شاھ جي شاعريءَ جي موضوعاتي اهميت
ھن علائقي جي ماڻھن جي ذھنن تي شاھ عبداللطيف جي شاعريءَ جو گھرو اثر آھي، جيڪو انھن جي پوري شخصيت ۾ رچيل آھي. ھيءُ تاثير ڪو اعليٰ فني ۽ ادبي ڪم سان لھه وچڙ ۾ اچڻ مان پيدا ٿيل نتيجو ڪونھي، پر اھو اونھي نموني وارو مذھبي يا ضمير ڀريو به آھي. حقيقت ڪري ان حساب سان ئي، شاھ لطيف دنيا جي ٻين مشھور شاعرن کان بيحد نيارو آھي. سندس رسالي جو جيڪو خدا ترسي وارو لھجو آھي، اُنھيءَ ئي ھن کي سنڌ جي ماڻھن جي محبت سان نوازيو آھي، ۽ ھن پنھنجي لاءِ امرتا ماڻي آھي. بھرحال ان جي ڪري سندس ٻين اعليٰ فني خوبين جي حيثيت نٿي گھٽجي، پاڻ ان جي باعث اُھي اصليت ۽ اونھي اھميت حاصل ڪري سگھاريون ٿين ٿيون.
ھن جي رسالي جي ايتري ته تعظيم ڪئي وڃي ٿي، جو ھن ساڻ ڪا به سنساري يا دنياوي ڳالهه ڳنڍي نٿي وڃي. ھن کي انتھائي احترام سان ڇھيو وڃي ٿو ۽ اُن جي بيتن جي ھميشه آتمڪ يا ماورائي (Transcendental)نموني تاويل ڪئي وڃي ٿي. ايتري تائين جو جڏھن شاهه لطيف انھن شين کي ڳائي ٿو، جيڪي ھوند ھن ڌرتي سان اصلي لاڳاپو نه رکندڙ شخصن کي عام لڳن، پر ديسي ماڻھو ھميشه انھن جي ماورائي اصطلاحن ۾ تشريح ڪندا رھندا، جيئن لطيف پنھنجي سر به انھن جي اھڙي تاويل ڪرڻ گھري ٿي. قرآن شريف کان پوءِ لطيف جي رسالي جي ئي وڏي تڪريم ۽ تعظيم ڪئي وڃي ٿي ۽ حقيقت ۾ اِھو سنڌي گھرن ۾ قرآن سان سان گڏ ئي رکيو وڃي ٿو. لطيف پاڻ ئي پنھنجي بيتن جي حوالي سان ائين چيو ھو:
جي تو بيت ڀانئيان، سي آيتون آھين،
نيو من لائين، پريان سندي پار ڏي.
ويجھڙ ۾ فاضل عالمن طرفان شاهه لطيف جي شاعري جي ٽيڪنڪي رُخن تي تحقيق ڪئي آھي. ڪجهه مصورن شاهه لطيف جي سورمين جون جيڪي تصويرون ٺاھيون آھن، سي رسالي کان اڻواقف ماڻھن کي اِھو احساس ڏين ٿيون ته ھن جي شاعري ۾ رڳو عورتن جي جسماني سونھن سوڀيا جو ذڪر شامل آھي. پر اِھي تصويرون مصورن جي پنھنجي ئي تخيل جي پيداوار آھن. ڇو ته ڪٿي به شاھ لطيف عورتن جي جسماني سونھن سوڀيا جي اونھي نقشگيري نه ڪئي آھي. ھيءُ حقيقي صوفي (Mystic) ھو، جنھن لوڪ ادب ۾ اڳ ۾ ئي موجود ڪھاڻين کي تڏھن ٿي ڪم آندو، جڏھن انھن سندس مقصد جي پورائي ٿي ڪئي.
ھن وٽ انسان ذات کي چوڻ لاءِ ھڪ اھم ڳالهه ھُئي ۽ انسان ذات اُن کي تڏھن ٿي ٻڌي سگھي، جڏھن ھن جو سچ فن سان مزئين ۽ ٺوس تصورن سان پيش ڪيو ويو. اھڙي طرح سچ سونھن بڻجي ٿو ۽ سونھن سچ جو روپ ڌاري ٿي، اخلاقيات ۽ جماليات ھڪ بنجي وڃن ٿا.
تصوف ھڪ اھڙو اصطلاح آھي، جنھن کي تمام غلط نموني ۾ استعمال ڪيو ويو آھي، پر ھتي ڪوڙا صوفي به آھن ته سچا سالڪ آھن. کڻي اسان جو دور تجرباتي (Empirical)ھجي، پر انھيءَ جو ڪو اھو مقصد ڪونھي ته اسان سچ جي طالبن جي حقيقي روحاني تجربن کي گهٽ ڪري ليکيون. سخت گير (Orthodox)، مذھبي ماڻھو اڪثر انھيءَ غلط سمجهيل لفظ تي ڌڪار ڀري نگاھ وجھن ٿا. حقيقت ۾ ھڪ صوفيءَ ۽ ھڪ ڳوڙھي مذھبي ماڻھو، نڪي سخت گير ماڻھو جي وچ ۾ ڪو گھڻو فرق ناھي. تصوف، صرف ماڻھوءَ جي شڪل ۾ موجود ضروري مذھبي تجربن جو نالو نه آھي، اِھو زندگيءَ جي روحاني تشريح آھي؛ جڏھن ماڻھو روحاني زندگيءَ جي اھم ترين ۽ پاڪ حدن کي حاصل ڪري ٿو، تڏھن ئي ھو حقيقي صوفي بڻجي ٿو. مڪمل ھرکائيندڙ ٺوس منظر ئي صوفي تجربي جا سبب توڙي محرڪ ھوندا آھن. ماڻھو پاڻ کي دنيا جي رنگن، موسيقي، خوبصورتي، ھم آھنگي ۽ ٻين شين جي گھيري ۾ محسوس ڪري ٿو، جيڪي ھن جي ڪنن ۽ اکين کي پرڀائين ٿيون. ساڳئي وقت ھو اُنھن جي مٽ سٽ (Mutability)، عبوريت (Transitoriness)، تبديلي ۽ زوال تي ششدر ٿي وڃي ٿو. ھو زندگيءَ جي ڳجهه جي گنڀير پڙتال جي اڇا ڪري ٿو. ٽي سوال ھن کي للڪارين ٿا ۽ جواب طلبين ٿا: آئون ڪير آھيان؟ آئون ڪٿان آيو آھيان؟ ۽ ھاڻي آئون ڪيڏاھن ويندس؟ ڪٿي، ڪڏھن ۽ ڪيڏانھن؟ ماڻھوءَ جو روح، اڪيلي سر پنھنجي ليکي کوجنا ۾ جنبي وڃي ٿو ته جيئن ھو انھيءَ ٽنھي سوالن جا جواب حاصل ڪري سگھي. ابتدائي طور تي ھن جي سامھون زبردست تفاوتي ڀيٽ (Contrast)جو تضاد پڌرو ٿئي ٿو، پر ھو ڪثرت (Diversity)۾ ايڪتا (Unity)۽ ايڪتا ۾ ڪثرت کي ڄاڻڻ شروع ڪري ٿو. ھو خالق ۽ مخلوق، خدا ۽ ماڻھوءَ جي روح جي وچ ۾ ناتن کي پُرجھڻ شروع ڪري ٿو:
سو ھي سو ھو, سو اجل سو الله،
سو پرين سو پساھ, سو ويري سو واھر.
ائين روحاني تجربو خدا سان روح جو ڳانڍاپو ئي آھي. ائين لڳي ٿو ته انسان جي اندر ۾ ٻه نفس (selves)آھن، مٿاڇري وارو ۽ ماورائي. ماورائي نفس جو روحاني حقيقتن سان تعلق ئي صوفي تجربو آھي. سڀ ماڻھو ڪنھن نه ڪنھن مرحلي تي سچ جي ڳولھا واري تانگهه سان آشڪار ٿيندا آھن. سچ صرف ھڪڙو آھي، پر ان جا رخ مختلف آھن. صوفي پنھنجي طريقي سان سچ جي تلاش ڪري ٿو. ھو دنيا جو انڪار ان لاءِ ڪري ٿو ته جيئن ھو حقيقت ڳولھي سگھي. ان حساب سان ”اھو تسليم ٿيل آھي ته صوفي ازم فرد سان تڏھن لھه وچڙ ۾ اچي ٿو، جڏھن ھو لازوال سچائين سان ڳانڍاپي ۾ ھوندو آھي، نڪي تڏھن، جڏھن ھو پنھنجي وقت جي تھذيب سان تعلق ۾ ھوندو آھي.“ انھيءَ ڪري شاهه لطيف پنھنجي شاعريءَ ۾ ھر وقت تبديل ٿيندڙ سماجي ۽ سياسي مسئلن کي نٿو کڻي، پر ھو انھن سچائين کي پيش ڪري ٿو جيڪي لازوال آھن، ائين ھو پنھنجي پاڻ کي ۽ توڙي پنھنجي شاعريءَ کي امر بڻائي ٿو.
پنھنجي روحاني ڳولھا ۾ لطيف ٻين سچن صوفين وانگر اُن نتيجي تي پھتو ته مادي ڪائنات تي غور ويچار ڪرڻ سان ئي ماڻھو روحانيت جي دائرن يا ڳالھين کي سمجھي سگھندو. جيڪر زندگيءَ جي ڳجهه کي سمجھڻو آھي ۽ ان کي حل ڪرڻو آھي ته طبعي مظھرن تي عميق نموني غور ويچار ڪرڻو پوندو. ھن جا اڪثر سُرَ اخلاقي مسئلن کي پيش ڪن ٿا. اُن مان ھر ھڪ اھڃاڻي آھي. مقبول لوڪ قصن جي لبادي پويان دائمي سچ آھي. مبلغ يا تبليغ ڪندڙ جي ڀيٽ ۾ شاعر مختلف ٿئي ٿو ۽ ھو اُنھن سچن کي، جيڪي ھُن ڳولھي ورتا آھن، اھڙن اصطلاحن ۾ بيان ڪري ٿو، جن جي لاءِ ھو ڀانئي ٿو ته اُھي عام ماڻھوءَ کي سمجهه ۾ اچي ويندا. اُنھن مان سواءِ نوري ۽ ڄام تماچيءَ واري قصي جي، ھر ھڪ ڪھاڻي انسان جي زوال، پڇتاءَ، نجات، ۽ مفاھمت جو ورنن ڪري ٿي. ھر ڪھاڻي جو آغاز مکيه ڪردار Protagonist (ھميشه ڪا عورت) سان ٿئي ٿو، جيڪو انسانذات جي خوشي جي جامد حالت جو اھڃاڻ طور پيش ٿيل ھوندو آھي. انھيءَ آنند جي جامد صورتحال مان ھوءَ متحرڪ شيطانيت ڏانھن تبديل ٿئي ٿي، جيتوڻيڪ ھن جو عمل پوڙهن ملاحن (Ancient Mariners) پاران پئسيفڪ سمنڊ جي ھڪ سگھاري پکي Albatross کي مارڻ واري گناهه کان وڌ نه ھوندو آھي. اخلاقي قانون ٽوڙيو ويو آھي، ۽ ڪائنات جي امن ۽ ھم آھنگي يا جمالياتي نظم کي ڊنواڊول ڪيو ويو آھي، جنھن جي نتيجي ۾ ھوءَ پنھنجي معصوميت ۽ سوڀيا واري حالت مان نڪري ٿي ۽ سندس حالت ناگواري ۽ محتاجي واري ٿي وڃي ٿي.
جيڪس ڪم سندام – جوٺا ڏنا جيڏيين.
کلن سڀ مٿان – ساهيڙيون ۽ سرتيون
اُن کانپوءِ اخلاقي نظام کي ٽوڙڻ جو احساس ٿئي ٿو، جنھن جي نتيجي ۾ پشيمانيءَ جو دور شروع ٿئي ٿو:
ھُئِينءَ ته گهَڻو ھُوشِيارُ، ڪَلَ به ھُيَئِي ڪانڌَ جِي؟
تو ڀانيو موچارِي ٿيان، ڳِچيءَ پائي ھارُ!
ڪانڌَ ڪُوڙيءَ جو نه وَڻي، سَئين ڀَتين سِينگارُ؛
وَھَمَ لَھي وِينجهارُ، دِليُون پَرکي داسَڙو.
ٻه مکيه ڪردار آخر ڪار پاڻ ۾ گڏجن ٿا، جيڪو ماڻھوءَ جو پنھنجي گم ٿيل گھر يعني جنت ۾ نئين سر داخلا ۽ معصوميت جي حالت ڏانھن واپسي جو اھڃاڻ آھي ۽ اڪثر حالتن ۾ اھو ميلاپ موت کانپوءِ ٿئي ٿو يا موت ميلاپ وقت ئي وارد ٿئي ٿو. جيئن لطيف چيو آھي:
گهڙو ڀڳو مُنڌَ مُئِي، وَسِلا وِئا
تِهان پوءِ سُئا، سهڻيءَ سڏَ ميهارَ جا
۽ وري:
جڏهن وَسِيلَنِ، لوڙهي ڇَڏِي لُڙَ ۾.
پَراڙان پِريَنِ، تَڏِهن پُڇِي سُونهَڻِي.
اھو مرتيو رڳو جسم جو ئي موت ھوندو آھي ۽ نڪي روح جو، جيڪو ازل کان وٺي موجود ھو ۽ ان کانپوءِ به موجود رھندو.
انھن سڀني ڪھاڻين مان ھر ھڪ ۾ اخلاقي قانون جي ڀڃڪڙي ٿيل آھي، جيئن بيبي حوا شيطان جي چال ۾ اچي وئي. ملٽن جي لفظن ۾ ”شيطان مونکي ھرکايو، ڀلايو ۽ مون ضرور ڦل کاڌو.“
۽ شاهه عبداللطيف ليليٰ کي چوي ٿو:
مَڻِـئي تي موهِجِي، مُوڙِهِي ڪَيُءِ مَرَڪُ؛
چئِي چَنيسَرَ ڄامَ سين، وِڌو تو فَرَقُ؛
وَرِي ويو وَرَقُ، آيُءِ ڏَنءُ ڏُهاڳَ جو.
شاهه عبداللطيف جي ھر ھڪ سورمي اسان جي امان حوا جو ڪردار ادا ڪري ٿي. ھر ھڪ عورتاڻي مکيه ڪردار کي گوشت پوست واري ۽ اسان جي حيات مان کنيل فرد طور بيان ڪيو ويو آھي، پر مرد ڪردارن، جيڪي الوھي سگھه جي علامت بڻيل آھن، جو ورنن ھميشه اڻ چٽو ۽ مبھم ھوندو آھي. ھر ھڪ ۾ خامي ھجي ٿي، جيڪا دکدائڪ پڄاڻي تي پھچي ٿي، پر مختلف مرد مکيه ڪردارن ۾ تفاوت ڪرڻ ڏکيو ھوندو آھي، اُھي گھڻي ڀاڱي سڀ ساڳيا، خاموش، شانائتا، اڻ ڌريا، ۽ غالب ھوندا آھن. ملٽن جي حوا وانگي ھن جون سورميون به ٻاڏائن ٿيون.”جيستائين اسان، کڻي ڪلاڪ کن لاءِ سھي، جيئرا آھيون، اوسيتائين اسان جي وچ ۾ امن جي ريت ھجي.“
رس مَ رسڻ گھوريو، راڻا ڇڏ رياءَ،
ميٽي مدايون آءُ، ته سوڍا سکياڻي ٿيان.
شيطان جي ڀنڀلائڻ ۾ اچڻ جھڙي ڪمزوري جي ھوندي به انسان ذات کي ڪامل ٿيڻ جي لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي. غلطيون ڪندڙن، ڀلجي ويلن پر آسروندن واسطي اميد ڀريل لفظن ۾، عظيم جرمن شاعر گوئٽي چوي ٿو: ”ماڻھو کي ڪوشش ڪرڻ گهرجي ۽ ھو جھد ڪندي ضرور غلطيون به ڪندو.“ اقبال گوئٽي جي انھن لفظن مان اتساھجي ڳاتو ته:
تو بچا بچا کے نہ رکھ اسے، تیرا آئینہ ہے وہ آئینہ،
کہ شکستہ ہو تو عزیز تر ہے، نگاہ آئینہ ساز میں۔
لطيف لازوال، خوبصورت، مٺين ۽ اھم سوچ واري لفظن ۾ صلاح ڏيئي ٿو:
ماڻڪ مُنڌَ هَٿا، پيتيءَ ۾ پُرزا ٿئو،
سڄو تان سيد چي، لهي لک سَوا،
ڀڳي پڄاڻا، پدمان ئي پري ٿئو.
انسان پنھنجي ماس جي سختين کي برداشت ڪري، پشيماني جي باهه ۾ سڙي، نيڪيءَ واري جامد حالت کان به وڌيڪ عظيم بڻجي ٿو.
انھن مان ھر ھڪ ڪھاڻي افلاطوني نظريي کي بيان ڪري ٿي ته روح خوشي جي حالت ۾ ھئا ۽ انھن کي پنھنجي اصلي گھرن مان ڌار ڪيو ويو ۽ انھن کي طبعي ويس ڏنو ويو، پر آخر ڪار اُھي پنھنجي اصليت ڏانھن موٽيا.
سر سھڻي، جيڪو شاهه لطيف جي سرن مان خوبصورت سر آھي، انھيءَ نظريي جي اپٽار سان ڀريل آھي، ۽ پڻ سر مارئي توڙي رسالي جو شروعاتي سر ڪلياڻ به، جنھن ۾ لطيف سائين چوي ٿو:
پڙاڏو سو سَڏُ، وَرُ وائِيءَ جو جي لَهِين؛
هُئا اَڳَهِين گڏ، ٻُڌڻ ۾ ٻه ٿيا
يا جڏھن ھو چوي ٿو:
پاڻھي پسي پاڻ کي، پاڻھي محبوب،
پاڻھي خلقي خوب، پاڻھي طالب تن جو.
ائين انھن ٺوس مثالن وسيلي انسانذات لاءِ لطيف جو پيغام، قرآن پاڪ جي پيغام سان گڏجي پھچايو وڃي ٿو: إِنَّا لِلَّٰهِ وَإِنَّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ (اسان ال جي ملڪيت آھيون ۽ الِلَّٰهِ ڏانھن ئي موٽايا وينداسون.)
ھو انسانذات کي پنھنجو واعدو ياد ٿو ڏياري:
اَلَستُ بِرَبِّڪُم جَڏِهِن ڪَنَ پِيومَ،
قَالُو بَلا قَلَبَ سين، تڏهن تِت چيوم،
تنهين وير ڪيومَ، وَچَنَ ويڙهيچَنَ سين.
ڳيچ کي ڪم آندو ويو، رنگ ۽ شڪل کي استعمال ڪيو ويو، فطرت مان تصور ورتا ويا، فطرت جي خوبصورتي کي ڪم آندو ويو، ڇاڪاڻ ته انھن ئي ھن مٿان ڳوڙھو اثر وڌو. ھن انھن جي سگھه ۽ اھميت کي محسوس ڪيو ۽ ڄاڻي ورتو. ھن ڄاتو ته مڙني مذھبن ۾ پيار جو مذھب ئي سادو ترين آھي. ان ڪري ھن پيار واري موضوعن وارين لوڪ قصن کي چونڊيو، ڇو ته کيس جبلي طرح احساس ٿيو ته اھو ئي بھتر طريقو ھو، جنھن سان سنڌ جي سادن، جذباتي ۽ تصوراتي ماڻھن وٽ سچ کي پيش ڪري سگھجي ٿو، ۽ ان ڪري به ته فطرت پڻ اھو طلبيو ٿي ته اھو پيغام انھيءَ سانچي ۾ پھچايو وڃي.
(مترجم: محمد حبيب سنائي)