شاهه جي شاعريءَ ۾ عورت جو تصور
انهيءَ پس منظر ۾ اسان وٽ سنڌ جي نمائنده شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جا عورت باري ۾ رايا آهن، جيڪي اسان کي سندس رسالو جي صفحن ۾ پڌرا ٿي مليا آهن. رسالي ۾ موجود سندس نون ’سرن‘ يا داستاني نظمن مان ستن ۾ عورتن جو ڪردار آهي، ٻن ۾ فقط مرد ڪردار آهن، يعني ”سُر ڪيڏارو“ جنهن ۾ مرڪزي ڪردار حضرت امام حسين ۽ ”سر سورٺ“، جتي مکيه ڪردار ”راءِ ڏاياچ“ آهي. جڏهن ته ”سُر گهاتو“، جنهن ۾ بهادر مورڙي جو داستان آهي. ان سر ۾ عورت جو ڪوبه ڪردار ناهي. ستن مکيه ڪردارن ۾ وفادار ۽ ديانتدار- سسئي، آزاديءَ سان پيار ڪندڙ، نرالي ۽ وطن پرست - مارئي، پنهنجي واعدي تي بهادر ۽ سچي- سهڻي، عاجز مگر سهڻي، ماهيگير عورت- نوري، مغرور- ليلا، چالاڪ ۽ بيوقوف - مومل ۽ بدقسمت- سورٺ.
شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو عڪس ٻن سطحن تي آهي: روحاني ۽ سماجي. هو عورت کي نه پر مرد کي روحاني جستجو جي لائق سمجهي ٿو. هن جو خيال آهي ته عورت جسماني طور ڪمزور هجڻ جي باوجود هن ۾ دل جي همت آهي، ارادي جي پختگي آهي ۽ هوءَ پنهنجي ڳالهه تي سچي آهي. هوءَ ڏيڻ واري آهي ۽ نه ڪي وٺندڙ آهي.
محبت عورت جي زندگي آهي، هن جي عشق جي وسيع سمنڊ ۾ جيڪي موجون ان جي ڪنارن تي پهچن ٿيون، انهن کي لطيف شاعريءَ لاءِ موزون موضوع سمجهيو. هوءَ دنيا ۾ اعليٰ حڪمراني ڪري ٿي، جنهن جي باري ۾ شاعر ڳالهائي ٿو. روحاني جستجو ۾ سندس برتري جو لطيف سائين سگهارن ۽ واضح لفظن ۾ اظهار ڪري ٿو، جيڪو عورت لاءِ سڀ کان وڏي وصف آهي، هو چوي ٿو:
سسئي لنگهيو سو، مرد جنهن مات ڪيا،
جبلُ وڏو جو، نُوَڻ مڙوئي نينهن کي.
سسئي ان جبل کي پار ڪيو، جنهن ماڻهن کي حيران ڪيو هو ۽ شڪست ڏني هئي. هن جي پياري روح لاءِ، جبل هڪ ميوي وانگر هو:
توڏيءَ کي تَعِظيمَ، ٻِيَنِ سَڀَنئان اڳَري،
اوڏي ٿِي اَلَفَ کي، مَنُ گَڏِيِائين سين مِيمَ،
جيلانهن ذَاتِ حَلِيم، مِلِي تي مِهارَ کي.
سهڻي کي ٻين کان مٿانهون ڪري، هوءَ خدا جي ويجهو ٿي وئي ۽ حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جو قرب حاصل ڪيائين. هن جي عاجزي سبب هوءَ مِهار تائين به هڪ ٿي وئي هئي.
رسالي تي هڪ تجسسي نظر وجهڻ سان به اهو واضح ٿئي ٿو ته داستاني شاعريءَ جو ”سُر“، يا جنهن کي علامه آءِ آءِ قاضي ۽ تيرٿداس هوتچند ڳائيندڙ ڪهاڻيون سڏين ٿا، سي عورت جي ڪردارن جي نالي تي رکيل آهن، جهڙوڪ: سر مارئي، سر سسئي (ابري)، سر سهڻي، سور سورٺ، جيتوڻيڪ مکيه ڪردار راءِ ڏياچ ۽ ٻيجل آهن، ۽ اهي سُر هئا، جن کي ٻنهي ڪردارن جي نالن سان به سڃاتو وڃي ٿو، ته به عورت مرد کان اڳي آهي، مثال طور، سر ليلا چنيسر ۽ سور مومل راڻو، جنهن لاءِ نارائڻ داس ڀمڀاڻي پنهنجي ڪتاب ” شاهه جون سورميون“ ۾ پڻ انهن خاصيتن جي نشاندهي ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته ”لطيف جي شاعريءَ ۾ اهو اتفاقي نه ٿو ٿي سگهي، پر اهو به مقصد جي حوالي سان ڪيو ويو. اڳ ۾ ذڪر ڪيل ٽن کان سواءِ سڀني سُرن جي ترقيءَ جو دارومدار انهن جي عورت ڪردارن تي آهي ۽ ٻين ڪردارن جي وجود جو دارومدار به انهن تي آهي. پنهون، ميهر ۽ کيت ڇا آهن، سسئي، سهڻي ۽ مارئيءَ جي مقابلي ۾، اهي ٽي بي قصور عورتون، جن کي پنهنجي ڪنهن قصور جي نه، پر ڪنهن پراسرار تقدير جي ڪري تڪليف پهچي ٿي؟ ايستائين جو مومل ، ليلا جيڪي پنهنجين غلطين جو شڪار ٿين ٿيون، پر توبهه ڪري آخرڪار نجات حاصل ڪري وٺن ٿيون، اهي راڻي ۽ چنيسر کان به وڌيڪ دلڪش ۽ مجبور آهن.
لطيف جي شاعري سندس زندگيءَ مان نڪري ٿي، سندس سورميون سندس زندگيءَ جي هر پهلوءَ جي عڪاسي ڪن ٿيون ۽ لطيف جي شاعري عشق، تصوف ۽ فلسفي جي ترجماني ڪري ٿي. ڪڏهن هو پنهنجي خيالن جي ڳالهه ڪندو آهي ۽ ڪڏهن هو انهن جي ذريعي ڳالهائيندو آهي. ڪڏهن هو انهن کي اڳتي وڌائيندو آهي ته ڪڏهن انهن کي لتاڙيندو آهي جيئن ليلان ۽ مومل جي صورت ۾ ۽ ڪڏهن انهن کي تسلي ڏيندو آهي. مارئيءَ کي آرام ۽ تسلي ڏيڻ لاءِ وڏا ڏاکيڙا ڏيکاريا ويا آهن. اهڙيءَ طرح لطيف جي شاعريءَ جو گهڻو حصو مکيه ڪردارن سان سرشار آهي. اها سسئي آهي، جيڪا بلوچستان جي هڪ شهزادي پنهون کي امر بڻائي ٿي. اها نوري آهي سادي مڇي مارڻ واري مهاڻي آهي، جيڪا حاڪم ڄام تماچي کي امر ڪري ٿي ۽ اها مارئي آهي، جيڪا عمر ۽ کيت ٻنهي کي امر ڪري ٿي. جيئن لطيف فرمائي ٿو:
نُوريءَ جَي نَوَازيَو، ٿيَو تماچي تَي،
گاڏيءَ چاڙهي گندري، مَاڙهُو ڪَيَو مَي،
ڪينجُهر چُندا ڪَي، ته سَچُ سَڀائي ڳالهڙي.
لطيف عوام جو شاعر آهي. سندس ستن سورمين مان پنج غريب خاندانن مان ۽ صرف ٻن جو تعلق شاهي خاندان سان آهي. ان مان مارئيءَ پورهيت ڇوڪري آهي، سهڻي ڪنڀر جي ڌيءَ آهي، سسئي ڌوٻي جي ڌيءَ آهي، نوري ڪينجهر ڍنڍ جي ڀرسان گندرا قبيلي جي مهاڻي ڇوڪري آهي، سورٺ ڪمزور ارادي واري ۽ ليلان مغرور آهي. ٻاهرين شان و شوڪت جي شوقين، مومل جو تعلق مٿئين طبقي سان آهي. پهرين پنجن جي ڀيٽ ۾ ٻه نيڪيءَ ظاهري ڏيکاءَ لاءِ محبت رکن ٿيون، سندن مالڪ ڪنهن به صورت ۾ ٻين ٻن کي پنهنجي ويجھو نه ٿا آڻي سگهن، باقي پنج ئي عاجز، مخلص، ايماندار، ثابت قدم ۽ بي قصور آهن. اهي پنهنجي ڪنهن به غلطي جي تڪليف برداشت ڪن ٿيون ۽ آخرڪار ڏکن جي ذريعي ئي امرتا حاصل ڪن ٿيون. شاهه لطيف جون سڀني سورمين ۾ نوري واحد ڪردار آهي، جيڪا غير فطري موت جو شڪار نه ٿي ٿئي. دولت ۾ غرور آهي، غربت ۾ عاجزي آهي. ليليٰ، نوري ۽ مارئيءَ جو تقابلي جائزو ڪبو ته نوري، تماچي، حاڪم کي، عاجزي ذريعي فتح ڪري ٿي. ليلان، وڏائيءَ ذريعي چنيسر اڳيان ڏيکاءُ ڪري ٿي. لطيف ان جي حماقت کان اڳ ۽ ان کان پوءِ ان جي حيثيت هنن لفظن ۾ بيان ڪري ٿو:
وڏيري هياس، چنيسر جي راڄ ۾،
دُهلين، دمامين، نَقرين، پلپل ٿي پُڇياس،
ڍولي ڍيلياس، ٿيس ڏهاڳڻ ڏيهه ۾.
پر نوريءَ عاجزي جو روپ آهي:
نُورِيَ جَي نِيازَ جو، عَجَبُ اَجَهلُ هوءِ،
سَمُون سِرُ سَڀَنِ ۾، مِي مُورَڇِئو سوءِ،
اَچِئو اُڀِيُنِ پوءِ، حُجَتَ ڀَڳِي راڻِيَين.
ٻئي طرف اڻ ڄاتل ڇوڪري مارئي، جيڪا سڀني ڪوششن کي رد ڪري ٿي، ۽ شاهي لباس ۽ زيور تي پنھنجي سادگيءَ کي ترجيح ڏئي ٿي:،
سَهَسِين سَيبَا ڪَنجُرَي، لَوئِي لِيڙُون لِيڙَ،
وَاسَي وَارَ نَه وَيڙِهيَان، مَرُ چَڳُون رَهَنِ چِيڙَ،
مَارُوءَ جِي مُهَاڙَ رءِ، اَندَرِ نَاهِ اُڪِيرَ،
هَهِڙَو حَالُ هَميرَ، وَٺِي شَالَ وَيڙِه وَڃَان.
لطيف پنهنجي غنائي شاعريءَ ۾ بار بار ان دور جي سماجي زندگيءَ ۽ ان سماج ۾ عورت جي مقام کي ڳنڍڻ جو حوالو ڏئي ٿو. سنڌي سماج ۾ عورت جي سماجي حالت بابت تيرٿ داس هوتچند پنهنجي ڪتاب ”شاهه عبداللطيف“ ۾ لکي ٿو ته ”سنڌ جيئن ته زرعي ملڪ آهي، تنهن ڪري مصر وانگر هن ۾ به مادري روايت هئي، جنهن ۾ ثقافتي ترقي ۽ خوشحالي جي اعليٰ رياست هئي. خانداني زندگيءَ جو احساس گهرو ۽ مضبوط هو. ان جا ميمبر پدرشاهي روايت جي ماڻهن کان وڌيڪ امن پسند ۽ انسان دوست هئا. اهڙي سماج ۾ ’عورتن‘ کي وڌيڪ آزادي ۽ وڏيون مراعتون ملنديون هيون ۽ کين معاشري جي ڪمن ۾ به اهميت ۽ احترام جو درجو ڏنو ويندو هو، ان کان علاوه هو گهريلو ڪمن، زراعت ۽ دستڪاريءَ جي ڪجهه ڪمن ۾ حصو وٺنديون هيون. پر بعد ۾ هن مادري روايت جي برعڪس ڪجهه سببن جي ڪري پدرانه روايت کي جنم ڏنو. هن پدرشاهي روايت جي ڀيٽ ۾ عورتن کي مردن جي تابع ڪيو ويو. سماج هڪ کان وڌيڪ شادين وارو بڻجي ويو، ۽ اتي مردن ۽ عورتن لاءِ اخلاقيات جو ٻٽو معيار پيدا ٿيو. عورت اڻ پڙهيل، جهالت ۽ توهم پرستيءَ ۾ ڦاسي وئي ۽ عبادتگاهن ۽ مذهبي رسمن کان به محرو رهڻ لڳي. اسان جو شاهه هڪ عظيم شاعر، انسان جو استاد ۽ سماج سڌارڪ آهي، عورت جي حالت کي بلند ڪرڻ لاءِ لطيف آواز اٿاريو، هن عورت کي ثقافت جو عظيم خزانو ۽ تهذيب جو مقصد ڏنو. هن پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪوشش ڪئي ته ان کي پنهنجي معرفت ذريعي حقيقي حيثيت ڏئي.
اسان کي لطيف جي مختلف سُرن ۾ عورتن جي سماجي حيثيت جي جھلڪ ملي ٿي، پر خاص ڪري ليلان چنيسر ، مومل راڻو ۽ ڪنهن حد تائين سر مارئي، سر نوري ۽ سر سامونڊي ۾. مومل راڻو پندرهين صدي عيسويءَ ۾ سنڌ جي سماجي حالتن ۽ عورت جي مجسمي جي عڪاسي ڪري ٿو. ليلان چنيسر ۽ مارئيءَ چوڏهين صدي عيسويءَ جي. اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته 13 صدي عيسويء ۾ عورت خاندان ۽ عوامي معاملن ۾ هڪ الڳ مقام هو ۽ آزاديءَ سان رسمي ۽ جشن جي ڪمن ۾ حصو ورتو. ليلان چوي ٿي:
وڏيري هياس، ميڙو مون گهر سرتين،
هٿ ڇهڻ هار جي، ڪڙي ڪاند ٿياس،
ڍولي ڍيلياس، آيم ڏنءُ ڏهاڳ جو.
هوءَ مقام رکندڙ عورت هئي ۽ ساهيڙيون منهنجي گهر ۾ گڏ ٿينديون هيون:
ڏاهي هيس ڏيهه ۾، سرتين منجهه سڄاڻ،
ڪاجا پيم ڪاڻ، جئن منهن مٿانهون نه کڻان.
اسان کي اهو معلوم ٿئي ٿو ته شايد جيئن مرد اوطاقن ۾، تيئن عورتو ن گهرن ۾ آتڻ ، جتي اهي پاڻ سان گڏ چرهو رکنديون هيون يا ڪچهري ڪنديون ۽ ڳائنديون هيون. جڏهن چرخا گھمندا هئا، تئين عورت سر ۾ ڳائندي هئي. جيئن معاشري ۾ اڄ هڪ وڏيرو هوندو آهي، تيئن هڪ وڏيري به هوندي هئي، جيڪا پڙهيل لکيل ۽ چڱيءَ طرح ڄاڻ رکندڙ هوندي هئي ۽ مان مرتبو رکندي هئي، جيئن ليلان جي غرور جي حوالي سان اڳ ۾ آيل سٽن جو حوالو ڏنو ويو آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي پيش لفظ ”رومانس آف ليلان چنيسر“ ۾ لکي ٿو ته ”ليلان کي رقص ۽ ڳائڻ جي تربيت حاصل هئي ۽ يوگي ويراناٿ جي هدايتن سان پڻ جڙيل رهي، جتي هن جادو سکيو“.
عورتن کي زيورن ۽ ٻين قسمن جي زينت جو شوق هوندو هو، جيئن لطيف اسان کي 15 صديءَ جي عورتن بابت ٻڌائي ٿو، جڏهن هو مومل جي ساٿيءَ جو ذڪر ڪري ٿو:
جهڙا پانن پن، تهڙيون شالون مٿن سايون،
عطر ۽ عنبير سين، تازا ڪيائون تن،
مڙهيا گھڻو مشڪ سين، چوٽا ساڻ چَندن،
سُنهنِ رُپي سون سين، سندا ڪامڻ ڪن،
ڪئائين لال لطيف چئي، وڏا ويس ورن،
منجهه مرڪيس من، ته سوڍي سين سنڱ ٿيو.
سندن شالون پان جي پنن وانگر سايون هيون، سندن جسم عطر ۽ امبر سان خوشبودار هو، سندن وار مشڪ ۽ چندن سان، سندن ڪن سون ۽ چانديءَ سان سينگاريل هئا.
سونا ڪُرَّ ڪَنَنِ ۾، ڳِچِيءَ ڳاڙها هارَ؛
ٻانهُوٽا ٻانهُنِ ۾، سِينڌِ سَڻِڀا وارَ؛
تيلانَهه پِيَّ پَچارَ، ڪانڌَ مُنهِنجي ڇَڏِئِي.
انهن جي ڪنن ۾ سونهري ڪنگڻ، انهن جي ڳچيءَ ۾ ڳاڙها هار، انهن جي هٿن جي چوڌاري ٻانهون، وارن جا وارن ۾ تيل ٿيل آهن.خوشبوءِ وارو تيل ۽ خوشبوءِ وڏي پيماني تي استعمال ٿيندي هئي:
جنهن تڙ ڌُوڙون ڌُون، چوٽا چَندَنَ چڪَ ڪيو،
اچن ڀؤنئر ڀَنڀَوليا، پاڻيءَ تنهين پون،
راوَلَ رَتَو رون، ڪو وَهُ لڳو واسئين.
اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جون عورتون پراڻي زماني کان زيورن جون شوقين رهيون آهن ۽ هو ان کي مختلف قسمن ۾ پائينديون هيون، جهڙوڪ هار، ڪنگڻ، ڇتين جا موتي، خول، ڪنگڻ (آڱوٺن ۽ پيرن تي) ڪنن جا ڪنگڻ، نڪ جي ڇنڊي، پاڱر، چوڙيون، وارن جا پن، بازو ۽ قيمتي پٿر وغيره پهرينديون هيون. اهي سڀ شيون موئن جي دڙي جي آثارن مان به مليون آهن. وارن کي وچ ۾ چڱيءَ طرح ورهايو ويندو هو ۽ اکين لاءِ ڪجل يا سرمو استعمال ڪيو ويندو هو. 13 صدي عيسويءَ جون عورتون تعليم يافته، سڌريل، چالاڪ ۽ ذهني طور تي ترقي يافته ۽ سماج ۾ عزت ۽ مرتبي واري جاءِ تي ويٺل نظر اچن ٿيون. عوامي جاين ت وڃڻ لاءِ عورتون پردو استعمال ڪنديون هيون، پر 14هين صديءَ جي پورهيت مارئيءَ جو لباس ۽ زيبائشون ليلان يا مومل ۽ سندس ساٿين کان بلڪل مختلف آهن. هوءَ هڪ ڪنجري نما وڏي چادر پائيندي آهي:
پٽولا پنهواريون مور نه مٿي ڪن،
جنهن لاک رتائون لوئيون ته سالنئان سونهن،
ان ايلا چنيون اڳريون بخمل بافتن،
سکر ڀائيان سومرا کٿي کان کنڀن،
جا ڏنيم ڏاڏاڻن ،سا لاهيندي لڄ مران.
مارئيءَ جا زيور هي آهن:
مون ماروُءَ سين لَڌِيون، لوئيءَ ۾ لائَون،
سونَ بَرابَر سَڳَڙا، مون کي ٻِاهُن ٻَڌائوُن،
عُمَرَ جو آئوُن، پَٽُ ڪِئن پَرَهِيان، سُومَرا!
هن مختصر مقالي کي ختم ڪرڻ لاءِ لطيف سائين پنهنجي مثالي عورت ۾ ايمان، استغفار، صبر، پابندي، توفيق، عاجزي ۽ حوصلي جون خوبيون ڳوليون آهن. ساڳئي وقت هن جي ڪمزور ڀيڻ جي وچ ۾، هن کي سستي، انا پرستي، باطل ۽ زندگي جي فنا ۽ شوخ شين لاءِ محبت ملي ٿي، پر جيتوڻيڪ انهن پنهنجي دولتمندن لاءِ ڏک برداشت ڪيو آهي، سادو سچ سکو جيئن ليلان چوي ٿي:
الا! ڏاهِي مَ ٿيان، ڏاهيون ڏک ڏسن،
مون سين مون پريَنِ، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا!
(مترجم: مختيار ملاح)