شاهه عبداللطيف جي رسالي جون ڪجهه بنيادي حقيقتون
جڏهن اسان شاهه عبداللطيف جي شاعري تي غور ڪنداسين ته هن جي شاعري سنڌ جي ماڻهن جي ساهه ۾ سمايل آهي. دنيا جي ڪابه شيءِ هنن کي متاثر نه ٿي ڪري، جيتري شاهه عبداللطيف جي شاعري هنن کي متاثر ڪري ٿي ۽ اهي (سنڌي) صرف ۽ صرف شاهه صاحب جي شاعري مان ئي متاثر ۽ لطف اندوز ٿين ٿا.
ڇاڪاڻ جو شاهه صاحب جي شاعري نه صرف سندن ثقافت، سماجي عادتن، سندن زندگي جي گذارڻ جي ڍنگ کي ظاهر ڪري ٿي، پر ان سان گڏوگڏ سندن روح جي رهنمائي ۽ روحاني قوت مهيا پڻ ڪري ٿي. ان کان علاوه هن شاعرن جي سرتاج، صوفين جي سردار جي شاعري کان نه صرف مسلمان متاثر آهن، پر هندو به سندس شاعري کان پڻ متاثر آهن. هن جي شاعري ٻنهي کي هڪ جيتري موهي ۽ متاثر ڪري ٿي ۽ اهو عام ڏٺو ويو آهي ته نه صرف هندو مرد پر هندو عورتون پڻ سندس ڪلام (شاعري) کي ڳائين ۽ وڄائين ۽ ٻڌن ٿيون. هاڻي ڏسجي ته سندس شاعري ۾ اها ڪهڙي قوت ۽ غذا مهيا ڪري ٿي اهو ان ڪري جو هن شاعرن جي سردار ۽ سرتاج پنهنجي شاعري ۾ قرآن مجيد جون آيتون استعمال ڪيون آهن.
اها هڪ مڃيل حقيقت آهي تڏهن پنهنجي ماڻهن کي پنهنجي شاعريءَ وسيلي هڪ عالمگير مذهبي پيغام ڏنو آهي جيڪو هنن (سندس ماڻهن) کي مختلف مذهبن جي ماڻهن ۽ سندن مذهب کي برداشت ڪرڻ جي سگهه ڏئي ٿو. ان ڪري ان مان ثابت آهي ته هندو ۽ مسلمان ڪيترن سالن کان هڪ ٻئي سان گڏ رهندا آيا آهن ۽ هڪ ٻئي سان مذهبي ڪٽر پڻو نه آهي ۽ هو هڪ ٻئي سان پيار ۽ امن سان گڏ رهندا آيا آهن اقتصادي مفادن ۽ جهيڙن باوجود به هُو هڪ ٻئي سان پرتشدد نه رهيا آهن.
ان ۾ ذري جو به شڪ نه آهي شاهه صاحب شاعر سان گڏوگڏ ولي الله هيو ۽ خدا جو پيارو ۽ نيڪ ٻانهو هيو، شريعت ۽ قرآن پاڪ تي پورو يقين رکندڙ هو. ۽ سندس شاعريءَ ۾ عالمگير مذهبي پرچار ڪري ۽ انسانيت سان پيار جي درس ڏيڻ ڪري دنيا جي سڀني شاعرن خاص ڪري هندو شاعرن فلاسفرن سندس شاعري جي وڏي تعريف ڪئي آهي، خاص ڪري پروفيسر ايڇ.ايم.گربخشاڻي، ليلارام وطڻمل، تاراچند شوقيرام ۽ تيرٿ داس.
مشهور هندو فنڪارن خاص ڪري نارو ڀڳت ۽ سندس ساٿي، مس ششيلا مهتاڻي ۽ ٻين ڪيترائي سندس ڪلام ڳايا آهن. مس ششيلا مهتاڻي جو ڪلام ته ايترو ته من کي موهي وجهي ٿو جو ٻڌندڙ صفا سن ٿي وڃن ٿا.
شاهه عبداللطيف هڪ درٻاري شاعر ڪونه آهي، هُن ڌن، دولت ۽ شهرت لاءِ شاعري ڪونه ڪئي. انتهائي حساس ۽ ذهين هئڻ ڪري هن سان دنيا جو ڪوبه شاعر سندس شاعريءَ ۾ پهچي نه ٿو سگهي. مزيدار ۽ وڻندڙ حقيقت اها آهي ته هن پنهنجي شاعري پاڻ نه لکي آهي. سندس شاعري هن جي وفات کان پوءِ گڏ ڪري لکي وئي يا ياد ڪئي وئي، سندس شاعريءَ جي مجموعي کي ”شاهه لطيف جو رسالو”يعني “شاهه لطيف جو پيغام” چيو وڃي ٿو.
سنڌ جي ڌرتي ٻن غير ملڪين جي انتهائي شڪر گذار ۽ احسانمند آهي جن جي عالمي تحقيق ڪري شاهه عبداللطيف جي شاعري وڏي شهرت ماڻي. انهن منجهان هڪ انگريز عالم، رچرڊ برٽن، جنهن شاهه جي شاعري تي 1851ع ۾ ڪم ڪيو. هن کان پوءِ ارنيسٽ ٽرمپ جيڪو هڪ جرمن هيو ۽ هن جي شاهه تي تحقيق انتهائي تعريف جوڳي آهي.
ارنيسٽ ٽرمپ اهو محقق هيو جنهن سنڌي ٻوليءَ کي انڊيا جي عظيم ٻولي قرار ڏنو. ٽرمپ رسالي تي تمام ئي گهڻي تحقيق ڪئي ۽ شاهه صاحب کي مغرب جي دنيا ۾ متعارف ڪرايو. سندس تحقيق ڪري جرمن عورت ڊاڪٽر اينميري شمل پڻ سنڌي ٻوليءَ تي تحقيق ڪئي.
انهن ٻنهي عالمن ۽ محققن کان علاوه ايڇ. ٽي. سورلي شاهه صاحب ۽ سندس شاعري تي تحقيق ڪئي. جنهن جو عنوان “ڀٽ جو شاهه عبداللطيف” هو، جنهن کي1940ع ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽي مان شايع ڪرايو. ايڇ. ٽي. سورلي، هن ڪتان ٽن حصن ۾ لکيو. سندس پهرين حصي سنڌ جي تاريخ جو ذڪر آهي، ٻئي حصي ۾ شاهه صاحب جي زندگي ۽ سندس شاعري بابت آهي ۽ ٽئين حصي ۾ شاهه صاحب جي شاعري جو ترجمو آهي. موجوده دور ۾ وري مسز ايلسا قاضي جي ڪوشش سان شاهه صاحب جو رسالو انگريزي ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي. سندس معاون ۽ مددگار علامه آءِ آءِ قاضي صاحب آهي جنهن جي ڪوشش قابل تعريف آهي. سورلي وري شاهه صاحب جي رسالي کي رابرٽ برائوننگ جي شاعريءَ سان ڀيٽيو آهي، هن جي مطابق برائوننگ ۽ شاهه صاحب جي شاعري ۾ هڪجهڙائي آهي، هنن ٻنهي، پنهنجي شاعريءَ کي علامتي ۽ تمثيلي ڪردارن کي رومانوي انداز ۾ پيش ڪيو آهي.
شاهه جي شاعري ۾ اهو پيغام ڏنل آهي ته انسان پيار ۽ محبت وسيلي الله تعاليٰ تائين رسائي ڪري سگهي ٿو. شاهه صاحب جي شاعري واري ٻولي انتهائي شيرين ۽ ماکيءَ جهڙي مٺي آهي. سندس ذاتي مشاهدا ۽ تجربا شامل آهن، جيڪي سندس دل ۽ روح جي عڪاسي ڪن ٿا ۽ سندس شاعري ٻڌندڙن جي روح ۽ دل کي ڇُهي ٿي. سندس شاعري صوفياڻي آهي ۽ سندس سڀئي سِٽون صوفياڻيون آهن. هن جون صوفياڻيون سِتون اسپنوزا وانگر آهن ۽ هڪ انگريز شاعر جان ڊن (1572-1631ع) وانگر آهن.
شاهه صاحب جو رسالو ٽيهه سُرن تي مشتمل آهي. سندس هر هڪ سُر ٻن ٻن سٽن تي آهي جنهن کي ڏوهيڙو چئبو آهي يا وائي چئبو آهي. ڏوهيڙن جو وزن ۽ بحر هڪجهڙو آهي. سندس بيت موسيقيءَ جي اوزار تنبوريءَ جي تارن وسيلي آسانيءَ سان ڳائي سگهجن ٿا. شاهه صاحب جي رسالي کي ٽن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهرين حصي ۾ صوفياڻيو سٽون جنهن ۾ خدا تعاليٰ سان محبت جو اظهار آهي. ٻئي حصي ۾ سنڌ جي ٻهراڙي جو ذڪر ٿيل آهي ٽئين حصي ۾ سنڌي لوڪ ادب جي پيار جا قصا ۽ ڪهاڻيون آهن. شاهه صاحب پنهنجي شاعريءَ ۾ اهي لوڪ داستان جا قصا ۽ ڪهاڻيون بيان ڪيا آهن، جيڪي عظيم سنڌ جا عظيم ڪردار آهن انهن قصن جو تعداد ست آهي. پهرين ڇهن قصن ۾ پيار ۽ محبت جا قصا آهن ۽ آخري ستين قصي ۾ موسيقي سان محبت جو بيان آهي. پيار ۽ محبت قصن ۾ سسئي پنهون، سهڻي مهيار، ليلا چنيسر، مومل راڻو، عمار مارئي، نوري تماچي ۽ راءِ ڏياچ ٻيجل.
هر هڪ داستان روحاني رمز ۽ تڪميل جي رهنمائي ڪري ٿو. سڀني داستانن جو بنيادي مرڪز ۽ محور خدا تعاليٰ، انسان ۽ ڪائنات آهي. سندس شاعري مذهب ۽ فن جو هڪ لافاني مثال آهي.
شاهه صاحب رسالو سنڌ ماڻهن جي ماڻهن هڪ قيمتي اثاثو آهي. معاشري جي هر مڪتبهءِ فڪر کي متاثر ڪري ٿو. ان جو پيغام تمام گهڻ رخو آهي جنهن کي مختلف نمونن سان پرکي سگهجي ٿو.
اهو روح رمزن ۽ رازن جي رهنمائي ڪري ٿو. پڙهندڙن جي خيالن ۽ تصورن کي شاد ۽ آباد ڪري ٿو.
رسالي بابت تيرٿ داس لکي ٿو ته ”رسالي کي ڪجهه ماڻهو پڙهندا آهن، علمي، ادبي، موسيقي ۽ شاعريءَ جي خوبين جي ڪري، ڪي وري تاريخ، سماجي دلچسپي ۽ ڪي وري روحاني رمزن ۽ پيغام لاءِ پڙهندا آهن“.
مطلب ته شاهه جو رسالو دنيا جي ادبي ڪتابن ۾ سڀني کان اعليٰ ۽ اتم آهي. سورلي ته رسالي کي عيسائين جي ڪتاب کان به اعليٰ ۽ اتم سڏيو آهي سينٽ پال جي ڪتاب شاعر کان به اتم ڪوٺيو آهي. شاهه جي رسالي ۾ روحاني، اخلاقي مسئلن جي پوري طرح ڇنڊڇاڻ ٿيل آهي. جيڪو ٻڌندڙن ۽ پڙهندڙن جي رهنمائي ڪري ٿو، جيڪو دل جي درين کي کولي ٿو، حق ۽ سچ ۽ سورنهن جي پرچار ڪري ٿو. شاهه جي رسالي ۾ جيڪا شاعري آهي، اها هڪ الله لوڪ ماڻهو جي شاعري آهي، هن رسالي ۾ شاهه صاحب پوري دنيا جي رهنمائي ڪئي آهي خاص ڪري سنڌ جي، پاڻ فرمائين ٿا:
سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪرين.
سندس رسالي ۾ جهنگ جهر، جبل، سمنڊ، ماٿرين، ڍنڍن، ٻيلن، بيابانن ۽ ميدانن، صبح ۽ شام، سج، چنڊ تارن، ڏينهن، راتين، برساتن، ڪنڊ، ڪرڙن، باغن بهارن، گلن، ڪڪرن، ڪانون، ڪٻرن، ڪبوترن، هنجهه ۽ اٺن جو ذڪر آهي. مطلب ته دنيا جي سڀني چرند، پرند ڦل ۽ ڦول ذڪر ٿيل آهي.
(مترجم مختيار ملاح)