”جنب ڪٿا“ ھڪ جائزو
ادب سماج جو عڪس ھوندو آھي ھڪ تخليقڪار جا خيال ۽ سوچون سماجي حالتن ۽ سماجي حقيقيتن جو اولڙو ھوندا آھن ھڪ تخليقڪار جڏھن سماجي حالتن مان بيزار ٿيندو آھي انھن خلاف بغاوت ڪندو آھي جنھن جو اظھار ھُو ڪھاڻي،ناول، شاعري، آتم ڪٿا يا يا وري ادب جي ٻئي ڪنھن صنف ۾ ڪندو آھي ڪنھن بہ سماج جي تبديلي جا بنيادي اھڃاڻ ان سماج جا ڏاھا،اديب ۽ شاعر ئي ھوندا آھي پر شرط اھو آھي تہ اھي پنھنجن مفادن لاءِ ھن سماج سان ڪميٽمينٽ نہ ڪري ويھن . سنڌي ادب بہ سنڌ جي سياسي،سماجي ثقافتي حالتن جو اولڙو ۽ عڪس رھيو آھي،سنڌ جي اديبن،شاعرن سنڌ جي حقيقي حالتن کي پنھنجي تخليقن ۾ پيش ڪيو آھي،شيخ اياز، استاد بخاري،سرويچ سجاولي، ابراھيم،منشي،زاھد شيخ ۽ ٻين جي شاعري، امرجليل، جمال ابڙو،نجم عباسي، رشيد ڀٽي، آغا سلي،سراج ميمڻ، زيب سنڌي، منظور ڪوھيار، ضراب حيدر، اختر حفيظ، مجيب اوٺو ۽ سنڌ جي ٻين اديبن جون ڪھاڻيون ناول، ۽ سنڌ جي ڏاھن سائين جي ايم سيد، سائين ابراھيم جويو، سائين رسول بخش پليجو، فقير محمد لاشاري جامي چانڊيو ء۽ ٻين اديبن جون لکڻيون سنڌ جي سماجي ۽ سياسي حالتن جو اولڙو،عڪس ۽ پنھنجي دور جي حقيقي حالتن جي تاريخ آھن جن کي پڙھڻ سان اسان کي سنڌي سماج جي نفسيات، ان جي سياسي ۽ سماجي حالتن جي پروڙ پوندي تنھن ڪري ھر دور کي سمجھڻ لاءِ ان دور جي ادب کي پڙھڻ ضروري آھي، تازو انھي حوالي سان سنڌ جي بھترين ڪھاڻيڪار، ڊرامانگار ۽ ليکڪ حفيظ ڪنڀر جي آتم ڪھاڻي جو ڪتاب ” جنب ڪٿا “ آيو آھي جنھن ۾ ليکڪ حفيظ ڪنڀر پنھنجي دور جي سماجي،سياسي، ثقافتي حالتن جو ڇيد ڪري ٿو ھي آتم ڪٿا ھن سماج جي ھيٺئين طبقي جي ھر غريب، مسڪين، لاچار، بي وس،۽ پيڙھيل طبقي جي حقيقي زندگي جو داستان آھي تنھن ڪري ھي آتم ڪٿا پڙھندي پڙھندڙ کي ڪنھن بہ وقت ڪابہ اوپرائپ محسوس نہ ٿيندي بلڪہ پڙھندڙ کي پنھنجي آسپاس ھر عام ماڻھو جي زندگي ۽ ان جون حالتون، ان جا ڏک ۽ تڪليفون محسوس ٿينديون باقي جيڪو ھن ڌرتي تي پيڙھيل طبقي جي زندگي کي چڙھيل آھي جنھن جون پاڙون ھن ڌرتي ۽ ماڻھن ۾ کپيل ناھي ان لاءِ ضرور ھي وڌاءُ ھوندو ھڪ ديومالائي قصا لڳندا باقي حفيظ ڪنڀر جا پير پھرئين ڏينھن کان ھن ڌرتي تي پختا ھئاتنھن ڪري ھن اُھي سڀ ڏٺا،سڀ تڪليفون ۽ اذيتون برداشت ڪيون ۽ اھڙي قھر جھڙي آتم ڪھاڻي لکي آھي .
ھن ڪٿا جي شروعاتي پنن ۾ ليکڪ جي ماءُ جي اذيت سان ڀرپور زندگي جو داستان آھي اسان اٻوجھ سنڌي ماڻھن جيڪو تعليمي شعور، سمجھ نہ ھجڻ جي ڪري جيترو غلط خيالن، سوچن، وسوسن ۽ عقيدن جي ور چڙھيل آھي جنھن سبب ھُو تمام گھڻو ڀوڳي ٿو تنھن جومثال شايد ھن دور ۾ ھن دنيا ۾ نہ ملي ھڪ ماڻھو جيڪو اڳ ئي اذيت ۽ تڪليف ۾ آھي ان کي علاج جي نالي تي اڃا وڌيڪ اذيت ڏني وڃي ٿي جئين ھن ڪٿا ۾ ليکڪ جي ماءُ سان ٿئي ٿو ھُو ڪينسر جھڙي موذي مرض ۾ مبتلا ھجي ٿي ۽ ان جوٻھراڙي جي ٽوٽڪن تي اعلاج ڪري اڃا وڌيڪ تڪليف ڏني وڃي ٿي جيڪو جيءَ کي جھوريندڙ آھي، ھن آتم ڪٿا ۾ ليکڪ ستر جي ڏھاڪي جي معاشي حالتن جو ڇيد پڻ ڪري ٿو ۽ ان دور جي ماڻھن جي معاشي حالتن جو حقيقي نقشو چٽي ٿو جنھن ۾ ان دور جي ٻھراڙي جي ماڻھن جي زندگي ڪيڏي نہ تلخ گذرندي ھئي ۽ اھي ڪيڏي غربت ۾ زندگي گذاريندا ھئا انھن وٽ رڳو بک ھئي، بيماري ھئي، جھالت ھئي، اذيت ھئي جنھن جو شڪار ھر ماڻھو سان گڏ حفيظ ڪنڀر بہ ٿئي ٿو ليکڪ پنھنجي ان دردن واري ماضي کي ياد ڪري ٿو ان جو اظھار اسان ۽ توھان اڳيان ڪري ٿو ۽ نہ رڳو اظھار ٿو ڪري پر ھو تہ ھن ڌرتي تي رھندڙ ھر ان ماڻھو جي ڏک ۽ بک کي بہ محسوس ڪري ٿو جيڪو انھن حالتن مان گذري ٿو . “ ڌرتي جي گولي جي اڪثريتي مخلوق آفريڪا کان ايشيا تائين ائين ڪٺل ھئي .بک ۽ بيماري وگھي قبرستان، شمشان گھاٽن جو رخ ڪري ٿي اسان وٽ غربت نہ بک ھئي،بک جي بک سان ڪھڙي ڀيٽ اسان کي خبر ھئي تہ بابا کي خود کي،اسان کي بکيو رکي اسان کي پڙھائڻو ھو مڱڻا ٿي چڪا ھڪ نياڻي سميت پٽن جي شادين جا مسئلا بہ حل ڪرڻا ھئا،وڏو ڀاءَُ يونيورسٽي پھچي چڪو ھو پر اڄ سوچيان ٿو تہ اسان کي تہ ڪڻڪ جي تازي يا پاروٿي ماني ملندي ھئي پر آفريڪا ۾ مائرون ٻارن کي ميٽ جھڙي ڪنھن شيءَ جون ماني کارائي رھيون آھن ھڪڙا لکين ماڻھو بک وگھي مرن ٿا ٻيا لکين ماڻھو اھڙي اڀري غذا وگھي مرن ٿا .جنھن غذا ۾ ڪلوريز ۽ پروٽين ئي ناھن .“
ان کانسواءِ ليکڪ پنھنجي ھن آتم ڪٿا ان دور جي عام سنڌي ماڻھن جي نفسيات تي تنقيدي انداز ۾ بہ ڀرپور لکيو آھي جيڪو يقينن ھڪ حقيقي تنقيد آھي تہ اسان جي سنڌي ماڻھن جي نفسيات آھي تہ ڪم گھٽ ڪبو ۽ ان جي ڍاڍ وڏي ھڻبي ۽ ان ڍاڍ ۾ رڳو وڌاءَ ۽ ڪوڙ ھوندو جئين ان دور ۾ اوطاقن ۽ ھوٽلن تي ويٺل عام ماڻھن جو موضوع ئي جنسي قصا ھوندا جنھن ۾ عورتن تي ۽ ٻارن تي رڳو جنسي قصا ۽ چرچا ھوندا ھئا ۽ ھر ھڪ ماڻھو پنھنجا ڪوڙا جنسي ڪارناما ٻڌائي داد وصول ڪندو ھو ( ان نفسيات کان سنڌ جا وڏا اديب ۽ شاعر بہ نہ بچي سگھيا انھن پنھنجن آتم ڪٿائن ۾ انھن شاعرن ۽ اديبن عورتن سان افيئر جي حوالي سان وڏا ڪي ڪوڙا قصا گھڙي پيش ڪيا آھن جنھن کي چيليج ڪرڻ وارو ڪو حفيظ ڪنڀر جھڙو اُٿي ) يا وري غريبت ھجڻ جي ڪري ماڻھن ۾ سھپ گھٽ ھئي تنھن ڪري ھُو ننڍڙن ننڍڙن مسئلن ٻارن جو راند تان وڙھڻ پاڻي جي واري تان وڙھڻ يا وري مال جو ٻئِ ڪنھن جي فصل ۾ وڃڻ تان جھيڙا شروع ھوندا ھئا جيڪي وڃي خونن تائين پھچندا ھئا .
آتم ڪٿا ۾ اسان کي ليکڪ ٻڌائي ٿو ان دور جو ٻار تي سڀ کان وڏو عذاب تعليمي ادارن ۽ اسڪولن ۾ ھو ان دور جي استاد توڙي مائٽ جي نفسيات ھئي تہ مار ٻار جي سنوار آھي تنھن ڪري ھر ٻار پيو استادن جي اڳيان ڪٽبو ھو ننڍي ننڍي ڳالھ، ننڍي ننڍي غلطي تي ٻار تي لٺ جو زيپٽ ھوندو ھو جنھن جو شڪار ليکڪ بہ ٿئي ٿو ۽ مار ۽ تشدد کي ليکڪ ضياءَ جي تشدد سان ھن طرح ڀيٽي ٿو ـ”جڏھن مون ۾ سياسي شعور آيو سياسي سنگت ۾ آيس .ضياءَ جي مارشل لا جي ڦٽڪا ۽ ڪوڙا ھڻڻ وارا منظر اخبارن ۾ ڇپجڻ لڳا تہ مون کي اسڪولن ۾ ٿيندڙ ان قسم جي تشدد ۾ ھڪجھڙائي اھا نظر آئي تہ ضياءَ منحوس بہ ڪو ھجوم گڏ ڪري پوءِ ڪوڙا ھڻائندو ھو ۽ اذيت پسند ماستر بہ شاگردن جي ھجوم ۾ تشدد ڪري اذيت مان مزو وٺندا ھئا ضياءَ جي گڏ ڪيل ھجوم بہ ڪوڙن ڦتڪن سان ٿيندڙ تشدد ڏسي تاڙيون وڄائندو ھو ۽ ماسترن جو محدود مجموعو بہ اھڙي اذيت مان خوشي حاصل ڪندو آھي فقط ڦٽڪي ۽ تلھڙ جو فرق آھي،باقي انسان اذيت پسند ٿي آيو آھي . “ جتي ليکڪ ان دور جي مارڻي استادن جو ذڪر ڪري ٿو انھن جي تشدد کي ضياءَ جي تشدد سان ڀيٽي ٿو اتي ھُو ڪاليج جي ھڪ شفيق ۽ فلسفي جي شائق استاد مٺا خان مري جو ذڪر انتھائي عقيدت ۽ احترام سان ڪري ٿو جيڪو ھڪ ٻئي دنيا جو ماڻھو ھو جيڪو شاگردن کي سقراط،افلاطون،ابن رشد،ابن عربي ۽ غزالي جو فلسفو ۽ فڪر تمام دلچسپ انداز سمجھائندو ھو .ان کانسواءءِ آتم ڪٿا ۾ ليکڪ اسان ڪتاب چوري ڪرڻ وارن ڪارنامن جو بہ ذڪر ڪري ٿو تہ ضياءِ جي دور ۾ پنھنجي شاگردي واري دور ۾ ڪيل سياسي سرگرمين جو احوال بہ ڏي ٿو تہ وري ايم آر ڊي تحريڪ دوران عوامي تحريڪ جي سرگرمين جون جھلڪيون بہ ڏيکاري ٿو .
آتم ڪٿا ۾ ليکڪ اسان کي ٻڌائي ٿو ان دور جي سنڌ ۾ بک ۾ ھئي، ڏک ھئا،تڪليفون ھيون اذيتون ھيون سڀ ڪجھ ھو پر مذھبي بنياد پرستي نہ ھئي ليکڪ جو نانو پڪو مذھبي ھو ناني صفا ڪافرياڻي ھئي . ائين ھن ڪٿا حقيقي زندگي جا ڪئين قصا ۽ ڪھاڻيون آھن جيڪي دلچسپ بہ آھن جيءَ جھوريندڙ بہ آھن باقي ھن آتم ڪٿا جو ھڪ باب ”پليجي صاحب جا خواب “ ھتي اوپرو ۽ مناسب نٿو لڳي ۽ آتم ڪھاڻي جي تسلسل سان مئچ نٿو کائي ھن کي آخري ڀاڱي ۾ ھجڻ گھرجي ھا ۽ تفصيلي ھجڻ گھرجي ڇوتہ ليکڪ جي ھي آتم ڪٿا اڃا ليکڪ جي ڪاليج واري دور تائين جي آھي جنھن ۾ شايد ليکڪ پليجي صاحب سان ھڪ اڌ ملاقات ڪئي آھي ۽ جامي جو تہ ڪٿي آتم ڪٿا ۾ ھن باب کانسواءِ ڪٿي ذڪر ناھي نہ ئي جامي سان ڪا ڄاڻ سڃاڻ اٿس تنھن ڪري اھو باب آتم ڪھاڻي جي تسلسل کي ٽوڙي ٿو ليکڪ کي گھرجي ھا تہ پليجي صاحب جي سياست ۽ جامي جي علمي قد ڪاٺ تي ھڪ ڀرپور ۽ علمي بحث ڪري جنھن تي يقينن وڏا علمي بحث ٿيندا باقي ٻن صفن ۾ پليجي صاحب جي سياست ۽ جامي جي علميت جو ڇيد مناسب ناھي . ھن ڪٿا جي حوالي يقينن ھن دور جي ھي ڪٿا ھڪ بھترين ڪٿا آھي جنھن کي لکڻ حفيظ ڪنڀر جو ھڪ غير معمولي ڪم آھي ۽ ھر شاگرد، سياسي ڪارڪن، ۽ ساڃاھ وند کي ضرور پڙھڻ گھرجي .