شاهه عبداللطيف جي روحانيت
ماڻهن جو وري ھڪ ٻيو قسم به ھوندو آھي، جيڪي مذهبي زندگي گذارڻ کانپوءِ ۽ دنياوي ڪمن کي پورو ڪرڻ کانپوءِ اُن مرحلي تي پهچن ٿا، جڏهن اهي سوال کين پريشان ڪن ٿا ۽ هو اُنهن جي جواب جي تلاش ڪرڻ لڳن ٿا، ڇاڪاڻ ته رواجي مذهب ۾ اُنهن جا ڪي مطمئن ڪندڙ جواب ناهن ھوندا. اُهي خالق سان سڌي تعلق جي شديد خواهش ۾ به ورتل هوندا آهن، پر سندن موجوده زندگيءَ جي بود و باش کين اهو حاصل ڪرڻ کان پري رکندي آهي. الوھيت لاءِ روح جي اِها بُکَ يا اهي شيون جيڪي خدائي آهن، کين ان رستي تي وٺي وڃن ٿيون، جيڪو صوفين ووڙيو آهي.
انسانن جو هڪڙو ٽيون نمونو پڻ آهي، جيڪي پنهنجي پيدائش کان وٺي مشاهدو ڪندڙ ۽ غور ويچار ڪندڙ ھوندا آهن. اُنهن جي پنهنجي فطرت ئي کين مجبور ڪري ٿي ۽ رهنمائي ڪري ٿي ته اُهي اسانجي وجود جي ڳجهه واري سوال کي حل ڪن. شين جي الوھي (Supernal)ترتيب لاءِ ۽ خدا سان سڌي رابطي جي لاءِ، ھنن جي زورائتي اڇا سندن زندگيءَ ۾ ٻي هر شيءِ کي پٺتي ڌڪيو ڇڏي. ابدي سچائين لاءِ سندن تانگهه، جيڪا ڪڏهن به ختم نه ٿي ٿئي، اها ھنن جو بنيادي متو ٿيو وڃي. اُهڙا شخص پيدائشي صوفي ھوندا آهن.
شديد آگاھي جي وقتي مجھول تجربي وسيلي، جيڪو اچي ۽ وڃي ٿو، مٿن اُنهن اهم سوالن جو حل پڌرو ٿئي ٿو. سڌي تجربي مان جيڪا تخليقي بصيرت حاصل ٿئي ٿي، سا ماڻھو کي خدائي جوھر کي سمجھڻ لائق بنائي ٿي، تنھن نڪتي کي ورڊس ورٿ هيٺن لفظن ۾ بيان ڪري ٿو:
The blessed mood
In which the burden of the mystery,
In which the heavy and weary weight
Of all this unintelligible world,
Is lightened that serene and blessed mood,
In which the affections gently lead us on,
Until, the breath of this corporal frame
And even the motion of our human blood
Almost suspended, we are laid asleep
In body, and become a living soul:
While with an eye made quiet by the power
Of harmony and the deep power of joy,
We see into the life of things.
اها ڳالهه مشاهدي ۾ آئي آهي ته مذڪوره يا اُنهن جهڙا ٻيا سوال، اسان مان اُنهن ماڻهن تي اثر انداز ٿين ٿا، جيڪي، ھڪ اھڙي دور ۾ به روحاني طور گھرا مذھبي ھوندا آھن، جڏهن گھڻا ماڻهو مذهب تي نالي ماتر عمل پيرا ٿيندا آهن ۽ مڪمل طرح رڳو دنياوي معاملن ۾ مشغول هوندا آهن. اهڙي وقت ۾ سخت گير (Orthodox)، رواجي ۽ عبادتن ۽ رسمن وارو مذهب، جيڪو کين سندن سوالن جا مطمئن ڪندڙ جواب نٿو آڇي ۽ سندن باطني تڙپ سان نٿو ٺھڪي، تنھن مان غير مطمئن بڻجي، اُهي گهرا مذهبي، روحاني طرح سجاڳ ماڻهو ۽ غور ويچار ڪندڙ روح روحانيت ڏي رجوع ڪن ٿا، جنهن کي دلين جو مذهب سڏيو وڃي ٿو. اونهن احساسن ۽ غور ويچار جي رهنمائيءَ ۾ ۽ هڪ اھڙي سلسلي جي ذريعي، جنهن کي ”اڪيلي جي اڪيلي ڏانھن اُڏام“ جو نالو ڏنو وڃي ٿو، اُهي روحاني زندگيءَ جي ڪن سچائين تائين رسائي جا اھل ٿين ٿا. تنهن ڪري روحانيت هڪ تخليقي ادراڪ آهي، جيڪو شديد احساس ۽ گهري غور ويچار مان پيدا ٿئي ٿو ۽ اھو اسان کي شين جي حقيقت ۽ روحاني جوھر کي سمجھڻ جي لاءِ ٿورو وقتي جھلڪيون مھيا ڪري ٿو. انهيءَ سڌي ۽ ذاتي تجربي مان حاصل ڪيل ڄاڻ، دنياوي اصطلاحن واري سمجھاڻي کان، جنھن جو اڪثر حوالو پيش ڪيو وڃي ٿو، اھڃاڻي طور بالاتر ٿي وڃي ٿي. جيئن ته روحاني آگاھي ھر وقت ”ھر پاسي پکڙيل ۽ سدا کان جاري قوت، جنھن ۾ سڀ شيون ھڪ آھن“ جي خيال ۾ غرق ھوندي آھي، تڏھن روحانيت ۾ ھم اوست (Pantheism)داخل ٿئي ٿو. ورڊس ورٿ جون هيٺيون سٽون اُن تصور کي وڌيڪ چٽو ڪن ٿيون.
And I have felt
A presence that disturbs me with the joy
Of elevated thoughts, a sense sublime
Of something far more deeply interfused,
Whose dwelling is the light of setting suns,
And the round ocean and the living air,
And the blue sky, and in the mind of man.
هاڻي اسان روحانيت جي وصف تي پهچون ٿا ته اُها ”انساني ذھن پاران شين جي حقيقي سچائي جي خدائي جوھر کي سمجهڻ ۽ اعليٰ highest سان ھم آھنگي مان لطف ماڻڻ جي ڪوشش“ آھي.
اهڙي طرح صوفي اُهو آهي، جيڪو خدا سان سڌي رابطي ۾ آهي ۽ جنهن کي خدائي ڄاڻ آهي، جيڪا هو ٻي انسانذات، خاص ڪري پنهنجي پوئلڳن ۾ منتقل ڪرڻ چاهي ٿو. هو سمجهي ٿو ته جيڪي ڪجهه آهي، سو خدا آهي ۽ ٻي ھر شيءِ دوکو ۽ دولاب آهي.
صوفيءَ جو اهو پختو ايمان ته الله ئي اڪيلي سر موجود آهي، کيس ان نتيجي تي رسائي ٿو ته انسان جو روح انهيءَ خدائي جوھر مان نروار ٿيو آهي. اُهو پنهنجي اصليت کان ٿوري وقت لاءِ ڌار ٿيو آهي، پر نيٺ اهو وڃي ان سان ملندو. اهو نئين سر ميلاپ انساني روح کي اعليٰ مسرت بخشيندو. ابتدائي صوفين موجب اهو مقصد ماڻڻ ۽ ڪامل ميلاپ جي حاصلات لاءِ صوفيءَ کي پنهنجا لاڳاپا، سڀئي ناتا ختم ڪرڻا پوندا ۽ پاڻ کي دنيائي ڳالهين کان ڌار ڪرڻو پوندو. اهو تڏهن ئي حاصل ٿيندو، جڏهن پيار ۽ سونهن جي خدائي خاصيتن تي صوفي نموني سان غور ويچار ڪيو ويندو. هن کي ٻرندڙ شمع وانگر زندگي گذارڻي پوندي، جيڪا سڄي رات روئندي صبح جو انتظار ڪري ٿي ته جيئن هوءَ ختم ٿي وڃي. اُن ڪري اُهي صوفي زھد ۽ نفس ڪشي جي زندگي گھارين ٿا، ۽ پاڻ تي ضابطي ۽ صبر جي مشق ڪن ٿا.
اسلامي ويدانيت يا تصوف جو بنياد قرآن شريف ۽ حديث تي آڌاري آهي. الله پاڪ قرآن شريف ۾ فرمائي ٿو ته ”آئون ماڻھو کي سندس شهه رڳ کان به ويجھو آھيان.“ ان کان علاوه قرآن جي ھڪ ٻي آيت به اڪثر ٻڌائي وڃي ٿي: ”اسان خدا مان آهيون ۽ خدا ڏانهن واپس ٿينداسين.“ پر اسلام پنهنجي پيروڪارن کي ھرگز ائين نه ٿو چئي ته هو دنيا کان مڪمل طرح پاسو ڪن ۽ اڪيلي سر زندگي گذارين. اُهو ماڻهوءَ تي زور ڀري ٿو ته هو خدا جي رضا تي راضي رهي ۽ خدا جي خوبين تي غور ويچار ڪري ۽ انھن کي پنهنجي زندگيءَ ۾ اختيار ڪري. جيئن ته الله تعاليٰ واحد ۽ يڪتا آهي، تنھنڪري ماڻهوءَ جي روحاني ارتقا ئي کيس خدا سان ويجهڙائپ حاصل ڪرڻ ۾ مدد ڏئي سگھندي.
اسلامي تصوف جي شروعاتي تاريخ ۾ ان شخص کي ئي صوفي سمجهيو ويندو ھو، جنهن قرآن ۽ شريعت ۾ ٻڌايل اسلامي اصولن تحت الله سان پنهنجي قربت جي طلب ڪئي ٿي. هو اهو ھو جنهن ”پاڻ کي ظابطي ۾ رکيو ۽ سڌاريو، آسائشن کي ترڪ ڪيو، پنهنجي ذهن کي آرسي جيان صاف سٿرو رکيو، دنيا جي لاهين چاڙهن کان لاتعلق رهيو ۽ مادي شين جي رغبت کان بي پرواهه رهيو ۽ اُن هميشه الله سان ميلاپ جي خواھش ۽ ڪوشش ڪئي.“ اُهي اسلام کي عوام ۾ نئين سر سگھارو ڪرڻ جا ذريعا هئا، جيڪي کين سندن پاڪبازي، ۽ نفس ڪشي جي ڪري تعظيم ڏيندا ھئا.
پوين صوفين وحدت الوجود (Pantheism)کي پنھنجي ايمان جو حصو بنايو، جنهن موجب خدا ۽ فطرت ھڪ آھن، اُن طرح خالق ۽ مخلوق جي وچ ۾ سَنڌو ختم ٿي ويو، جيڪو وري قرآن شريف جي لفظن ۾ ته خدا تعاليٰ ”يڪتا يا لاثاني“ آھي، ھو اعليٰ ۽ ارفع آھي، ۽ ھن جو ڪو به برابر نه آهي،“ سان ٽڪراءَ ۾ آھي. اُهي پنجن وقتن جي نماز واري فرض کي پورو نه ڪندا هئا ۽ پيروي بدران رڳو ارادي تي زور ڀريندا هئا، جنھن جي نتيجي ۾ اُنهن تي سختگير (Orthodox) ماڻهن جي ڪاوڙ وڌي وئي.
ان کان پوءِ ابن عربي صوفي ازم ۾ وڌيڪ تبديلي آندي، جنهن جي خيال ۾ ”سڀئي وجود هڪ آهن ۽ خلقيل شيون رڳو خالق جي وجود جو جوهر يا نچوڙ آهن.“ اُن پوئين صوفي ازم واري نموني کي ”صرف ھڪ وجودي“ (Monism)سڏيو وڃي ٿو. هندستان ۾ صوفي ازم تي پوئين دور جي ويدانتي فلسفي جو اثر پيو آهي، جيئن اسان کي اُن جا اثرات شاهه لطيف جي شاعري ۾ نظر اچن ٿا، جيڪا هُنَ پنھنجي شروعاتي صوفياڻي دور ۾ ڪئي آهي. اُن موجب ”ڪائنات جي رڳو هڪ سچائي برھما آهي .... ۽ حواسن جي دنيا يعني مايا سان جيڪو تعلق آهي، اهو اظهار جوڳو ناهي. انفرادي روح، آتما رڳو برهما جو پرتو آهي، روح جي آزادي تڏهن حاصل ڪري سگهبي، جڏهن آتما ۽ برهما پاڻ ۾ ملي هڪ ٿيندا،“ ۽ اِهو ته ”نجات جي حاصلات لاءِ گھڻائي پيچرا آهن.“ آتما روح آهي ۽ برهما ڪائناتي، لازوال ۽ اڻ مٽ جوھر (Spirit)آهي، جيڪو هر وقت تبديل ٿيندڙ طبعي دنيا جي پويان رھي ڪم ڪري ٿو.“ پوءِ وارين صدين ۾ انھيءَ ”صرف ھڪ وجودي متي (Monism)واري اسڪول جو ويدانتي فلسفي تي غلبو رهيو.
جيتوڻيڪ شاهه لطيف به انھن سڀني مرحلن مان گذريو آهي، جن مان ھر صوفي اعليٰ ذات (Supreme Being)جي تلاش واري سفر ۾ گذرندو آھي، هن جي روحانيت بنيادي طور تي اسلامي روحانيت يا تصوف آهي. بار بار انھيءَ بنيادي يا ابتدائي معاهدي جا حوالا ڏنا وڃن ٿا، جيڪو ماڻهوءَ جي پنهنجي خالق سان ناتن تي روشني وجهي ٿو، جيئن قرآن شريف چوي ٿو: جڏهن خدا تعاليٰ روحن کي خلقيو، ته ھن انهن کان پڇيو ”الست بربڪم (ڇا آئون اوهان جو رب نه آهيان؟) ۽ روحن وراڻيو: ”قالو بلا (بيشڪ توهان ئي آهي)“ اهو ماڻهو ۽ خدا تعاليٰ جي تعلق کي واضح ڪري ٿو ته خدا تعاليٰ ئي تخليق ڪندڙ آهي ۽ ماڻهو کي خلقيو ويو آهي، تنهن ڪري ماڻهو خدا تعاليٰ جي ويجهو تڏهن ئي پھچندو، جڏهن هو خدائي رضا جي، جيڪا هن لاءِ قانون جو درجو رکي ٿي، فرمانبرداري ڪندو رھندو. سر مارئي جي شروعات انهن لفظن سان ئي ٿئي ٿي ۽ سر سهڻي ۾ به اهي چار ڀيرا مختلف جاين تي ورجايا ويا آهن. خدائي قانون جي فرمانبرداري جي مطلق ضرورت ۽ سالڪ جي خدا تائين پهچڻ واري سفر کي لطيف هنن ٽن سٽن ۾ خوبصورت نموني بيان ڪري ٿو:
سارِي سِکُ سَبَقُ،شَريعَتَ سَندو سُهڻِي،
طَرِيقَتان تَکو وَھي، حَقِيقَتَ جو حَقُ،
مَعرِفَتَ مَرَڪُ، اَصلِ عاشِقَنِ جِي.
شريعت اهو مرحلو آهي، جنهن ۾ سالڪ کي مذهب جي سختي سان لاڳو ڪيل قانونن موجب زندگي گذارڻي آهي ۽ کيس سڀ عبادتون ۽ رسمون پوريون ڪرڻيون آهن. طريقت تياڳ جو مرحلو آهي، جيڪو اُن کي حقيقت جي ايندڙ مرحلي ڏانھن وٺي وڃي ٿو، ۽ ان مرحلي ۾ سالڪ لاءِ خدا جي اصلي فطرت جي نوعيت پڌري ڪئي وڃي ٿي. معرفت روحاني سفر جو اهو مرحلو آهي، جتي سالڪ جو ارتقا ٿيل روح پاڻ کي خدا جي ويجهڙ ۾ پسي ٿو.
روحانيت جي اصليت متعلق، لطيف پنهنجي ھيٺين ٽن بيتن ۾ قرآن شريف جا لفظ ڪم آڻي ٿو:
هوتُ تُنهنجي هنجَ ۾، پُڇِين ڪوهُ پَهي؟
وَ فِي اَنفُسڪُم، اَفَلا تُبصِرُونَ، سُوجھي ڪَرِ سَهي؛
ڪڏهن ڪانه وَهي، هوتُ ڳولَڻَ هٽَ تي.
--
هوتُ تُنهنجي هنجَ ۾، پُڇين ڪُوہُ پَرِياڻُ؟
وَنَـحنُ اَقرَبُ اِلَيہِ مِن حَبلِ الوَرِيدِ، تُنهنجو توهين ساڻُ؛
پنهنجو آهي پاڻُ، آڏو عَجِيبَنِ کي
--
ووڙيم سڀ وٿاڻ، يار ڪارڻ جت جي
واللَّهُ بِڪُلِّ شَىءٍ مُّحِيطً ايءَ آرياڻيءَ اهڃاڻ
سڀ ۾ پنهُن پاڻ، ٻيو ڪونه ٻروچ ري.
جيئن مٿين ٽنھي بيتن ۾ پڌرو آهي، ته قرآن شريف جون آيتون ڪم آنديون ويون آهن، هتي بلوچ خدا جو استعارو آهي. قرآن شريف جون اهڙي نوعيت جون ڪافي آيتون رسالي ۾ استعمال ڪيون ويون آهن، جيڪي لطيف جي اسلامي تصوف جو اهم ثبوت آهن.
جيئن ته لطيف خدائي پيار واري خصوصيت تي گهڻو ويچاري ٿو، تنھنڪري هن جي روحانيت کي پيار واري روحانيت سڏيو وڃي ٿو، جيئن ھن جا جا اڪثر سُرَ ظاهر ڪن ٿا. هيءُ سونهن، ڪهل ۽ فياضي جهڙين خدائي خاصيتن تي پڻ سوچ ويچار ڪري ٿو، جن جي اھميت کي اجاگر ڪرڻ لاءِ، هو مختلف اهڃاڻن کي ڪم آڻي ٿو، جيڪي هو عوام جي ڄاتل سڃاتل دنياوي زندگيءَ مان کڻي ٿو.
اڻ ڏٺل ۽ غائب دنيا، جنهن کي اسان الوھي (Supernal)سڏيون ٿا ۽ جنهن کي رڳو عارف ئي سمجهي سگهندا آھن، اُنھيءَ الوھي ۽ ھن طبعي دنيا ۾ ويجهو تعلق موجود آهي. ماڻهو رڳو طبعي يعني ٻاھرين زندگي نه ٿو جيئي، پر هو اندروني زندگي به ساڳئي وقت گذاري ٿو. اسانجي اندروني زندگيءَ تي اسانجي طبعي زندگي جي طور طريقن جو آسڪر وائلڊ جي ناول Picture of Dorian Gray” وانگيان سڌو اثر ٿئي ٿو. پنهنجي اندروني زندگي جي واڌاري جو شعور اسان تي تڏهن عيان ٿئي ٿو، جڏهن اسان هڪ متحرڪ ۽ غلطين کان پاڪ زميني زندگي گذاريندي، پنهنجن دنياوي ذميوارين کي خلوص ۽ سچائي سان ادا ڪيون ٿا. انھيءَ خيال کي لطيف ھڪ سٽ ۾ سموئي ٿو:
جي هت نه هوت پسن، سي ڪنهن پر ڪيچ پسنديون؟
ائين ماڻهو جو بنيادي فرض ھن ارضي زندگي ۽ ان جي تقاضائن کي پورو ڪندي، اعليٰ زندگي لاءِ ڏاڪي به ڏاڪي وڌڻ آھي يا ”خدائي زندگي“ سان ويجهڙائي حاصل ڪرڻ جي طلب ڪرڻي آهي. هن دنيا کي ڌڪارڻو ناهي، ساڳئي وقت خدائي مشن کان به غافل نه ٿيڻو آهي، جيئن لطيف سائين پنهنجي سُر آسا ۾ چوي ٿو:
مونکي مون پرين ٻڌي وڌو تار ۾،
اڀا ائين چون مچڻ پانڌ پسائين.
ڏاڪي به ڏاڪي اسرڻ ۽ خدائي زندگيءَ سان ويجهڙائي قائم ڪرڻ وارو آخري مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ، جنهن جي لاءِ هر روح شعوري يا غير شعوري تانگھي ٿو، ماڻهو کي پاڻ ۾ خدائي خاصيتون پيدا ڪرڻ لاءِ لڳاتار اُدم ۽ جدوجهد ڪرڻي آھي، جنھن بابت لطيف سائين بار بار پنهنجي رسالي ۾ زور پئي ڀريو آهي. آئون سر ڪوھياري جي هن سٽ کي، جيڪا ٿورلفظي ۽ خوبصورتي جي ڪري منفرد آھي، پيش ڪريان ٿي:
قم ٿـي پهـچ قريب کي، اجلس تو نه جڳاءِ،
مُـٺـي! مهــمــانن سيــن، ويهي رات وهاءِ،
جيلانهن ننڊ ڪياءِ، تي روز رهين ٿي راهه ۾.
سُر آسا ۾ هو چوي ٿو:
ستو ئي سيڄ گهرين، جفا ڏين نه جان؟
اهڙن ڪافي بيتن ۾ هو اسان کي مستقل جدوجهد واري زندگي گذارڻ جي تنبيهه ڪري ٿو:
تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهه، ڪانهي ويل ويهڻ جي
متان ٿيئي اونداهه پير نه لهين پرينءَ جو.