شاهه عبداللطيف سنڌي ٻوليءَ جو اڏيندڙ
هڪ شاعر، هڪ ليکڪ، غير معمولي قابل ۽ ذهين هوندو آهي، ان ڪري ان ۾ اصليت جو رنگ هوندو آهي. هو نقلي ۽ گهٽ قسم جي شين کي نظر انداز ڪندو آهي ۽ هن جي سوچ جو مرڪز اصليت هوندي آهي، ان ڪري هن کي اصل ۽ نج لفظن جي ضرورت هوندي آهي. جيڪي هن پنهنجي لکڻين ۾ استعمال ڪندو آهي.
پنهنجي اصل لکڻين ۾ هو پنهنجي اصل ۽ نج ٻوليءَ جا لفظ استعمال ڪندو آهي ۽ ڪڏهن وري ٻين ٻولين جا لفظ لکندو آهي ۽ هو اصل ٻولي جي لفظن ۽ ڌاري ٻوليءَ جي لفظن کي ملائي ڪري هڪ معنيٰ خيز لفظ جوڙيندو آهي.
اهڙيءَ طرح سان هڪ وڏي ۾ وڏو شاعر پنهنجي ٻولي کي گهڻي کان گهڻو متاثر ڪندو آهي پنهنجي زرخيز تصورن سان پنهنجي ٻوليءَ ۾ نيون جدتون ۽ نوان ڀيٽ جا طريقا پيدا ڪندو آهي ۽ اهڙي طرح سان هو پنهنجي ٻولي ۾ فصاحت ۽ بلاغت پيدا ڪندو آهي.
جڏهن اسان شاهه عبداللطيف ڀٽائي کي سنڌي ٻوليءَ جو اڏيندڙ چئون ٿا ته ان جو مطلب اهو هرگز نه آهي ته هن کان اڳ ۾ سنڌي ادب ڪونه هيو يا هن کان اڳ سنڌي شاعري ڪونه هئي، پر هن جي اچڻ سان سنڌي ٻولي تمام سهڻي، خوبصورت، مِٺي سُٺي ۽ گهڻي چٽي ۽ سادي ٿي پئي.
هن جي شاعري سان ٻوليءَ ۾ فصاحت ۽ بلاغت آئي، جذبن جي گهرائي آئي. فصاحت، بلاغت به ايتري حد تائين جو هڪ لفظ کي ڦير ڦار ڪرڻ سان ان جي معنيٰ ۾ تبديلي اچي وڃي ٿي.
شاهه لطيف جذبن ۽ خيالن کي هڪ هنڌ ڳنڍي ۽ جوڙي ٿو، هن پنهنجي شاعريءَ جي ٻوليءَ ۾ خيالن ۽ جذبن جي ترتيب ڏني آهي ۽ تسلسل قائم ڪيو آهي.
شاهه عبداللطيف کان اڳ جا شاعر پڻ بلند پائي جا شاعر آهن، پر شاهه صاحب انهن سڀني کان اعليٰ ۽ سرس آهي. انهن سڀني منجهان قاضي قادن آهي جيڪو 1551ع ۾ وفات ڪري ويو. هن کان اڳ سنڌي شاعري زباني طور ياد ڪئي ويندي هئي ۽ هڪ ماڻهو کان ٻئي ماڻهو تائين زباني طور ٻڌائي ويندي هئي. قاضي قادن کان پوءِ هڪ وڏو صوفي ۽ الله لوڪ شاعر شاهه عبدالڪريم بلڙي وارو جيڪو شاهه لطيف جو تڙڏاڏو هو.
شاهه لطيف کان اڳ مخدوم عبدالحسن جيڪو سنڌي نثر جو باني آهي، جيڪو 1690ع ۾ پيدا ٿيو، هن ڪيترائي ڪتاب لکيا. هن جي دور ۾ اها تحريڪ پڻ هلي ته عربي ۽ فارسي جي بجاءِ سنڌي ٻوليءَ ۾ خط ڪتابت ڪئي وڃي.
هن جي دور کان پوءِ سنڌي ٻولي جي شفافيت ۽ عروج شروع ٿيو. فارسي، عربي، سنسڪرت ٻوليءَ جي لفظن بجاءِ سنڌي ٻوليءَ جا سادا ۽ نج لفظ استعمال ٿيڻ شروع ٿيا.
شاعر عبدالحسن کان پوءِ جيڪي شاعر هئا، اهي قاضي قادن ۽ شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ جهڙا ڪونه ٿيا. ٻيا جيڪي به شاعر هيا، انهن اسلام جي پرچار ڪئي. انهن جي شاعريءَ آسانيءَ سان ياد ڪئي ويندي هئي. سندس شاعري مان چند سٽون هيٺ پيش ڪجن ٿيون:
ڏهن ورهين جو جي ٿئي ته اُن ماري
ننڍي کي نماز لاءِ چابڪ چکائي
جي غافل ٿئي نماز ۽ ڪڏهن اسارو
ته هنج موڪلج ان کي متان او ٿئي اُمارو.
ٻيو بيت وري هيٺ ڏجي ٿو:
ايمان با الله تعاليٰ جا چوراسي فرض ٿيا،
سُڻي ياد رکو تن کي هئين منجهان را،
پهريون فرض ويساه وجود ڪري مولا،
ٻيو ايمان ان ڪري ته آهي واجب الوجودا.
اهڙيءَ طرح شاعر انسان تي 84 فرض بيان ڪيا مٿئين بيتن تي جيڪڏهن غور ڪيو ته شاهه عبداللطيف ڀٽائي ۽ کائنس اڳيان ايندڙ سڀئي شاعرن جي شاعري ۾ ڪيترو فرق آهي. شاهه صاحب اڳين شاعرن کان ڪڏهن به متاثر نه ٿيو، سواءِ سندن ٻوليءَ جي جيڪا هنن شاعري ۾ استعمال ڪئي.
شاهه صاحب الهامي اشارن کي ترجيح ڏني، جيڪا سندس ٻوليءَ ۾ نمايان آهي ۽ اها ساڳي خاصيت قاضي قادن ۽ شاهه عبدالڪريم جي شاعري ۾ پڻ ڏٺي وئي آهي. شاهه صاحب قاضي قادن ۽ شاهه عبدالڪريم جي شاعري ۾ نواڻ آندي جنهن سنڌي ٻولي کي وڌيڪ سادو، سٺو ۽ مٺو بڻائي ڇڏيو ۽ کيس وڌيڪ جذباتي ۽ عقلي پڻ بڻائي ڇڏيو.
اهڙي طرح سان سنڌي ٻوليءَ جي وڌيڪ ڇنڊ ڇاڻ ٿي ۽ سندس لفظن ۾ اضافو ٿيندو ويو. مثال طور قاضي قادن چوي ٿو ته:
لوڪان نحو صرف، مون مطالعو سپرين،
سوئي پڙهيو سو پڙهان، سوئي سو حرف.
شاهه ڪريم فرمائي ٿو:
پاڻيهاري سر ٻهڙو، جر تي پکي جيئن،
اسان سڄڻ تيئن رهيو آهي روح ۾.
شاهه لطيف فرمائي ٿو:
ڪاتب لکن جيئن لايو لام الف سين
اسان سڄڻ تيئن رهيو آهي ررح ۾.
جيڪڏهن مٿين ٽنهي شاعرن جي سهڻن سٽن تي غور ڪيو ته ٽئي شاعر الله تعاليٰ سان ويجهڙائي جو درس ڏين ٿا.
قاضي قادن جي سٽن ۾ جذباتي عقلي دليل آهن. شاهه ڪريم جي سٽن ۾ وري زندگيءَ جو مشاهدو ۽ فطرت تي غور ويچار آهي. وري شاهه لطيف جي سٽن ۾ فصاحت ۽ بلاغت آهي، جيڪو عربي ٻولي جي لام ۽ الف کي ويجهو ڏسي فرمائي ٿو ته انسان جي پنهنجي مالڪ سان ايتري ويجهڙائپ هجي. اهڙي نموني سان سنڌي ٻولي وڌيڪ سادي ٿيندي وئي. قاضي قادن جو ٻيو بيت:
ڪنز قدوري قافيه، جي پروڙين سڀ،
ته ڪر منڊي ماڪوڙي کوهه، پيئي ڪڇي اڀ.
شاهه ڪريم جو ٻيو بيت:
هنيون ڏجي حبيب کي، لڱ گڏجي لوڪ،
کڏيون ۽ کروتون، ايءُ پڻ سڳر ٿوڪ.
وري شاهه عبداللطيف جن فرمائين ٿا ته:
اکر پڙهه الف جو، ٻيا ورق سڀ وسار،
اندر تون اُجار پنا پڙهندين ڪيترا.
هنن سٽن ۾ الف، الله کي ظاهر ڪري ٿو، سٽون تمام سهڻيون، ساديون، مختصر پر معنيٰ خيز آهن.
شاهه لطيف بحيثيت سنڌي ٻوليءَ جو معمار جي کوجنا ۽ ريسرچ لاءِ خاص ڪري نئين ٽهيءَ جي شاعرن ۽ ليکڪن کي تمام گهڻي سوچ ويچار ۽ مطالعي جي ضرورت آهي.
شاهه لطيف پهريون شاعر آهي، جنهن سنڌي ادب ۾ انسان جي نفسياتي مطالعي ۽ فطرت جي مشاهدي جي ڳالهه ڪئي آهي.
شاهه صاحب کان اڳ ڪنهن به شاعر فطرت جي شاعري ڪانه ڪئي، سر سارنگ، شاهه صاحب جو علامتي سُر آهي جيڪو برسات وسڻ لاءِ چيو ويو آهي.
هن سُر ۾ شاهه صاحب ڍنڍن، ڍورن، درائن جي لهرن، ڇولين ۽ پاڻيءَ ۾ ايندڙ طوفانن، جبلن بيابانن جو ذڪر ڪيو آهي. ان سان گڏوگڏ چرند، پرند، ڦل، ڦول، جيتن جڻن جو پڻ ذڪر ڪيو آهي. مطلب ته شاهه صاحب سنڌي ٻوليءَ کي ڪنوار وانگي سينگاري پيش ڪيو آهي.
(مترجم: مختيار ملاح)