سُر مارئيءَ جون ٽي تمثيلون
شاعر جي لفظن ۾ ڪا اھڙي اونھي ڳالهه آھي، جو توھان يڪدم اُنھيءَ حقيقت کان باخبر ٿيو ٿا ته اُنھن جي پويان ڪجهه اھم ۽ سنجيده راز لڪل آھي. شاهه لطيف جي شاعريءَ جي خوبصورتي رڳو ھن جي شاعريءَ جي ردم ۾ ناھي، نڪي زبردست ردمڪ لفظن ۾ آھي، پر اُھا اُنھن لفظن جي گنڀير ۽ نازڪ معنائن جي رنگن ۾ آھي، جيڪي ٻاھرين سونھن جي پويان موجود آھن. حقيقت ڪري لفظ پنھنجي سِر نڪي اُگرا ٿين ٿا، نڪي سھڻا ٿين ٿا، اِھا معنيٰ ئي ھوندي آھي، جيڪا اُنھن جي اھميت کي وڌائيندي آھي. بھرحال انھيءَ جو مقصد اھو ڪونھي ته شاھ لطيف جي شاعري ۾ اُھي لفظ ئي ناھن، جيڪي ھم آھنگ، مٺا ۽ وڻندڙ آھن. پر ھنن اُنھن لفظن کي به استعمال ڪيو آھي، جيڪي سخت، کھرا، اڻ وڻندڙ ۽ عام آھن، صرف ان حساب سان ته اُھي ملڪ اندر عام طور تي سمجھيا ۽ ڳالھايا وڃن ٿا. لفظن کي اُن لاءِ ڪم آندو وڃي ٿو ته ڪو فھم منتقل ڪجي، نڪي محض وڻندڙ يا گھربل آواز پيدا ڪجن. انھيءَ سبب جي ڪري رسالي جي مختلف حصن ۾ ردم کي ترڪ ڪيو ويو آھي، تنھنڪري اھا شاعري انگريزي شاعريءَ جي ھڪ صنف آزاد نظم (Free Verse)جھڙي بنجي ويئي آھي. اُن سان گڏ شاھ لطيف جي شاعريءَ کي ترجمو ڪندي ھميشه اھو خطرو درپيش ٿيندو آھي ته اگر اسان رڳو رِدم يا ٻين شعري تقاضائن تي پيا وڌيڪ زور ڏينداسين ۽ اُن جي ترجمي کي رڳو موسيقيءَ وارو بڻائينداسين، ته ان سان موضوع ۽ مواد جي سنجيدگي (Sobriety)گھٽجي ويندي، تنھن ڪري اھو ترجمو شاهه لطيف جي جامع روح کي بيان ڪرڻ کان قاصر رھندو. خيال آرائيءَ جي خدائي قوت جي ڪري اھي لفظ جيڪي عظيم شاعر پاڻ استعمال ڪيا آھن، سي ئي پنھنجي سِر اُھا معنيٰ ٻڌائي سگھن ٿا، جيڪا ھو چاھي ٿو ۽ ساڳئي وقت انھن سان ٻيا شعري مقصد به پورا ٿين ٿا. اِنھي نقطي نظر جي حساب سان ھن جي شاعريءَ جا ترجما اصل کان گھٽ ئي ھوندا. ھُن جا ترجما يا ته ھن جي شاعري جي موسيقي پيدا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندا، ائين ان جي اھميت اڀري نه سگھندي، يا وري اُھي اُن جي معنيٰ کي پيش ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندا پر موسيقي بحال رکڻ مشڪل ھوندي. شاھ لطيف پنھنجي سِر سڄي رسالي ۾ ردمڪ آھي، پر جيتري قدر بحر وزن ۽ قافين جو خيال آھي ته بعضي ھو اُن تي عمل ڪري ٿو، ته بعضي ھو بحر وزن ۽ قافيي کي ڇڏي ڏئي ٿو ۽ رڳو رَدم کي ئي بحال رکي ٿو ۽ ان کي اھڙي ھيئت ۾ لکي ٿو، جنھن کي انگريزي شاعريءَ ۾ آزاد شاعري (Free Verse) سڏجي ٿو. شاهه لطيف جي شاعري، عورت جي پنھنجي محبوب لاءِ مٺي پر نستو ڪندڙ ورلاپ جھڙي ناھي، جيڪو ھندي شاعري ۾ عام جام ملي ٿو ۽ جيئن ڪجهه نوان آبادڪار اُن کي ائين ڪري سمجھن ٿا، پر اُن جي تمثيل جي سنھي لبادي جي پٺيان زندگي ۽ موت، روح جي ازل کان موجودگي، ان جي امرتا، ان جي اصليت، ان جا ھن ڌرتي تي ڪم ۽ ان جي اصل جاءِ ڏانھن موٽ جھڙن بنيادي مامرن جي ڳولا ۽ نتيجا آھن. ان ڪري ھر ھڪ مکيه سُر ھڪ تمثيل آھي، جيڪا نه فقط ھڪ معنيٰ ٻُڌائي ٿي، پر اُن جي مختلف طريقن سان توضيح ڪري سگھجي ٿي.
تنھن ڪري سُر مارئي نه فقط افلاطوني تمثيل آھي، پر ھڪ اخلاقي توڙي قومي تمثيلَ به آھي. انھن سڀني تمثيلن جو بنياد پيار آھي، جيڪو ڪائنات کي رابطي ۾ رکندڙ اعليٰ قانون آھي، پيار جيڪو دوستاڻي قوت آھي، جيڪو مرڪز گريز نه پر مرڪز مائل آھي. سُر مارئي بطور قومي تمثيل جي، ھڪ منفرد پورھيت ڇوڪريءَ جي شاعريءَ جو بيان ڪري ٿي، جيڪا پنھنجي ذات واري ھڪ نوجوان سان مڱيل آھي، ۽ کيس ھڪ بادشاهه اغوا ڪيو آھي، جيڪو اڃايل مسافر جي روپ ۾ پاڻي پيئڻ جو بھانو ڪري اچي ٿو ته جيئن اُن کي زبردستي اغوا ڪري سگھجي. ان پورھيت ڇوڪريءَ کي محل جي ھڪ ڪمري ۾قيد ۾ رکيو وڃي ٿو، ۽ کيس ڌن دولت ۽ ٻين قيمتي شين سان ھرکايو وڃي ٿو، پر ھوءَ پنھنجي ڳڻ سان سچي رھي ٿي. اِھو مڃڻو پوندو ته حاڪم عُمر، باوجود پنھنجي شروع واري ھٻڇ جي، پوءِ وري سٺي نموني سان ورتاءُ ڪري ٿو ۽ اسان جي دل ۾ پنھنجي لاءِ عزت ۽ تعريف جا جذبا جاڳائي ٿو. ھو عام لوڪ ڪھاڻين وارو ڊٽو ناھي، نڪي ڪو شودو يا شيطان صفت شخص آھي. مارئي لاءِ ھرکجڻ جا وڏا موقعا ھئا. اھڙين حالتن ۾ ان ۾ ڪو نقصان به نه ھو ته مارئي عمر سان شادي ڪري، محل ۾ راڻي ٿي رھي ھا، پر مارئي ھڪ منٽ لاءِ به پنھنجي فيصلي تان نه ھٽي. ھوءَ مڱيل ھُئي. ھُن پنھنجي پورھيتن ماروئن، ديسي جوءِ ۽ واريءَ جي ڀٽن ۽ ٿر جي ميون، موسم، ٿوري توڙي گھڻ مدتي مينھوڳي، جنھن سان ساوڪ ۽ خوراڪ جي فراھمي وڌي ٿي، جنھن جي ڪري ٿر واسين ۾ سرھائي ٿي آئي، وغيره سان پيار ڪيو ٿي. ڇا ھوءَ اِھي سڀ شيون شھزادي ۽ محل واسطي بدلائي! بنا ڪنھن ھٻڪ جي ھُن پنھنجو فيصلو ڪري ورتو ته ھوءَ پنھنجي مارن ۽ پنھنجي وطن ڏي موٽندي. حاڪم عمر کي، نيٺ پورھيت ڇوڪري جي مقصد جي سادگي ۽ يڪسوئي، پاڪائي ۽ سگهه آڏو جھڪڻو ھو. ھوءَ آخر ڪار پنھنجي ٿري مائٽن ڏانھن موٽي وڃي ٿي.
اخلاقي تمثيل طور مارئي فرد جي اختيار جي نمائندگي ڪري ٿي. ماڻھو نه رڳو ڪنھن شيءِ جي لاءِ ارادو ڪري ٿو ۽ اُنھي جي لاءِ ھو مختلف ڏکاين جي ھوندي به مستحڪم رھي ٿو، ائين ھو لازمن ڪامياب ٿيڻو آھي. ان حساب سان مارئي ڪا عام ڇوڪري نه آھي، ڇو ته ھُن اڳ ۾ ئي ھڪ قسم جي ڪاملتا جي سطح حاصل ڪئي آھي. سخت مشڪلاتن جي وسيلي ھن جي آزمائش ٿيڻي آھي، ۽ پنھنجي روح جي خاصيت کي وڌائڻو آھي. ماڻھوءَ لاءِ اھو نسبتن آسان آھي ته ھو سٺائي کي چونڊي ۽ بُرائي کان پاسو ڪري، جڏھن ھُن کي انھن ٻنھي شين مان ڪنهن ھڪ جي چونڊ ڪرڻي پوندي آھي. پر سٺي ۽ تمام سٺيءَ ۾ چونڊ ڪرڻ تمام ڏکيو ڪم ھوندو آھي ۽ اھا سخت آزمائش خاص ماڻھو جي ڀيٽ ۾ عام کان مٿڀري ۽ وڌيڪ ھوندي آھي. انھيءَ سبب جي ڪري شاھ لطيف جي مارئي ھڪ اھڙو فرد آھي، جنھن کي اعليٰ دماغ ۽ دل جون اعليٰ خاصيتون حاصل آھن. ھن جو اجھل ارادو ۽ ھُن جا فيصلا ختم ٿيڻ جوڳا ناھن، جنھن جي نتيجي ۾ ھوءَ ناممڪن کي حاصل ڪري ٿي.
افلاطوني تمثيل طور مارئي انفرادي روح جي نمائندگي ڪري ٿي. ھُن جي پنھنجي ٿر واسين ۽ ملير کان علحدگي، کيس زوريان اغوا ڪري، اٺ تي کڻي عمر ڪوٽ ڏي نيڻ وارا مرحلا، انفرادي روح جو ڪائناتي روح کان علحده ٿيڻ ۽ ھن دنيا يعني عمر ڪوٽ ۾ اچڻ جي نمائندگي ڪن ٿا، عمر ۽ ھن جا محل ۽ ٻيون آسائشون، جيڪي ھو مارئي کي آڇي ٿو، سي ظاھري طرح ھن مادي دنيا ۽ ان جي اھميت جي نمائندگي ڪن ٿا. سندس نئين آس پاس جي باوجود انفرادي روح پنھنجي اصليت کي وساري نه ٿو، سو آخرڪار پنھنجي ھن بند مان آجو ٿئي ٿو ۽ پنھجي اصلي جاءِ ڏئي واپس وري ٿو، نه فقط ھو دنياوي قيد کي بنان ڪنھن افسوس جي ڇڏي ٿو، پر ڇڏيندي ھُن کي اطمينان ۽ پنھنجي فاتحانه واپسيءَ جي متوقع سرھائي جو احساس ٿئي ٿو.
مومل راڻو ۽ ليليٰ چنيسر ۾ شاهه لطيف انفرادي روح جي ٿور وقتي قرباني ۽ پنھنجي وجود جي حقيقي مقصد وسارڻ واري خطا کي بيان ڪري ٿو. سُر مارئي ۾ اھو مقصد ٿوري وقت لاءِ به نٿو وساريو وڃي. اُن ۾ زندگيءَ جي ھر لاھن چاڙھن دوران ان مقصد کي اڳيان اڳيان رکيو وڃي ٿو.
جيتري قدر ھن سُر جي ٽيڪنيڪل پھلو جو واسطو آھي، ته اُن ۾ يارنھن داستان آھن، جن ۾ وري مختلف عددي سٽن وارا بيت شامل آھن. اڪثر بيت ٽن سٽن تي مشتمل آھن، پر اُنھن مان ڪي چئن سٽن تي به منحصر آھن. بعض اوقات بيت جون پھريون ٻه سٽون ھم قافيه ھونديون آھن، ته ڪڏھن وري پھرئين ۽ ٽين يا چوٿين، جيڪڏھن چوٿين سٽ ھوندي آھي ته، ھم قافيا ھونديون آھن. ڪن وقتن تي چارئي جون چارئي سٽون ھم قافيا ھونديون آھن. وائيءَ ۾ متبادل سٽن ۾ قافيو ھوندو آھي. تنھن ڪري اسان ڏسون ٿا ته شاهه لطيف قافين جي محدود حدن اندر پاڻ کي ٻڌي نه ٿو رکي. جيتري قدر بحر وزن جو خيال آھي ته ڪڏھن ڊگھيون سٽون، اوچتو وري ننڍين سٽن سان شامل ھونديون آھن.
(مترجم: محمد حبيب سنائي)