يورپ جي ترقي ۽ عروج
تاريخ جو مطالعو ڪرڻ سان اسان کي خبر پوي ٿي تہ يورپ ڪنھن دور ۾ تمام گھڻو پٺتي پيل کنڊ ھو ء ايشا ان دور ۾ تمام گھڻو ايڊوانس ھو جنھن وقت يورپ اونداھي دور مان گذري رھيو ھو تنھن وقت ايشا علم ادب،واپار،ٽقافت جو پوري دنيا ۾ مرڪز ھو .ٻارھين تيرھين صدي ۾ يورپ ۾ مذھبي بنياد پرستي پوري يورپ تي حاوي ھئي،ماڻھو جي خيالن سوچن، علم،ادب فلسفي تي بندش ھئي آزاد خيال ماڻھن،مفڪرن،اديبن،شاعرن جي سيڪيولر خيالن جي ڪري انھن کي سزائون ٿي مليون . پر آھستي آھستي يورپ ان اونداھي دور، بنياد پرستي ۽ جھالت کي شڪست ڏني ء۽ پوري دنيا جي ھڪ وڏي طاقت ٿي اُڀريو،يورپ ۾ جو علم سائنس،فلسفي،پوري دنيا کان اڳتي نڪري آيو ويندي ايشا بہ پٺتي رھجي ويو ۽ اڄ ھر ملڪ توڙي ماڻھو جو رول ماڊل يورپ،ان جاملڪ آھن پوري دنيا ۾ يورپ جي سائنس ءِ ٽيڪنالاجي جو ڌاڪو آھي .اھو سڀ ڪئين ٿيو؟ يورپ ترقي ڪري دنيا اڳتي ڪئين نڪري ويو؟ ڪھڙا سبب ء۽ ڪھڙيون قوتون ھيون جن يورپ کي عروج تي پھچائي ڇڏيو؟ ان سوالن تي دنيا جي مختلف مفڪرن،۽ تاريخ دانن سوچ ويچار ڪري پنھنجا نظريا پيش ڪيا آھن جن مان ھڪڙن مفڪرن يورپ ترقي جا سبب يورپ ۾ يونان جو آيل،علم،فلسفو ۽ سائنس ڄاڻايو آھن تہ ڪن يورپ جي ترقي جو سبب ان جون اندروني،حالتون ۽ آبھوا ڄاڻايو آھي .اُن ئي حوالي سان ڊاڪٽر مبارڪ جو ڪتاب “يورپ جو عروج”بہ اھم آھي جنھن ۾ ڊاڪٽر صاحب يورپ جي ترقي ۽ عروج تي دنيا جي مختلف مفڪرن پاران ڏنل نظرين تي بحث آھي، ھن ڪتاب ۾ ڊاڪٽر دنيا جي مختلف مفڪرن جي نظرين کي بحث ھيٺ آڻي ٿو جنھن مان ھڪ نظريو ڊيوڊ ايس لانڊس جو “يورپي مرڪزيت ”جو نظريو آھي جنھن مطابق يورپ جو ترقي جو سبب يورپ جون اندروني حالتون،يورپ جي ماڻھن جو تخليقي صلاحيتون،يورپي ماڻھن جي پنھنجي جدوجھد جو نتيجو آھي ۽ يورپ جي ترقي ۾ ٻئي ڪنھن قوم جي علم،فلسفي ءِتھذيب جو ڪوبہ اثر نہ آھي، پنھنجي ان نطريئي کي ثابت ڪرڻ ان مفڪر مختلف دليل ڏنا آھن، جنھن ۾ ان جو خيال آھي تہ يورپ جي ترقي جو ھڪڙوسبب ان جي آبھو آھي، ڊيوڊ لانڊس جو خيال آھي تہ يورپ جي آبھو ٿڌي آھي جنھن سبب جي ڪري يورپ جي ماڻھن ۾ ذھني صلاحتيون وڌيڪ آھن ۽ انھن ۾ محنت ڪرڻ جي صلاحيت وڌيڪ آھي ِ۽ ان جي نسبت ۾ ايشا ء۽ آفريڪا جي آبھوا جي موسم گرم آھي تنھن ڪري انھن ۾ محنت ڪرڻ جي قوت گھٽجي ٿي بيو تہ سخت سيءَ جي ڪري يورپ جي ملڪن ۾ بيڪٽريا ۽ ٻيا جراثيم تمام گھٽ پکڙجن ٿا جنھن ڪري يورپ ۾ وبائون گھٽ ٿيون آيون جنھن ڪري انھن ۾ وبائن کي منھن ڏيڻ جي صلاحيت تمام گھٽ آھي تنھن ڪري انھن انھن وبائن کان بچاءُ لاءَ مختلف طريقا ۽ دريافت ڪرڻ، ۽ دوائون ٺاھڻ شروع ڪيا . ان کانسواءِ ھن مفڪر يورپ جي ترقي جو اھو دليل ڏنو آھي تہ مشرق جي ملڪن ۾ پاڻي تي حڪومتن جو ڪنٽرول رھيو آھي جنھن ڪري عوام حڪمرانن جي تسلط ھيٺ رھي ۽ انھن ۾ آزادي جو احساس گھٽ ھو پر يورپ ۾ بارشون تمام گھڻيون پون ٿيون،حڪومتن جو پاڻي تي ڪوبہ ڪنٽرول ناھي رھيو تنھن ڪري يورپ جا ماڻھو آزاد ھئا .
ان کانپوءِ ھي مفڪر ٽيون دليل يورپ جي گھٽ آبادي ھجڻ جو ڏي ٿو جنھن مطابق يورپ ۾ شادي دير سان ڪرڻ جو رواج آھي ۽ آبادي کي ڪنٽرول ۾ رکڻ جو رواج ھو جنھن سبب جي ڪري انھن ملڪن ۾ غربت گھڻو نہ وڌي سگھي پر مشرق جي ملڪن ۾ آبادي وڌي وڃڻ جي ڪري کاڌي خوراڪ کوٽ رھي ٿي جنھن سبب اُتي غربت وڌڻ جي ڪري اُھي ملڪ ترقي نٿا ڪن .ان کانسواءَ ھي مفڪر يورپ جي عروج جو سبب رومي سلطنت جو زوال ۽ يورپ جو ٽڪرن ۾ ورھائجن ڏي ٿو روم جي زوال سبب يورپ جي ملڪن تي رومي احتصال گھٽجي ويو ءِ منگول ۽ ترڪ حملي پوري يورپ کي فتح نہ ڪري سگھيا ٿي . يورپي مرڪزيت پسند مفڪر لانڊس جو پڻ اھو خيال آھي تہ يورپ ۾ نون شھرن جو قيام ۽ بائبل جي تعليم پڻ يورپ جي ترقي ۾ اھم ڪردار ادا ڪيو .
ان کانپوءِ ھن ڪتاب ۾ ڊاڪٽر مبارڪ ھڪ بئي مفڪر فرنالڊ بروڊل جو نقطہ نظر کي بحث ھيٺ آڻي ٿو .فرنالڊ بروڊل جي خيال مطابق يورپ جي ھڪ اھم سبب اھو بہ تہ يورپ جي ملڪن ھڪ ٻئي علم ادب، فلسفي،سائنس،موسيقي،آرٽ ۽ ثقافت کي اھميت ڏني،اھو سبب آھي تہ يورپ جي ڪنھن ملڪ ۾ ڪابہ علمي ادبي،فڪري،يا سياسي تحريڪ ھلندي ھئي تہ اھا تحريڪ تمام جلد يورپ جي ٻين ملڪن ۾ پھچي ويندي ھئي .جئين يورپ جي ھڪ ملڪ اٽلي ۾ فلسفي جي تحريڪ ٿي تہ ان جو اثر پوري يورپ تي پيو. ان کانسواءِ ھن مفڪر جو خيال ھو تہ يورپ ۾ فرد جي آزادي جي تمام گھڻي اھميت ھئي جنھن سبب يورپ ۾ فرد جي آزادي جون تمام گھڻيو ن تحريڪون ھليون، جن پڻ يورپ جي ترقي اھم ڪردار ادا ڪيو .فرنارڊ برڊل جو اھو پڻ خيال ھو تہ يورپ جي ترقي جو ھڪ سبب اھو پڻ ھو تہ يورپ ۾ جيڪي رياستي قانون آيا اھي انسان جا ٺاھيل ھئا جنھن کي چيلينج ڪرڻ عام ماڻھو لاءَ تمام سولو ھو تنھن ڪري يورپي عوام حڪمراني تي سوال ڪري سگھندا ھئا انھن تي تنقيد ڪري سگھندا ھئا ۽ ان کي تبديل بہ ڪرائي سگھيا ٿي پر مشرقي ملڪن ۾ سڀني الھامي ھئا تنھن ڪري انھن کي چيليج ڪرڻ ۽ تبديل ڪرڻ تمام ڏکيو ھو تنھن ڪري مشرق پٺتي رھجي ويو ۽ يورپ اڳتي نڪري ويو.
ان کانپوءِ ٽيون نقظہ نظر جي ايم بلاٽ جو آھي ھي مفڪر يورپي مرڪزيت جي نقطہ نظر کي رد ڪري ٿو ۽ ھن جو خيال آھي تہ يورپ جي ترقي جو اھم سبب آمريڪا جي دريافت آھي .آمريڪا جي دريافت سان يورپ جا واپار جا دروازا کلي ويا جنھن سبب يورپ ۾ صنعتي ترقي ٿي ۽ سرمائيداري ترقي ڪئي جنھن سبب يورپ ۾ جاگيرداري خاتمو اچي ويو ۽ يورپ ھڪ نئون بوزوازي طبقو پيدا ٿيو جنھن يورپ جي ترقي ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪيو.
انھن ٽن نظرين جو جائزو وٺڻ کانپوءَ ڊاڪٽر مبارڪ ھن ڪتاب ۾ ھڪ ٻئي نقطہ نظر جو پڻ جائزو وٺي ٿو جيڪو گنٿر فرانڪ جو نقطہ نظر آھي جنھن جو خيال ھو تہ يورپ جي ترقي کي عالمي اقتصادي تاريخ جي پس منظر ۾ ڏسڻ گھرجي ھن جو خيال آھي يورپ جي سرمائيداري کان اڳ بہ دنيا ۾ ھڪ عالمي اقتصادي نظام ھو جيڪو 1400ع کان 1800 ع تائين ھو ان دور ۾ يورپ وٽ تجارت ايڏي وسيع پيماني پکڙيل نہ ھئي ۽ ھو پنھنجو واپار آفريقا، کان آمريڪا، آمرڪا کان ايشيا،ايشيا کان آمريڪا ۽ آفريڪا جي رستن جي ذريعي جاپان ۽ ملڪن سان واپار ڪندو ھو، ۽ سترنھين صدي ۾ يورپ ۾ جيڪا ٽيڪنالاجي جو ارتقا ٿيو ان ۾ مشرق جو وڏو ڪردار ھو . تنھن ڪري ھي مفڪر پڻ يورپي مرڪزيت پسند جي نظريئي کي رد ٿو ڪري . ائين ھن ڪتاب ۾ يورپ جي ترقي ۽ عروج حوالي سان مختلف مفڪرن جو نقظہ نظرن تي بحث ڪري ڊاڪٽر صاحب ان نتيجي تي پھچي ٿو تہ يورپي مرڪزيت جو نظريو وڌاءَ ۽ يورپين جو پنھنجي پاڻ کي اعلي ڪري پيش ڪرڻ آھي يورپ جي ترقي ۾ کنڊن جو بہ اھم ڪردار آھي جنھن کي تاريخ دانن کي نظرانداز نہ ڪرڻ گھرجي، پر ھن ھڪ ٻئي بہ اھم ڳالھ ڪئي وئي آھي اُھا ھي تہ مارڪس جھڙو اھم مفڪر مارڪس بہ “يورپي مرڪزيت،“نقظہ نظر جي خيال جو ھو جنھن کي پڻ ھن ڪتاب ۾ رد ڪيو آھي . تنھن ڪري ھي موضوع وري بہ تحقيق طلب آھي اسان جھڙن پٺتي پيل ملڪن کي يورپ جي علم،ادب، فلسفي،سائنس ثقافت کان سکڻ گھرجي ان جي ترقي جي سببن کي سوچڻ،سمجھڻ ۽ ان جي تجربن مان فائدون حاصل ڪرڻ گھرجي .