همت ڪش ڌيءَ : شرف النساءِ چنا
آمنه چنا جي شادي غلام محمد خميساڻيءَ سان ٿي، جيڪو پوليس کاتي ۾ آفيسر هو. ان زماني جي لحاظ کان هن آمنه کي مڪمل آزادي ڏني، جنهن جي بدولت آمنه شادي کان پوءِ پنهنجي تعليم جو سلسلو جاري رکندي، انگريزي ادب ۾ ايم. اي جي سند حاصل ڪئي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر جي عهدي تي فائز ٿي. جيئن ته هن جي تعليم پوري انگريزي زبان ۾ ٿي، پر هن جي ذهانت جو داد ڏيندي منهنجو قلم سندس تعريف کان رهي نه ٿو سگهي، ڇاڪاڻ جو هن سنڌي ادب جي جيڪا خدمت ڪئي ۽ جيڪي ڪتاب لکيا، ان مان اهو بلڪل ظاهر ئي نه ٿو ٿئي ته آمنه خميساڻي، گهڻي سنڌي پڙهيل ڪانه هئي. انگريزيءَ تي عبور حاصل هئڻ ڪري، هن شاهه عبداللطيف جي رسالي جو ترجمو انگريزيءَ ۾ ڪيو، جنهن جي ڪري کيس ”تمبورو“ انعام ۾ مليل آهي. ان کان علاوه، هن جي حسن ڪارڪردگيءَ جي ڪري سنڌ يونيوسٽيءَ کيس انعامن اڪرامن سان نوازيو، جنهن جو ثبوت پڙهندڙن لاءِ هن ڪتاب ۾ شامل آهي.
يونيورسٽيءَ جي نوڪريءَ دوران، هن سردار بهادر ڪاليج حيدرآباد ۾ بطور پرنسيپال طور به ڪم ڪيو، جتي مٽن مائٽن جي نياڻين کي جيڪي اتي پڙهندڙ هيون، انهن کي ڪافي فائدا ڏنا، جن مان عزيز چنا، ۽ نجمه چنا به فائدا حاصل ڪيا. جيئن ته سندس واسطو هميشه تعليم جي شعبي سان رهيو، ان ڪري هوءَ چاهيندي هئي ته هر سنڌي نياڻي تعليم حاصل ڪري، چاهي پوءِ اها شادي ۽ ٻارن واري ڇونه هجي.
آمنه خميساڻيءَ جي مان به ٿورائتي آهيان، ڇاڪاڻ ته هن جي همت افزائيءَ جي ڪري مون به بي.اي جي آخري سال جو امتحان ڏنو، جيڪو خاله، جيڪا منهنجي سس هئي، ان جي وڃڻ کان پوءِ ٻن سالن تائين مڪمل نه ٿي هئي.
ماٽيلي ماءُ جو سلوڪ ڪنهن کان ڳجهو آهي! ڪتاب ۽ تاريخون انهن قصن سان ڀريل آهن، پر هن ماٽيلي ماءُ کي اهڙين ڪهاڻين ۽ قصن سان ڀيٽ نه ٿي ڏئي سگهجي. هن پنهنجي گهرواري، غلام محمد جي پهرين زال مان پيدا ٿيل نياڻي جنهن کي فخرو جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، ان کي پنهنجي نياڻيءَ جي نظرن سان ڏٺو. فخرو ۽ سندس گهرواري جي اڻ بڻت ڪري، هن جي مستقل رهائش جو بندوسبت پاڻ وٽ ڪيائين، نه رڳو ايترو، پر فخروءَ جو پٽ اياز سهتو آهي، ان جي تعليم۽ تربيت جي ذميواري به پاڻ کنيائين. يونيورسٽيءَ جو مليل پلاٽ فخروءَ جي نالي ڪيائين. فخرو به هن کي پنهنجي سڳي ماءُ جي حيثيت سان ڏسندي هئي ۽ سندس بيحد عزت ڪندي هئي ۽ لڳائي چڱائي ۾ هن جو گهڻو ساٿ ڏيندي هئي.
آمنه خميساڻيءَ جو شاديءَ کان پوءِ گهڻو عرصو حيدرآباد ۾ گذريو، جنهن ڪري، جيڪي مٽ مائٽ حيدرآباد ۾ رهندا هئا، انهن جي سار سنڀال به لهندي هئي. هوءَ پاٽ ۾ جتي پيدا ٿي ۽ ٻورڙي جتي هن جي اباڻي ڪاشت ڪاري زمين آهي، اتان جي ماڻهن کي به نه وساريو. ڪڏهن ڪڏهن، انهن لاءِ تحفا موڪليندي هئي. سندس شريڪ حيات محترم غلام محمد خميساڻي، هڪ شريف ۽ باڪردار انسان هو. سندس تعلق ڪنڊياري تعلقي جي ڳوٺ گجڻ ساحل سان هو. شاديءَ وقت، هو پوليس کاتي ۾ هو ۽ آخري وقت ۾ DSP جي عهدي تي فائز هو. انتهائي دلير شخص هو. زندگيءَ جوآخري سفر ڪراچيءَ ۾ دل جي دور پوڻ ڪري 12 آڪٽوبر 1971ع ۾ پورو ڪيائين.
آمنه خميساڻيءَ سان منهنجاٻه رشتا آهن. هوءَ منهنجي سڳي ماسات به هئي ۽ نڻاڻ به، انهي ڪري، مان هن کي ادي آمنه جي نالي سان ياد ڪندي آهيان. مون کي ياد آهي ته ادي آمنه جي هن دنيا ۾ آخري رات جيڪا هن آغا خان اسپتال ۾ گذاري، هن جي نياڻي ياسمين ۽ مان هن جي پلنگ وٽ موجود هئاسين. ڊاڪٽر ياسمين هن جي مٿي تي هٿ رکي پنهنجي والده کي سمجهائڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي ۽ خدا حافظ ڪرڻ ٿي چاهيو ۽ مون ادي آمنه جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهلي وڃڻ جي اجازت وٺڻ ٿي چاهي، جيڪو هن پنهنجي ڪوشش آهر مضبوطيءَ سان جهلڻ چاهيو، جنهن جو مطلب هو ته هن اسان ٻنهي کي گهر وڃڻ لاءِ اجازت ڏيڻ نه ٿي چاهي، پر نرس ۽ ڊاڪٽرن جي مسلسل اعتراض ڪري اسان کي اسپتال ڇڏڻي پيئي. زندگي اچڻ وڃڻ جو نالو آهي. هر شيءِ بي بقا آهي.
ادي آمنه جي زندگيءَ ۾ هر شيءِ سندس مطابق گذري. سندس گهرواري جو ڪو به قدم ادي آمنه جي مرضيءَ جي خلاف نه هوندو هو. گهر جو نظام، ان سان گڏ يونيورسٽي ۽ اولاد جي سار سنڀال، سڀ جو ڌيان رکندڙ خاتون هئي. ڇاڪاڻ ته جو غلام محمد جو نوڪريءَ سانگي گهر کان هميشه ٻاهر رهڻ ٿيو. اولاد جي سڌاري ۾ هن جو وڏو ڪردار رهيو آهي. سندس گهرواري جي موجودگيءَ ۾ ۽ ان جي وڃڻ کان پوءِ به. ڇوڪرا هميشه ڏنگا ٿيندا آهن ۽ خاص ڪري جن کي صرف ماءُ جي ڇانو هجي، پر هن عورت ڪڏهن به پنهنجي پٽن کي ماءُ ٿي لولي ڏيئي، پنهنجي هنج ۾ سمهاري زندگيءَ جي سڪون سان سنواريو ته ڪڏهن سخت جان ٿي هنن تي ڪڙي نظر رکي، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو جو هن جا ٻه پٽ رياض احمد ۽ طارق انجنيئر ٿيا ۽ هڪ ڌيءُ ياسمين ڊاڪٽر. سندس اولاد مان طارق، جيڪو ننڍي لاءِ پڙهائي جي بنسبت راند روند کي وڌيڪ ترجيح ڏيندو هو، ان تي ايترو توجهه ڏنائين جو هن جي زندگيءَ جو ستارو وڌيڪ چمڪندڙ نظر اچي ٿو.
ادي آمنه جا ڪيترائي ڪتاب حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي ڪتاب گهرن ۾ موجود آهن. نه رڳو سنڌ ۾ شاهه عبداللطيف جو رسالو، هن انگريزي زبان ۾ لکيو، سو آمريڪا جي لائبريرين ۾ به موجود آهي. هن جي شخصيت جي علم سان دلچسپي ان مان ظاهر آهي جو عمر جي آخري حصي ۾ جڏهن هن جي اکين ڏسڻ کان هٿن قلم کڻڻ کان نابري واري، تڏهن به هن پنهنجي ڀاءُ سيف الدين جي باري ۾ ڪتاب لکڻ ٿي چاهيو، جيڪو وقت جي گهٽتائي جي ڪري پورو ٿي نه سگهيو.