سُر سامونڊيءَ ۾ سمايل فلسفو
هنن جو ڌنڌو، ٻيڙين، رسن، لڙهن، ونجهن، ويرن ۽ سمنڊ جي کاري پاڻيءَ سان آهي. هنن سامونڊين مهاڻن جي پنهنجن پرين پيارين کان جدا ٿيڻ جو ڏک ۽ غم پڻ هن سُر ۾ ذڪر ٿيل آهي. اهي سامونڊي مهاڻا پنهنجن پرين ۽ دل وارن کان جُدا ٿي مڇي ماريندا آهن ۽ پنهنجن گهر وارن کي پويان اڪيلو ڇڏي، ڏينهن جا ڏينهن ۽ راتين جون راتيون سمنڊ ۾ رهندا آهن.
حالانڪه سمنڊ واري زندگي تمام خطرناڪ آهي، اها ايتري آسان نه آهي پر تنهن هوندي به اهي سامونڊي مهاڻا گهر واندا ڪونه ٿا ويهن ۽ روزي جي تلاش ۾ خطرن کي منهن ڏئي زندگي گذارن ٿا.
هن سُر سامونڊيءَ جو اندروني، باطني ۽ مخفي پيغام اهو آهي ته انسان جي حياتيءَ هن ڌرتي تي پنهنجي دل واري لاءِ هڪ وڏو چيلينج آهي. هن دنيا ۾ رهڻ بي بقا آهي ۽ هي دنيا فاني آهي انسان ڪڏهن به هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري سگهي ٿو. حياتي تي ڪوبه ڀروسو ڪونهي ۽ يقين ڪونه آهي خلقيندڙ (خدا تعالي) سان هر وقت هر هنڌ رابطي ۾ رهي يعني سدائين ان جو ذڪر ۽ فڪر ڪري ۽ ان جي ذڪر ۾ محو ۽ مشغول هجي، جو دم غافل سو دم ڪافر.
جيڪڏهن خدا تعاليٰ جي ذڪر کان خالي رهيو ته هو هميشه لاءِ خساري ۽ پڇتاءُ ۾ رهندو، ڇاڪاڻ جو خدا تعاليٰ هر هنڌ موجود آهي ۽ هُو ڏسي ۽ پسي ٿو.
شاهه لطيف هن دنيا جي اهميت جو انڪاري ڪونه آهي ۽ هن دنيا کي پڻ اهميت ڏئي ٿو، ڇاڪاڻ ته دنيوي اک ۽ ڪن سوچ ويچار ۽ فڪر جي وسيلي باطني ڳجهن ۽ رازن کي ظاهر ڪن ٿا، تنهنڪري شاهه صاحب پنهنجي پسگردائي ۾ جيڪو به مشاهدو ڪري ٿو اهو انتهائي پيار ۽ محبت منجهان ڪري ٿو ۽ هو پنهنجي پسگردائي ۾ ڪنهن سان ۽ ڪنهن کان به نفرت ڪونه ٿو ڪري.
شاهه صاحب جي شاعري جون سورميون “عورتون” آهن، عورت ان ڪري جو عورت سچائي ۽ خلوص جي علامت آهي. صبر ڪرڻ واري آهي، مشڪلاتن کي منهن ڏيڻ واري آهي ۽ پنهنجو پاڻ کي قربان ڪرڻ واري آهي.
ظاهري جسماني طرح ته عورت ڪمزور آهي، پر عورت ۾ اها خوبي پڻ آهي ته جيڪڏهن هن کان خطا ٿئي ٿي ته هو جلدي توبهه تائب ٿيندي آهي ۽ پڇتائيندي آهي ۽ پنهنجي غلطي تسليم ڪري ان جو ازالو ڪندي آهي. هن سُر سامونڊي ۾ شاهه لطيف عورت جي نفسيات ۽ اندروني ڪيفيت هڪ سامونڊي جي گهرواري جي حيثيت سان بيان ڪئي آهي. مهاڻي جي زال خوفزده آهي ته ڪنهن به وقت ٻڪريءَ جي هار، ونجهه، رسو ٽٽي پئجي سگهي ٿو:
پڳھه پاسي گهار، آيل! سامونڊين جي،
وِجهي جيءُ جنجار، جِم وڃنئي نڪري!
مطلب ته مهاڻن سامونڊين جو رسو مضبوط هجي نه ته ٽٽڻ جي ڪري هميشه کان پڇتاءُ ٿيندو. پاڻ ٻئي هنڌ فرمائي ٿو:
پڳهه پاسي ويهه، آيل سامونڊين جي،
تون وسري وک کڻين، هو پوريندا پرڏيهه،
سمنڊ جنين ساڙيهه، ڪوهه نه وئين تن سين.
ترجمو: سامونڊين مهاڻن جي ٻيڙي جي رسي جي ڀرسان ويهه توکي ته تڪڙ ڪانه آهي پر هنن کي جلدي آهي تون انهن سان ڇونه ٿي ويهين جن جو گهر سمنڊ آهي.
آخرڪار هڪ اهڙو ڏينهن به اچي ٿو جو سامونڊي مهاڻا سفر جو سانباهو ڪن ٿا ۽ سمنڊ جي تياري ڪن ٿا. شاهه لطيف فرمائي ٿو ته:
ننگر ۽ ناريون، پڳهه کڻي پنڌ ٿيا،
بندر بازاريون، سڃا سامونڊي.
سامونڊي مسافرن پنهنجا رسن سوڌو روانا ٿيا، بندرگاه ۽ بازاريون مهاڻن سامونڊين بغير سڃ ۽ بيابان لڳن ٿا. شاهه صاحب وري عورت جي نفسيات خاص ڪري مهاڻن جي نئين ڪنوار/زال جو ذڪر ڪري فرمائي ٿو:
سيئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا،
روئان رهن نه سپرين، آيل ڪريان ڪيئن،
مونکي چاڙهي چيئن، ويو وڻجارو اوهري.“
وري ٻئي هنڌ فرمائي ٿو ته وقت تيزي سان گذرندو ٿو وڃي پر سامونڊي مهاڻا سفر کان ڪونه موٽيا سندن گهروارون ڪانو/ ڪانگ کان اچڻ جو پڇي ٿي:
تن جنين جي تات، سي سڄڻ سفر هليا
لئج لات لطيف چئي ڪڏهين ايندم ڪانگ
ڪنهن سڻائي سانگ، پرين پرڏيهي ڪيا.
جن لاءِ مان تڙپان ٿي ۽ لڇان ٿي تون انهن جي اچڻ جي خبر ڏي.
موسم سٺي تبديل ٿي آهي، هاڻي ته مهاڻن سامونڊين کي اچڻ گهرجي، شاهه صاحب فرمائي ٿو:
سَرَ لوهيڙا ڳڀيا! ڪسر نسرئا
تو ڪئين وسريا ڍوليا! ڏينهن اچڻ جا.
سر ۽ لوهيڙا ڳڀجي ويا آهن، ڪسر وڌي وڏو ٿيو آهي. پرين! تون ڇو اچڻ واپس ٿيڻ وساري ڇڏيو آهي. هي ڏينهن جدائي جا ڏينهن نه آهن بلڪه گڏ رهڻ جا آهن.
شاهه صاحب فرمائي ٿو ته:
جي تون وَڻجارو ڪانڌُ، ته مون هَڏِ مَ لائون لَڌيُون!
پَرَڏيھَ مٿي سانگُ، اَٺئي پَهرَ جنهن ڪيو.
جيڪڏهن مونکي سامونڊين مهاڻن جي زندگي جي خبر هجي ها ته مان شادي نه ڪيان ها ڇاڪاڻ ته هو سدائين ٻاهر رهندا آهن.
وري هنن سٽن ۾ پنهنجي ماءُ کي ٻڌائي ٿو ته :
وڻجاري جي ماءُ، وڻجارو نه پلين،
آيو ٻارهين ماهه پن ٿو سفر سبهي.
اي سامونڊين مهاڻن جي ماءُ تو سامونڊين مهاڻن کي ڇو وڏو ڪري پاليو ۽ نپايو هي مهاڻو سامونڊي ٻارهن مهينا گذرڻ کان پوءِ واپس گهر موٽي آيو، گهر موٽڻ کان پوءِ ور ي جلدي واپس ورڻ جي تياري ٿو ڪري. هنن سٽن ۾ وري خوشيءَ جي خبر ڏئي شاه صاحب فرمائي ٿو ته:
چمڪيون چوڌار، ڌڄيون ڌاريچن جون،
ماءِ! سامونڊي آئيا، سهسين ڪري سينگار،
جنين جي پچار، ڪالهانڪو ڪانگ ڪري.
حقيقت ۾ شاهه صاحب جي شاعري ايتري به سادي ڪانه آهي سندس شاعريءَ ۾ زندگي ۽ فطرت جو گهرو مشاهدو آهي. هن جي شاعريءَ ۾ عورت جي نفسيات ۽ احساسن جو پڻ گهرو مشاهدو آهي. شاهه صاحب نج سنڌي شاعر آهي، هُو هندي شاعر نه آهي هي صوفي شاعر آهي، هن جو الله تعاليٰ سان وڏو عشق ۽ محبت آهي، سندس محبت ۾ سچ ۽ سونهن ڏسي سگهجي ٿي.
اها حقيقت آهي ته شاهه صاحب جي شاعري ۾ در اصل سندس روح آهي ۽ هن جي شاعري ۾ سندس روح سمايل آهي سندس شاعري ۾ جيڪا فصاحت ۽ بلاغت آهي اها پڙهندڙن ۽ ٻڌندڙن کي حيرت ۾ وجهي ڇڏي ٿي ۽ سوچ ويچار تي مجبور ڪري ٿي.
شاهه صاحب جي شاعري تي اڃان غور فڪر ڪرڻ جي ضرورت آهي سندس شاعريءَ جي ڪجهه بندن ۾ مهاڻي/ سامونڊيءَ جي زال جي ڏک، فڪر، فراق جو پڻ ذڪر ٿيل آهي ته جڏهن سندن مڙس گهر ڇڏي ٻاهر ويا ته واپس ڪونه وريا، ڇاڪاڻ جو هُو سفر ۾ ئي گذاري ويا. اهڙي واقعي جو اظهار هنن سٽن ۾ آهي ته :
وِيا اوهِرِي اوءِ، مُونکي ڇڏي ماڳَهِين؛
جُڳَنِ جا جُڳَ ٿيا، تِئان نه موٽيو ڪوءِ!
گُوندَرُ ماريندوءِ، ويچارِي! وِيَنِ جو.
مون نماڻيءَ کي اڪيلو ڇڏي ويا، ۽ اهڙي جاءِ تي ويا جو سندن واپس ورڻ محال آهي، هو اهڙي جُوءِ ۽ جاءِ تي ويا، جتي ڪير به ڪونه موٽيو. انهن جي جدائي ۽ پري ٿيڻ مونکي ماري ڇڏيو آهي.
اسان جي شاهه صاحب شيڪسپيئري سٽن جي پڻ عڪاسي ڪئي آهي جنهن ۾ هُو اڻ سڃاتل ۽ اڻ ڳوليل ملڪ جو ذڪر ڪري ٿو جتان ڪوبه مسافر واپس ڪونه وريو، انهن مٿين ٽن سٽن ۾ اها ڳالهه چٽيءَ طور ظاهر آهي.
اها هڪ حقيقت آهي ته انسان فاني آهي، هڪ سامونڊي مثل هن کي سمنڊ ڏانهن واپس ورڻو آهي. انسان جو هن ڌرتيءَ تي رهڻ مختصر ۽ ٿورو آهي ۽ هن کي اتي واپس ورڻو آهي جتان هو آيو هيو پر پوءِ هن فاني دنيا سان پيار ۽ محبت ڪري ٿو. هنن سٽن ۾ شاه صاحب فرمائي ٿو ته:
اَڄُ پَڻِ وَايُون ڪَنِ،وَڻِجَارَا وَڃَڻَ جُون،
ھَلَڻَ ھَارَا سُپِرين، رُئَان تَان نه رَھَنِ،
آئُون جَهلِيندِي ڪيتِرو، آيَلِ سامُونڊيَنِ،
پَڳَههه ڇوڙي جَنِ، وڌَا ٻيڙا ٻَارِ ۾.
اڄ وري سامونڊي مهاڻا وڃڻ جون تياريون ٿا ڪن آءٌ روئان ۽ رڙان ٿي ته ترسو پر هُو منهنجن ڳوڙهن ۽ روئڻ جو احساس ڪونه ٿا ڪن ۽ ڪو نه ٿا رهن. مان انهن کي ڪيئن روڪيندس، جن پنهنجا ٻيڙا تيار ڪري سمنڊ ۾لاهي ڇڏيا.
(مترجم محبوب مغيري)