سر مارئي جي حقيقت
واجهائي وطن کي، ساري ساهه ڏيان،
هي سر ساڻيهه سامهون، منهنجو نج ميان،
مقامياڻي ماروئين، وڃي ٿر ٿيان،
ميائي جيان، جي وڃي مڙهه ملير ڏي.
بي شڪ شاهه صاحب جهڙي هستي صرف سنڌ اندر محدود نه ٿي رهي سگهي. شاهه صاحب ڪو اقبال، ٽئگور يا خيام کان گهٽ نه ، پر درجا بلند ۽ بهتر آهي. مذڪوره شاعرن جو ڪلام مغرب توڙي مشرق ۾ مشهور و معروف ٿي ويو آهي، پر اسان سنڌين جي غفلت ۽ جهالت سببان شاهه جو ڪلام انهيءَ حد تائين نه پهچايو ويو آهي ورنه ادب جي عاشقن ته خيام جي ڪلام جو به مغربي زبانن ۾ ترجمو ڪري ڇڏيو آهي. مون کي جيڪي چند لفظ شاهه صاحب جي باري ۾ چوڻا آهن سي ادب جي هڪ نڪته بين جي حيثيت ۾ نه بلڪه هڪ معمولي سنڌي فرد جي حيثيت ۾ چوڻا آهن. ڇاڪاڻ ته هر فرد جي دل و دماغ ۾ شاهه جي ڪلام پڙهڻ سان يا ٻڌڻ سان هڪ عجيب ڪيفيت طاري ٿئي ٿي، جا شايد مختلف انسانن جي طبيعت موجب مختلف هجي. پر تڏهين به قابل غور آهي.
شاهه صاحب جو ڪلام صوفيانه هئڻ جي حيثيت ۾ ٽنهين صوفي طبقن سان وابسته آهي. طريقت، حقيقت ۽ وحدانيت. عشق پهريائين مجاز جي صورت اختيار ڪري ٿو ۽ آخر ۾ وڃي عشق حقيقي ۾ تبديل ٿئي ٿو، پر هر هڪ سر ۾ عشق مجازي ۽ عشق حقيقي پهلو به پهلو هليا ٿا اچن. پوءِ پڙهندڙ پنهنجي طبيعت موافق چاهي ته ان مان حقيقت جو لطف وٺي، چاهي ته صرف مجاز مان پنهنجي طبيعت کي سير ڪري.
صوفيانه ڪلام هوندي به اهي شاهه صاحب جي ڪلام ۾ سموريون خوبيون معلوم ڪجن ٿيون، جيڪي هڪ اولين درجي جي شاعر ۾ هئڻ کپن. شعر جي موسيقي- قدرتي نظارن جو تفصيل وار بيان ۽ عشق جو بي پناهه جذبو هر هڪ سر ۾ بي انتها خوبيءَ سان بيان ڪيو ويو آهي. هر هڪ سر لاءِ سنڌ جي مشهور واقعن مان ڪونه ڪو واقعو ورتو اٿس ۽ جيتوڻيڪ هر هڪ واقعو جدا جدا نموني ۽ جدا جدا حالتن ۾ پيش ڪيو ويو آهي، پر اصل مقصد اهو ئي آهي. اول کان وٺي حقيقي محبوب سان محبت جو پيمان ٻڌڻ ان کان جدا ٿي نفساني خواهشن جي جدوجهد ۾ گرفتار ٿيڻ ۽ آخر ۾ نفس کي فتح ڪري ان حقيقي محبوب سان هڪ ٿي وڃڻ جنهن کي صوفي وحدانيت سڏين ٿا:
سو هي ، سو هو، سو اجل سو الله،
سو پرين سو پساه، سو ويري سو واهرو.
سر مارئي سنڌين جي لاءِ هڪ پراڻي چيز آهي، پر جيئن شراب جيترو ڪهنو اوترو ئي شرابيءَ کي وڌيڪ لذيذ محسوس ٿئي ۽ کيس وڌيڪ بدمست ڪري. تيئن شاهه صاحب جي پراڻي کان پراڻي عام کان عام بيتن جي مطالعو ڪرڻ سان هڪ عجيب ۽ نئون مٺاڻ محسوس ٿئي ٿو جو روح، دل ۽ دماغ کي، پر لطف ڪري ڇڏي ٿو.
هن سر ۾ حقيقي محبوب سان ازل کان ٿيل پيمان وفا جو هنن قرآني لفظن ۾ ذڪر ٿيل آهي:
الست بربڪم جڏهن ڪن پيوم،
قالوا بلا قلب سين تڏهين چت چيوم،
تنهين وير ڪيوم وچن ويڙهيچن سان.
تنهن کان پوءِ حقيقي محبوب عاشق جي پرک لهڻ لاءِ کيس پاڻ کان جدا ڪري ٿو. شاهه صاحب مارئيءَ جي واتان انهيءَ صورت حال جي حقيقت هيئن بيان ڪري ٿو:
عمر آندي مارئي، منجهان جهنگ جهٽي
هيءَ پياڪ پيانن جي، واقف ٺاهه وٽي
جا ملڪ ماروءَ ڄام جي، سا ڪيئن هت ڪٽي
جهوپا جهانگڙين جا- ماڙيءَ ڪين مٽي
سومرا سٽي، تنهن ستيءَ وجهه ۾ سنگرين“
وري هنن لفظن ۾ فرمائي ٿو:
قسمت قيد ڪياس, نات ڪير اچي ھن ڪوٽ ۾
”وَنَحنُ أَقرَبُ إِلَيهِ مِن حَبلِ ٱلوَرِيدِ“ وطن آن ويندياس
مارن کي ملندياس، ڪوٺيون ڇڏي ڪڏھين
عمر مارئي کي گهڻو ئي لالچائي ٿو، سمجهائي ٿو ته تون مارن کي وساري ڇڏ، هت توکي هر قسم جا سک مهيا ٿيندا، پر مارئي وسارڻ ته ماڳ ويتر رات ڏينهن مارن جي جهوريءَ رهي ٿي. پنهنجي وطن جي ادنيٰ کان ادنيٰ شيءِ کي ياد ڪري رئي ۽ رڙي ٿي.
کوهر ٿوهر ٿر , جت ساٺيڪا ۽ سٽيون
چارن ات چاھ منجها , پاسي ڦوڳن ڦر
ڪنءَ لهندم ڪر, مارو پاڻ اُپاريا
سر مارئي هن نقطي ۾ ٻين سرن کان نرالو آهي جو هن سر ۾ عشق و محبت سان گڏ وطن جي حب جو جذبو بيان ڪيل آهي ۽ شايد انهيءَ ڪري هيءَ سر عوام ۾ ٻين سڀني سرن کان وڌيڪ مقبول آهي. مارئي کي اڃان تائين ڪوبه مارن جو نياپو سنيهو نه آيو آهي. کائڻ، پيئڻ وسري ويو اٿس. ڪپڙا ۽ لوئي چيرون چيرون ٿي ويا اٿس. کانئس منهن ڏسڻ به وسري ويو آهي:
”سهسين سيبا ڪنجري، ليڙن سين لوئي
مر نه لاهيان منهنجي، ڌٻڙن تان ڌوئي
جا ماروءَ ڏني سرتي،سا لاهيان ڪيئن لوئي
عمر اگهو ئي، مون من ماروئڙن ري.“
پر تڏهين به اميد اڃان نه هاري اٿس، پر وري جڏهين عمر کيس ريجهائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو تڏهين چوي ٿي:
سيل ڀڃڻ جي سومرا، مون کي مت مَ آڇج مير،
گهڻين ٿورين ڏينهڙين، ويندس هت حمير،
مڇڻ منجهه ملير، ڪنڌ مٿاهون نه کڻا.
انهي حالت هوندي به اڃا حقيقي محبوب عاشق صادق جي پرک جاري رهي ٿي ۽ سندس حالت ۾ ڪوبه فرق نه ٿو اچي. ڪجهه وقت لاءِ ته هو اميد به لاهي وهي ٿو:
الله ائين مَ هوءِ، جيئن آءٌ مران بند ۾،
جسو زنجيرن ۾، راتون ڏينهان روءِ،
پهرين وڃان لوءِ، پوءِ مر پڄم ڏينهڙا.
عاشق صادق جي هيءَ حالت حقيقي محبوب جي جذبه ۽ محبت کي جوش ۾ آڻي ٿي ۽ شاهه صاحب چوي ٿو:
اوٺي کڻي آئيو، خبر هيءَ کري،
وسارج مَ ور کي ، پئج مَ منڌ مري
وسندينءَ اُت وري، ڪو ڏينهن آهين ڪوٽ ۾.“
حقيقي محبوب عاشق ڏانهن هڪ رهبر موڪلي ٿو، جو محمد مصطفيٰ صه پاڻ خود آهن. طريقت جي منزل ۾ صوفيءَ کي مرشد ڪامل جي ضرورت آهي. انهي مرشد ڪامل جي مدد سان هو حقيقي محبوب جي ڳولها ڪري ٿو. شاهه اهو مرشد ڪامل سرور ڪائنات سردار دو جهان رسول ڪريم صه کي ڪيو آهي. چه خوب: کائن وڌيڪ ٻيو ڪهڙو مرشد ڪامل ٿي سگهي ٿو!! اهو ئي سبب آهي جو شاهه صاحب جي بيتن ۾ ڪلام مجيد جي آيتن ۽ سورتن ڏانهن نه صرف اشارو ڪيل آهي، پر ڪيترن هنڌن تي ته سڄون سڄون آيتون به ڪثرت درج ٿيل آهن ۽ انهيءَ ڪري شاهه صاحب ٻئي هنڌ فرمايو آهي ته:
” جي تون بيت ڀائين سي آيتون آهين“.
مرشد ڪامل ته صرف راهه ڏيکاري، حقيقت ڏانهن اشارو ڪيو ۽ حقيقت جي پڪ ڏني پر عاشق صادق جي منزل مقصود اڃا پري آهي. سندس ڏک ۽ ڏاکڙا، تڪليفون ۽ سختيون اڃان وڌن ٿيون. نفس کيس ڏينهون ڏينهن وڌيڪ لالچائي ٿو، پر جيئن جيئن سختيون وڌن ٿيون تيئن تيئن عاشق صادق انهن منجهان ائين چمڪي نڪري ٿو جيئن سون اجارڻ سان:
پٽ نه پهريان سومرا، جانڪي تان جيان،
آءٌ ڪيئن لوئي لاهيان، ڪارڻ ٻن ڏينهان،
جانسين ٿي جيان، ڪانڌ نه ڪنديس ڪو ٻيو،
ڪانڌ نه ڪنديس ڪو ٻيو کٿيرو ئي خوب،
ميرو ئي محبوب، اسان مارو من ۾.
وري هنن سهڻن لفظن ۾ پنهنجي سچائي بيان ڪري ٿي:
سکو سپن کان، سرتيون ريت سڪڻ جي
مڱن جو مٿان، اوري ڪن نه آسرو.
عاشق صادق کي هينئر پڪ آهي ته هو راهه راست تي آهي انهيءَ ڪري صبر ۽ استقلال سان سڀ تڪليفون سهي ٿو ۽ وصل جي وقت جو انتظار ڪري ٿو. صوفي آخر حقيقت جي منزل طئي ڪري منزل مقصود تي پهچي وڃي ٿو، جتي کيس ڪثرت ۾ وحدانيت نظر اچي ٿي. وحدانيت اها منزل آهي جنهن منصور کي اناالحق چوڻ تي مجبور ڪيو ۽ جيئن قرآن شريف ۾ فرمايل آهي ”ونحن اقرب اليھ من حبل الوريد“ يعني ”مان اوهان کي اوهان جي ڪنڌ جي رڳ کان به وڌيڪ ويجهو آهيان.“
پڙاڏو سو سڏ، ور وائيءَ جو جي لهين،
هئا اڳهين گڏ، پر ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
شاهه صاحب انهيءَ منزل جو ذڪر هن سر ۾ هنن لفظن ۾ ڪيو آهي:
مارئي ناهه ملير ۾،نڪا وٽ ھمير،
پنھو ڪونه ڪيچ ۾،نڪي سنڌ امير،
مومل ڪانه ماڙيين،گُنجي ناه فقير،
ور ڇڏيو،واھڙ تري،ساھڙ منجھ سرير،
قبن ڪينھن،پير،مُرشد مساڻن ۾.
(يادگار لطيف، 1959ع تان ورتل)