شاهه لطيف جي شاعريءَ جو سماجي اثر
حيرت جي ڳالهه اها آهي ته سندس شاعري، تصوف جي حوالي سان هندن ۽ مسلمانن ۾ هڪ جيتري پسند ڪئي وڃي ٿي. ٻه ماڻهو جن جا مذهب هڪ ٻئي کان مختلف هجن، هڪ توحيد پرست ۽ ٻيو مذهب پرست، ڪيڏي نه حيرت انگيز ڳالهه آهي ته هندو مردن ۽ عورتن کي هن صوفي شاعر جون قرآن پاڪ جي آيتن سان ڀريل شاعري پڙهيل هجي يا هو ان ڳائيندا هجن. يقيناً اهو شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ جو اثر آهي، جنهن سندس قوم کي هڪ وسيع ۽ آفاقي مذهبي نقطه نظر عطا ڪيو آهي، جيڪو دنيا جي ٻين سڀني مذهبن لاءِ رواداريءَ جو سبب بڻيو ۽ جنهن هندن ۽ مسلمانن ۾ مذهبي ۽ معاشي اختلافن باوجود، پرامن ۽ ڀائيچاري سان گڏ رهڻ جو موقعو ڏنو. ورهاڱي وقت سنڌ ۾ خونريزي ۽ ظلم جي نه هجڻ جو بنيادي سبب اهو ئي هو.
ان حقيقت هوندي به ته شاهه عبداللطيف هڪ خدا جو بندو هو، قرآن شريف جي شريعت جي اصولن جو پابند هو، ان جي باوجود هندو عالمن جي دلين ۾ ايتري عزت، محبت ۽ شڪرگذاري جو جذبو موجود آهي، جنهن تي تمام گهڻو تحقيقي ڪم ٿيو آهي. ورهاڱي کان اڳ واري زماني ۾ هندو عالمن جهڙوڪ مسٽر گربخشاڻي، ليلارام وطڻمل ۽ تارچند شوقيرام ۽ موجوده دور ۾ تيرٿداس هوتچند ۽ ٻين سندس حياتي، ڪم ۽ شاعريءَ جو تنقيدي جائزو ورتو آهي. مشهور هندو ڳائڻن جهڙوڪ نارو ڀگت ۽ سندس ساٿي، مس سوشيلا مهتاڻي ڳڻائي سگهجن ٿا. مس ششيلا مهتاڻي جو ڪلام ته ايترو ته من کي موهي وجهي ٿو جو ٻڌندڙ صفا سن ٿي وڃن ٿا.
آفاقي سڏ
مون کي عجب لڳو ته ڇا اهڙو شاعر به آهي، جيڪو اهڙن ٻن مختلف مذهبن جي پيروڪارن کي هڪ جيترو متاثر ڪري ٿو! سندس وفات کان پوءِ ئي سندس شاعريءَ کي يا ته لکيل نسخن مان يا سينه به سينه ڳائيندڙن وٽان گڏ ڪيو ويو ۽ ترتيب ڏئي ان جو نالو رکيو ويو، ”شاهه عبداللطيف جو رسالو“ يعني ”شاهه عبداللطيف جو پيغام“. سنڌ انهن ٻن پرڏيهن عالمن جي محنتن جي مقروض آهي، جن جو شاهه عبداللطيف جي زندگيءَ ۽ شاعريءَ جي حوالي سان ڪيل علمي ڪم وڏي اهميت رکي ٿو، جنهن ۾ رچرڊ برٽن 1851ع ۾ شاهه عبداللطيف تي پنهنجي انگريزي ڪرانيڪل ۾ داخل ڪيو. هن داخلا بعد ۾ ارنيسٽ ٽرمپ، جيڪو هڪ جرمن مشنري عالم هو، تنهن شاهه جي رسالي تي هڪ اعليٰ طرز جو ڪم ڪيو، جيڪو انتهائي ساراهه جوڳو آهي. هو هڪ فلسفي هو، جنهن سنڌي ٻوليءَ ۾ گهڻي دلچسپي ورتي ۽ ان کي ”هندستان جي ٻين ٻولين جي ڀيٽ ڪيترين ئي ڳالهين ۾ اعليٰ ۽ لسانيات جي ماهرن جي توجهه جو حقدار“ سمجهيو. ٽرمپ شاهه جي رسالي تي تمام گهڻو تحقيقي ڪم ڪيو ۽ ان کي 1866ع ۾ ايڊٽ ڪري، ليپزگ (جرمني) مان شايع ڪرايو ۽ پاڻ ان جو تعارف لکيو. هن شاهه عبداللطيف کي مغربي دنيا ۾ متعارف ڪرايو. ٽرمپ جي ڪوششن کان پوءِ هڪ ٻي جرمن اسڪالر ڊاڪٽر اينميري شميل سنڌي ٻوليءَ جي مطالعي جو ڪم شروع ڪيو، هن جرمنيءَ مان ڪيترائي ڀيرا هن عظيم شاعر جي ڪم کي اڳتي وڌائڻ جي سلسلي ۾ سرزمين سنڌ ڏانهن سفر ڪيو. ان سلسلي ۾ هڪ ٻيو اهم نالو ايڇ. ٽي. سورلي جو به آهي، جنهن جو لکيل ڪتاب ”شاهه عبداللطيف آف ڀٽ“، 1940ع ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس مان شايع ٿيو. سورلي جي 1938ع ۾ لکيل هن ڪتاب کي ٽن حصن ۾ ورهايو ويو آهي، جنهن ۾ پهريون حصو سنڌ جي تاريخ ۽ ٻيو شاهه جي زندگيءَ ۽ ڪم بابت آهي ۽ ٽيون سندس شاعريءَ جي ترجمي تي مشتمل آهي. تازو ، علامه آءِ آءِ قاضيءَ جي مدد سان مسز ايلسا قاضيءَ جي رسالو جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ جي ڪوشش ساراهه جوڳي آهي. رسالي جي سڄي انگريزي نظم کي ترجمي ڪرڻ جو ڏکيو ڪم ڪنهن به نه ڪيو هو.
گم ٿيل ڳنڍيون
ان سڄي ڪم جي باوجود، هن ميدان ۾ ڪجهه عالمن جي راءِ آهي ته اڃان گهڻي ڪجهه ڪرڻ جي ضرورت آهي. سندن خيال آهي ته ڪي ڳنڍيون اڃا به غائب آهن. جيئن ڪڏهن اوچتو ڪائنات، حياتي ۽ ازل جي باري ۾سوال پڇيا ويندا آهن جن جو جواب ڪڏهن اوچتو ڏنو ويندو آهي. ايڇ. ٽي سورلي، شاهه لطيف جي رسالي کي رابرٽ برائوننگ جي شاعريءَ سان ڀيٽيو آهي، هن جي مطابق رابرٽ برائوننگ ۽ شاهه صاحب جي شاعري ۾ هڪجهڙائي آهي. هنن ٻنهي شاعرن پنهنجي شاعري ۾ علامتي ۽ تمثيلي ڪردارن سان گهڻو پيش ڪيو آهي. ٻئي خاص طور تي نفسياتي حوالي سان عظيم ۽ مشهور عشقيه داستانن سان واسطو رکن ٿا. ٻئي شاعر، سورلي مطابق ”خدا ۽ انسان جي رابطي کي سمجهڻ واري معاملي کي عشقيه داستانن جي معرفت سمجھڻ جي ڪنجي طور استعمال ڪن ٿا.“ پر شاهه عبداللطيف وٽ نه رابرٽ برائوننگ جهڙو ذهني لڳاءُ ۽ جهٽڪو نه آهي، هو ان لحاظ کان مبهم آهي. سندس شاعري ۾ اهو پيغام ڏنل آهي ته انسان پيار ۽ محبت وسيلي الله تعاليٰ تائين رسائي ڪري سگهي ٿو. شاهه صاحب جي شاعري واري ٻولي انتهائي شيرين ۽ ماکيءَ جهڙي مٺي آهي. سندس ذاتي مشاهدا ۽ تجربا شامل آهن، جيڪي سندس دل ۽ روح جي عڪاسي ڪن ٿا ۽ سندس شاعري ٻڌندڙن جي روح ۽ دل کي ڇُهي ٿي. سندس شاعري صوفياڻي آهي ۽ سندس سڀئي سِٽون صوفياڻيون آهن. جيڪڏهن ڪنهن مشرقي شاعر جي ڪم جو مقابلو مغربي شاعر سان ڪجي ته هن جي صوفياڻيون سِٽون اسپنوزا وانگر آهن ۽ هڪ انگريز شاعر جان ڊن وانگر آهن.
شاهه جو رسالو، هندستاني موسيقيءَ وانگر راڳ ۽ راڳڻين موجب ٽن سرن ۾ ترتيب ڏنو ويو آهي. هر هڪ ”سُر“ يا موسيقيءَ جي صورت ۾ هڪ مڪمل ڊگھي نظم آهي، جنهن ۾ هر مصرو ڪنهن ”ڏوهيڙي“ ۽ ”وائي“ جي صنف ۾ لکيل آهي. رسالي ۾ ڏوهيڙن جو وزن ۽ بحر هڪجهڙو آهي. هر مصرو هڪ ”وائي“ سان ختم ٿئي ٿو، جيڪو هڪ قسم جو محاورو آهي. نظم جو مطلب اهو آهي ته موسيقي جي آواز سان گڏ ڳائڻ. ان ڪري ”ڏوهيڙي“ ۾ استعمال ٿيندڙ ٻوليءَ ۾ موسيقيت آهي، پر لفظن جي ماتحت آهي. اهو فوري طور تي ”وائي“ جي پٺيان آهي، جيڪو ڪردار ۾ هڪ مصرع تي آهي.
ٽي درجا
سندس ”رسالو“ جي شاعريءَ کي ٽن ڀاڱن ۾ ورهائي سگهجي ٿو، پهرين شعر ۾ اهي شعر شامل آهن، جيڪي بنيادي طور تي تصوف ۽ اظهار جي لحاظ کان تصوف ۽ خدائي عشق سان لاڳاپيل آهن. جيتوڻيڪ ”رسالو“ جي سڄي صنف ۾ تصوف سلسلي طور هلي ٿو، پر پهرين صنف ۾ اهي شعر شامل آهن، جيڪي بنيادي طور تي تصوف ۽ اظهار جي لحاظ کان آهن. اهي صوفيائي طور خدائي زندگي سان واسطو رکن ٿا ۽ خدا جي رحمت ۽ فضل جي نيڪي، طاقت ۽ خدا جي اسرار جا گيت ڳائين ٿا. ٻئي درجي ۾ اهي شعر شامل آهن، جيڪي سنڌ جي ڳوٺاڻي زندگيءَ جو خاص بيان ڪن ٿا. شاهه جو رسالو، گهڻو ڪري، مشهور لوڪ رومانوي آکاڻين، جيڪي عام ماڻهن جي دلين جي گهراين ۽ تمثيلي انداز ۾ پيوند ٿيل آهن، جن کي هنن بار بار دهرايو آهي.
سنڌ، اهڙين لوڪ آکاڻين سان ڀريل آهي، جن ۾ وندر، ڄاڻ جا عنصر موجود هجڻ کان علاوه انهن ۾ اعليٰ شاعراڻي مقصد جي خدمت ڪرڻ جي ڀرپور تصوير ڪشي ڪيل آهي. اهي ڪهاڻيون تعداد ۾ ست آهن. پهريون ڇهه ڪهاڻيون عشقيه آهن ۽ ستين ڪهاڻيءَ ۾ موسيقي جو عشق آهي. اهي سڀ ته اڳيئي بيتن ۾ ظاهر ٿيل آهن، پر شاهه عبداللطيف جو رويو بلڪل مختلف آهي ۽ اصل بيتن کان گهڻو مختلف آهي. انهن ۾ سسئي پنهون، سهڻي ميهار، ليلا چنيسر، مومل راڻو، عمر مارئي، نوري ڄام تماچي ۽ راءِ ڏياچ، ٻيجل جون ڪهاڻيون شامل آهن.
خدا، انسان، ڪائنات
رسالي جو هر مڪمل نظم، روحاني ڪمال حاصل ڪرڻ جو طريقو سيکاري ٿو. جن بنيادي اصولن جو ذڪر ڪيو ويو آهي اهي خدا، انسان ۽ ڪائنات آهن، جيڪي پڻ سڀني مذهبن ۽ فلسفن مان آهن. ’رسالو‘ فن ۽ مذهب جو هڪ غيرجانبدار ڪم هجڻ جي ڪري هڪ شاهڪار آهي. اهو ڪيترن موضوعن جو ڄار آهي. اهو هر قسم ۽ طبقن جي ماڻهن کي خوش ڪري ٿو. ان جو دائرو ايترو ته وسيع آهي جو ان کي مختلف زاوين ۽ مختلف نقطن سان پڙهي سگهجي ٿو. اهو سڀني تخيلات کي قابو ڪري ٿو ۽ سڀني سان هڪجهڙائي سان ڳالهائي ٿو. اگر ڪو به صفحو بي ترتيب ئي کوليو وڃي ته به هڪ روحاني ضرورت پوري ڪندو ۽ پڙهندڙن جي خيالن ۽ ضرورتن جو جواب ڏئي سگهندو.
رسالي جو سڏ آفاقي آهي. پنهنجي ڪتاب ”شاهه عبداللطيف“ ۾ تيرٿداس هوتچند لکي ٿو ته” رسالي کي ڪجهه ماڻهو پڙهندا آهن، علمي، ادبي، موسيقي ۽ شاعريءَ جي خوبين جي ڪري ڪي وري تاريخ، سماجي دلچسپي ۽ ڪي وري روحاني رمزن ۽ پيغام لاءِ پڙهندا آهن“. شاهه جا شعر روحاني جستجو ۾ فرد جي روح جي ڏکن ۽ تمنائن جو عڪس آهن. دنيا جي ديني ادب ۾ رسالو عظيم ترين ڪتابن مان هڪ آهي ۽ سنڌي گهرن ۾، ان کي قرآن پاڪ جي ڀرسان رکيو ويندو آهي. سورلي، شاهه عبداللطيف جي بيتن کي سينٽ پال جي ابتدائي عيسائي ابن ڏاڏن جي عظيم مذهبي حمد ۽ ثناءَ جي حوالي سان به پرکي ٿو. اهو روحاني، اخلاقي ۽ اخلاقي مسئلن کي وڏي خوبصورتيءَ سان حل ڪري ٿو، جيڪو ٻڌندڙن يا پڙهندڙن کي ڳوڙها خيال سمجهڻ جي قابل ڪري ٿو. شاعر ڪٿي به پنهنجي اخلاقي يا مقصد جي پڌرائيءَ سان تشبيهه نه ٿو ڏئي، پر انهن لفظن ۾ جيڪي دل جي اونهائي کي ڇُهي وڃڻ ۽ روح جي اونهائي کي خوبصورتيءَ جي پوشاڪ ۾ ظاھر ڪري ٿو، ۽ حيرت ۾ وجهيو ڇڏي. ساڳئي وقت پڙهندڙ، اهڙيءَ طرح هن کي اخلاقي حقيقتن کي سمجهڻ ۽ سمجهڻ جي قابل بڻائي ٿو. اها هڪ خدا جي نشي ۾ لت پت ماڻهوءَ جي شاعري آهي، ان ڪري اها ”طاقتور احساسن جو نفيس جائزو“ آهي. شاعر ڳائي ٿو ڇو ته هو ڳائڻ کانسواءِ مدد نٿو ڪري سگهي.
سندس رسالي ۾ جهنگ جهر، جبل، سمنڊ، ماٿرين، ڍنڍن، ٻيلن، بيا ۽ ميوالن، صبح ۽ شام، سج، چنڊ تارن، ڏينهن، راتين، برساتن، ڪنڊ، ڪرڙن، باغن بهارن، گلن، ڪڪرن ڪانون، ڪٻرن، ڪبوترن، هنجهه ۽ اٺن جو ذڪر آهي مطلب ته دنيا جي سڀن چرند، پرند ڦل ۽ ڦول ذڪر ٿيل آهي.
(مترجم: محمد حبيب سنائي)