنائي ڇڏيو آھي اُتي ان ٻيا مونجھارا بہ پيدا ڪيا آھن .خاص طور تي غير يقيني جي صورتحال،ڳڻتي،نراسائي،ننڌڪائي ء ويڳاڻپ جھڙا نفسياتي،مونجھارا،جن جي ڄار جديد دور جو انسان ڦاٿل آھي ءِ انھن مان جند آجي ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رڌل نظر اچي ٿو،انھيءِ حوالي سان وجوديت واد ماڻھوء جي مونجھارن جا حل ڳولھڻ ۾ ڪافي حد تائين سفل وئي آھي،“
وجوديت فلسفي جي دنيا جو ھڪ اھڙو نظريو آھي جنھن مطابق ھي بي معني دنيا ۾ انسان آزاد ءِ پنھنجن عملن جو پاڻ جوابدار آھي .
وجوديت روايتي فلسفي ء جديد سماجي نظام جي خلاف ڀرپور بغاوت آھي .
وجوديت ڪُلي طور انسان کي ان ڳالھ تي زور ڏياري ٿوتہ ھُو پنھنجي وجود کي سمجھي ء بيان ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪري .
وجودي انسان جي ڳڻتي،نراسائي،خوف، غلطي ءَ جي احساس، پچتاءُ،اڪيلائي ءَ جي احساس ء انسان جي محدود پڻي ء “مون“ جھڙن مسئلن سان منسلڪ آھن .
وجوديت بنيادي طور انساني وجود کي سجھڻ جي ڪوشش آھي ھنن جو چوڻ آھي تہ وجود جوھر کان پھرئين آھي .
وجودي فلسفين مطابق پيڙا يا ڳڻتي انساني وجود جي سڀ وڌيڪ بنيادي ءِ ڪائنات گير حالت آھي .
وجودي سمجھن ٿا ھي وجود بي مقصد وجود آھي تنھن ڪري اھي پنھنجن ناولن ناٽڪن ۾ بہ پنھنجي ڪردارن کي بي مقصد زندگي گذاريندي ڏيکارين ٿا جئين البرث ڪاميو جي ناول اجنبي ۾ ڏيکاريل آھن . انسان جو وجود نيستي يا فنا آھي .
وجودي فلسفي موت کي اھم موضوغ سمجھن ٿا ۽ ان تي بحث ڪن ٿا.جئين موت ڇا آھي؟ تي صفعي 52 تي ليکڪ سارتر جو خيال ڏنو آھي تہ “موت منھنجو مڪمل عدم وجود آھي .موت بہ اھڙو واحيات آھي جھڙو ڄم،اھو منھنجي حياتي جي ڪائيءِ قطئي ۽ حقيقي گھڙي نہ آھي،اھو منھنجي شعوري ھستي ءَ جي وجود کي ميسارڻ کانسواءِ ٻيو ڪجھ بہ ناھي،موت وجود بيھودگي لاءِ ٻيو شاھد آھي “
وجودي فلسفي انسان جي ويڳاڻپ تي پن بحث ڪن ٿا وجودين جي خيال مطابق اسان شين جي دنيا ۾ گھيريل آھيون جيڪي اسان کي مبھم ء ڌنڌليون نظر اچن ٿيون ء جن کي اسان سمجھي نٿا سگھون،خود سائنس اسان کي فطرت کان ويڳاڻو ڪري ڇڏيو آھي .
ائين ليکڪ پھرئين باب ۾ وجوديت جي موضوع ۽ ان جي وصف تي بحث ڪرڻ کانپوءِ تيرنھن وجودي ڏاھن جي زندگي ٰءِ ان جي فڪر ءِ فلسفي تي بحث ڪري ٿو جنھن جو اچو تہ مختصر جائزو وٺون .
جئين تہ وجوديت جي فلسفي جي شروعات سورين ڪرڪيگارڊ کان ٿئي ٿي تنھن ڪري ليکڪ بہ سڀ کان پھرئين سورين ڪرڪيگارڊ جي زندگي ۽ ان جي فلسفي جو جائزو آھي جنھن ۾ ليکڪ جو خيال آھي تہ ھي فلسفي اصل ڳڻتي جو ڳاريل ھو ھي سڄي عمر پنھنجي پيءِ جي ڪيل ۾ سڙندو ءِ پڃرندو رھيو،ڪرڪيگارڊ جو خيال ھو تہ سچ ھر ماڻھو جي داخليت ۾ آھي ھر ماڻھو جيڪو سوچي ٿو ۽ صحيح سمجھي ٿو اھو ئي اھو سچ آھي تنھن ڪري ھر ماڻھو لاءِ زندگي ۾ ذھن جي آبياري ڪندو رھي،ڪرڪيگارڊ انساني شخصيت يا ذات جي اوثر جو جون ٽي منزلون جمالياتي،اخلاقي،مذھبي ٻڌايو آھن جنھن ۾ جمالياتي منزل ۾ ماڻھو تي جذبا ء.نفساتي خواھشون ڇانيل رھنديون آھن .
ٻئي منزل اخلاقي منزل ۾ ھڪ فرد سماجي ءِ اخلاقي ذميوارين کي سمجھي ٿو ءِ انھن کي نڀائي ٿو ڪرڪگارڊ مطابق ھن منزل ۾ فرد جمالياتي حُسن پسي ٿو،ءِ عالمي انسان جي درجي تي پھچي ٿو.
ان کانپوءِ ٽئين منزل کي سورين ڪرڪيگارڊ مٿانھين منزل سمجھي ٿو ھن منزل ۾ ڪرڪيگارڊ پنھنجي پاڻ کي خدا جي سامھون بيٺل ڏسي ٿو .
روسي وجودي بردوف انسان ڇا آھي؟ جي سوال تي سوچ ويچار ڪيو ۽ ھن آزادي جو نظريو پيش ڪيو جنھن م ھن جبر جون تصور ڏنو جنھن ۾ ھن جو خيال ھو تہ ھن انسان جي روزاني زندگي جي ڪاروھنورا ۾ انسان تي فطرت، سماج،تھذيب ءِ تاريخ جو جبر اثرانداز ٿئي ٿو ۽ ھڪ فرد جي شخصيت جي اوثر ۾ اھي جبر ڪردار ادا ڪن ٿا تہ اھي جبر انسان جي آزادي ۾ رڪاوٽ بہ وجھن ٿا .
فريڊرڪ نٽشي مثالي انسان جو نظريو ڏنو
ھائيدگر چيو تہ انسان آزاد آھي ۽ ھن وٽ پنھنجو فيصلو ڪرڻ جي سگھ آھي . ھن چيو تہ انسان سچائي سرجيندڙ آھي .
سارتر چيو تہ انسان ھڪ بي معني ڪائنات ۾ اچي ٿو ۽ ِپنھنجي پرسرار شعور سان ھن ڪائنات کي رھڻ لائق بڻائي ٿو ھن جو خيال ھو تہ ظلم ۽ ڏاڊ خلاف وڙھڻ بہ نيڪي جو ڪم آھي .
البرٽ ڪاميو چوندو ھو تہ انسان جي زندگي کل جھڙي ءِ واھيات آھي،ھڪ انسان ھن دنيا ۾ اچي ٿو ۽ پنھنجي زندگي روزمرھ جي فضول ڪمن ۾ گذاري ٿو ڇڏي .
ائين ھن ڪتاب ۾ مختلف ڏاھن جي زندگي ء نظرين تي بحث ڪرڻ کانپوءِ ليکڪ ادب ۾ وجوديت پسندي جي ڪردار تي بحٽ ڪري ھن ڪتاب جي پڃاڻي ڪري ٿو،ھي ڪتاب بنيادي طور جي وجوديت تي سٺو بحث آھي جنھن کي پڙھڻ کان پوءِ پڙھندڙ وجوديت کان واقف ٿئي ٿو ۽ ان کي سمجھڻ جي پوري ڪوشش ڪري ٿو تنھن ڪري فلسفي جي شاگردن کي ھي ڪتاب ضرور پڙھڻ گھرجي، پر ھن ۾ تنقيد جي کوٽ نظر اچي ٿي ڇوتہ ھن فلسفي تي مارڪسي خيالن جي ماڻھن جا سخت اختلاف آھي ھن جو گھڻو زور فرد تي ھو ھن فلسفي اجتماعيت کي رد ڪيو ءِ وجودي فلسفي مايوسي کي تمام گھڻو پکيڙيو ۽ گھڻن ڏاھن جو خيال آھي تہ وجوديت يورپ ۾ صوفي ازم جو ناڪام تجربو ھو تنھن ڪري ھن جو تنقيدي جائزو وٺڻ ضروري آھي اُميد تہ ٻئي ڇاپي ليکڪ ان جو تنقيدي جائزو ضرور وٺندو .