شاهه عبداللطيف ڀٽائي ۽ انگريز رومانوي شاعر: تقابلي جائزو
ايڪانت حاصل ڪرڻ لاءِ هن انهيءَ هنڌ پنهنجو هڪ مسڪن ٺاهيو، جنهن کي ”ڀٽ“ سڏيو ويندو هو، جيئن هو باقي زندگي ياد الاهيءَ ۾ ۽ سڪون ۽ خاموشيءَ سان پنهنجا شعر ۽ بيت لکي سگهي. غلام شاهه ڪلهوڙي هن جي تربت مٿان هڪ خوبصورت مقبرو جوڙايو، جتي بقول ايڇ. ٽي. سورليءَ جي ”جتي هر سال ماڻهن جو هڪ وڏو تعداد کيس خراج عقيدت پيش ڪرڻ لاءِ گڏ ٿئي ٿو ۽ هن بي مثال عظيم تخيلاتي فن جي هن عظيم انسان ميدان تي عقيدت جا گل چاڙهين ٿا. عوامي اجتماع جي اهڙي موقعي تي سندس بيتن مان سندس عظمت جي ياد تازه ٿئي ٿي:
ساري رات سبحان،جاڳي جن ياد ڪيو،
انهن جي عبداللطيف چئي،مٽيءَ لڌو مان،
ڪوڙين ڪن سلام، آڳهه اچيو ان جي.
شاهه عبداللطيف جو رسالو سنڌي زبان جو مستند ڪتاب آهي. اهو خاموشيءَ ۾ يا عام ماڻهن جي اڳيان پڙهيو وڃي ٿو ۽ ان جا گهڻي ئي بيت سڄيءَ سنڌ ۾ گهڻي چاهه ۽ محبت سان ڳايا به وڃن ٿا. ائين معلوم ٿيندو آهي ته ڄڻ ماڻهن جا ئي جذبات ۽ امنگون رسالي جي آسان ۽ خلوص سان ڀريل لفظن ۾ سمايل آهن ۽ انهيءَ ڪري اهي سندن دلين تي گهرو اثر ڪن ٿا. سندس موسيقي ۽ ميٺاج هڪ منفرد نموني ۾ ماڻهن جي دلين تي اثر انداز ٿين ٿا.
ابتدا ۾ شاهه صاحب کي انگريز رومانوي شاعرن سان ملائڻ شايد بلڪل بي جوڙ نظر اچي، مگر اهو انهيءَ صورت ۾ آهي جيڪڏهن لفظ ”رومانيت“ کي ان جي تنگ ۽ محدود مطلب ۾ ورتو وڃي. انهيءَ لفظ جو دائرو جيئن اهو اوڻهينءَ صديءَ ۾ استعمال ٿيڻ لڳو ۽ اڃان به استعمال ٿيندو رهي ٿو، تمام وسيع آهي ايتري قدر جو اديبن ۽ نقادن کي اهو چوڻ ڏاڍو مشڪل پيو لڳي ته تخيل پرستي حقيقت ۾ ڇا آهي؟ ارونگ بيبٽ (Irving Babbit) مطابق ”اهو لفط ديسي زبانن جي شجاعت وارين آکاڻين سان لڳايو ويو.“ اهو ساڳيو ليکڪ وڌيڪ چوي ٿو ته ”رومانوي سدائين ڪنهن ولوله انگيز ۽ بينظير جي تلاش ۾ هوندو آهي ۽ اهو لاعلاج الميه ٿئي ٿو. هي جذباتي به ٿئي ٿو ته تصوراتي ۽ خودرو ٿئي ٿو. رومانيت، تلاش ۽ اڻ ڏنل ميوي چکڻ جي تمنا آهي. ائين کڻي چئجي ته رومانيت ڪنهن ان ڏنل منزل ماڻهن جي پيار ۽ جستجو جو نالو آهي. ٻين لفظن ۾ روحاني دنيا جي اسرار ۾ گم ٿيڻ رومانيت آهي. رومانيت، اهڙي دنيا جي تلاش ڪرڻ ۽ انهيءَ ۾گم ٿيڻ آهي، جيڪا ٻاهرينءَ اک سان نٿي ڏسي سگهجي پر انهيءَ جو مشاهدو دل جي اک سان ماڻي سگهجي ٿو. جي تجربو لامحدود آهي ۽ لافاني آهي.
رومانيت ۾ يقين رکندڙن جو اهو ويساهه آهي ته جڏهن خيال ڪم ڪري ٿو ته هو هڪ اهم ۽ مختلف قسم جي سج کي ظاهر ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح هو مجبور ٿي ويا ته روح جي دنيا کي ڳولهين جنهن ۾ هنن جو يقين آهي. هن زندگيءَ جي مطلب کي سمجهڻ لاءِ هنن چاهيو ٿي ته پابند ڪرڻ واري حقيقت ۾ داخل ٿي ان جي اسرار کي ڳولهڻ لاءِ شاعر کي احساس جي دنيا جي ذريعي ڪم ڪرڻ گهرجي ۽ اهو خيالي طاقتن کي عمل ۾ آڻڻ جو هڪ ذريعو آهي. نفس دنيا کي ڌيان ۽ پيار وارين اکين سان ڏٺو ايستائين جو دنيا هنن کي اهڙي نموني سان متاثر ڪيو جو هو اعليٰ ۽ برتر نظام ۾ اچي ويا. رومانويت کي انهيءَ لحاظ سان ڏٺو وڃي ته پوءِ انگريز رومانوي شاعرن ۽ شاهه عبداللطيف جي وچ ۾ ڀيٽ جو نڪتو ملي وڃي ٿو.
صوفين وانگر رومانوي شاعرن جو به اهو يقين آهي ته فطرت جا ٻاهريان مشاهدا ۽ احساس ٻاهرين شين جي ڳولها ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا. شاعر کي پنهنجي ذهني، جذباتي ۽ خيالي صلاحيتن کي ڪنهن خاص مقصد تي مرڪوذ ڪرڻ جي ترغيب ڏيڻ لاءِ دنيا ۾ سونهن، رنگ، راڳ ۽ ميٺاج موجود آهي. ا هي شيون شاعر ۾ خوش ڪندڙ احساس پيدا ڪن ٿيون. جنهن جي نتيجي ۾ وجد ۽ بيخودي جي ڪيفيت پيدا ٿيو وڃي. انهيءَ وجد جي حالت ۾ ئي ان تي زندگيءَ ۽ موت جو راز ظاهر ٿئي ٿو ۽ هو ڏسي ٿو ته پردي جي پٺيان ڇا آهي. اهو هنن تخيل جو تجربو آهي جو هو دنيا جي اعليٰ مشاهدن ۾ ڏسي ٿو ۽ اهي ئي رمزن، خيالي قصن ۽ زبان جي ذريعي پنهنجي پڙهندڙن تائين هڪ گهري راز ۾ ڍڪيل زبان سان پهچائي ٿو. مگر هو جو ڪجهه ڏسي ٿو سو ڪڏهن به نٿو ٻڌائي ڇاڪاڻ ته هو انهيءَ کي ٻڌائڻ نٿو گهري يا هو ٻڌائي نه ٿو سگهي. ڇاڪاڻ ته جڏهن شاعر شعر چوڻ شروع ڪري ٿو ته ان وقت هن جو ذهن هڪ اجهامندڙ ڪوئلي وانگر ٿئي ٿو.
روماني شاعر جي ان ڪيفيت کي صوفيانه زبان ۾ ”وجهه“ چيو وڃي ٿو. هي ئي اها حيثيت ۽ منزل آهي جتي هو مشاهده نگار ٿي وڃي ٿو؛ ۽ هو پنهنجي پيغمبر جي قريب ٿي وڃي ٿو. رومانيت جي انهيءَ وصف جي روشني ۾ چئن مکيه رومانوي شاعرن ورڊ س ورٿ، شيلي، بائرن ۽ ڪيٽس مان صرف شيلي ۽ ورڊ س ورٿ جي شاعري کي شاهه لطيف جي شاعري سان ڀيٽي سگهجي ٿو. بائرن صرف احساس لاءِ زنده رهيو ۽ ڪيٽس جيڪڏهن وڌيڪ جئي ها ته يقيناً هن مادي دنيا جي موهه کان گهڻو پري رهي ها، ڇاڪاڻ ته سندس جيڪا ڪجهه شاعري موجود آهي ان مان صاف ظاهر آهي ته هن جي دل ۾ سونهن ۽ سچ کي امر ڪرڻ جي آرزو هئي. ٻنهي ورڊس ورٿ ۽ شيلي جو اهو يقين هو ته شاعر کي انسان ذات کي پهچائڻ لاءِ هڪ پيغام ڏنو ويو آهي ۽ انهيءَ ڪري اهي شاعر کي روشن ضمير سمجهندا هئا. ورڊس ورٿ لاءِ شاعري اعليٰ دماغن جي بهترين خوشيءَ ڀريل لمحات جو رڪارڊ آهي، مگر شيليءَ جو خيال هو ته شاعري اسان ۾ ئي مقدس فطرت جي فهم جي هڪ صورت آهي. شاهه عبداللطيف انگريز رومانوي شاعرن وانگر فطرت کي پنهنجي شاعريءَ ۾ پنهنجن خيالن جي اظهار جو ذريعو سمجهي ٿو. اسان کي فطرت جا خوبصورت ۽ پيار ڀريل داستان ڏنا ويا آهن مگر فطرت کي محض هڪ چٽيل نظاري يا پس منظر ۾ استعمال نه ڪيو ويو آهي، هوءَ شاعر جي جذبات ۽ احساسات ۾شريڪ رهڻ چاهي ٿو. ”سر سهڻيءَ“ ۾ هوءَ غمگين آهي، آسمان ڪڪرن سان ڇانيل آهي ۽ سمنڊ ۾ طوفان برپا آهي ڇاڪاڻ ته سهڻي جلدي سامونڊي جانورن جو کاڄ بڻجڻ واري آهي.
انگريز رومانوي شاعرن وانگر شاهه عبداللطيف به خيالي آکاڻين ۽ نشانين کي استعمال ڪري ٿو. عوامي قصن ۽ آکاڻين کي وٺي پنهنجي ذهني ڪيفيت بيان ڪري ٿو. جمالياتي شاعرن وانگر شاهه عبداللطيف داخلي طرز جو شاعر آهي جيتوڻيڪ هو اڪثر پنهنجي سورمين جهڙوڪ سسئي، مارئي، سهڻي ۽ ٻين جي منهن مان پنهنجي متعلق ڳالهائي ٿو ۽ اُهي ئي سندس امنگن ۽ تمنائن کي پيش ڪن ٿيون جنهن مان داخلي عنصر ظاهر آهي.
رومانوي شاعرن به ارڙهين صديءَ ۾ سندن مٿان ٿوپيل شاعراڻي انداز، موضوع، مضمون ۽ ٻوليءَ جي سختين خلاف بغاوت ڪئي هئي. هنن پنهنجن مقصدن ۽ نمونن لاءِ ڪهاڻين، ڪردارن، ادب ۽ عام ماڻهن جي زبان اختيار ڪئي. ساڳيءَ طرح شاهه عبداللطيف اظهار لاءِ انهيءَ زماني ۾ استعمال ٿيندڙ فارسي ترڪيبن ۽ طرزن کي استعمال نه ڪيو ، پر ممڪن حد تائين ڳوٺاڻي ۽ ڪڙميءَ جي زبان استعمال ڪئي ۽ پنهنجي شاعريءَ ۾ قرآني آيتن کي استعمال ڪيو.هن عام ماڻهن جي موضوعن کي کنيو ۽ هن جي تجربن کي شعري زبان ۾ آڏو آندو. سر مارئي ۾ هن مارئي جي ملڪ جي عام زندگي کي پيش ڪيو. هن فطرت جي حسن کي جيئن فطري انداز ۾ ڪنهن تصنع بغير ڏنو تنهن انداز ۾ پيش ڪيو. رومانوي شاعرن وانگر شاهه صاحب کي به انسان کان اڻ ڇهيل فطرت متاثر ڪري ٿي.
رومانوي شاعرن وانگر هن به پنهنجي بيتن ۾ وزن ۽ بحر جي مختلف نمونن کي استعمال ڪيو، هنن وانگر شاهه صاحب به ڪنهن دليل سان نه پر يقين سان زنده رهي ۽ مشاهدي ۾ روحاني اثر حاصل ڪيو. ڪن صورتن ۾ ورڊس ورٿ، شاهه عبداللطيف جي تمام قريب اچي ٿو .پر هنن ۾ هڪ وڏو اختلاف آهي. شاهه صاحب وٽ موضوع دنيا ۾ اچڻ جو ذريعو پيار آهي مگر ورڊس ورٿ کي اها فطرت جي تصور سان ملي ٿو. هتي شاهه عبداللطيف افلاطون ۽ شيلي جي قريب آهي. ٻنهي ورڊس ورٿ ۽ شاهه عبداللطيف جو انساني روح جي اڳين موجودگيءَ ۾ يقين آهي جيئن ورڊس ورٿ چوي ٿو:
Our birth is but a sleep and a forgetting:
The Soul that rises with us, our life's Star,
Hath had elsewhere its setting,
And cometh from afar.
(اسان جو جنم هڪ ننڊ ۽ ويسر آهي، روح جو اسان سان گڏ اٿي ٿو، اسان جي
زندگيءَ جو چنڊ آهي. ان جو غروب ڪنهن ٻئي هنڌ هو، ۽ عقب مان اچي ٿو“)
روح کان اڳ وجود بابت شاهه لطيف سهڻيءَ جي واتان چوائي ٿو:
الست ارواحن کي، جڏھن چيائون،
ميثاقان ميھار سان، لڌيون مون لائون،
سو موٽي ڪيئن پاھون، جو محفوظان معاف ٿيو.
حسن ۽ فطرت جي عڪاسي ڪندي ورڊس ورٿ هن رنگارنگي ۾به وحدت جو وجود ڏنو. هن لکيو:
And I have felt
A presence that disturbs me with the joy
Of elevated thoughts; a sense sublime
Of something far more deeply interfused,
Whose dwelling is the light of setting suns,
And the round ocean and the living air,
And the blue sky, and in the mind of man.
(۽ مون محسوس ڪيو آهي هڪ موجودگي جا مونکي خوشيءَ سان پريشان ڪري ٿي. بند خيالي مان عاجزيءَ جو احساس ڪنهن شيءِ جو جنهن جو اونهو ميلاپ جنهن جو گهر غروب ٿيندڙ سج جي روشني آهي. ۽ گول سمنڊ ۽ زنده هوا۽ نيرو آسمان، ماڻهوءَ جي ذهن ۾)
شاهه لطيف اهڙي فڪر کي وڌيڪ سولي ۽ مختصر ترين انداز ۾ پيش ڪيو:
”وحدت تان ڪثرت ٿي،ڪثرت وحدت ڪل،
حق حقيقي هيڪڙو ٻولي ٻي م ڀل،
هو هلاچو هل، بالله سندو سڄڻين.
ورڊس ورٿ پنهنجي نظم The Preclude ۾ چوي ٿو ته هو جڏهن 10 سالن ۾هو تڏهن به هو قدرتي شين کي ڏسي، هو کان انهيءَ حد تائين متاثر ٿيندو هو جو هُو هن مادي دنيا کي بلڪل وساري ويهندو هو: ”انهيءَ وقت به آءٌ فطري تخليق ۾ ايترو مستغرق ٿي ويندو هوس ڄڻڪ انهن جي پئداش کان وٺي هنن سان لؤن لڳل هئي.” Memorable Poup ۾ ورڊس ورٿ لکي ٿو:
My heart was full; I made no vows but vows
Were then made for me; bound unknown to me
Was given, that I should be, else sinning greatly,
A dedicated Spirit.
(اوچتو منهنجي مٿان هڪ عڪس پيو، سو وري وري فاني عڪس کي حاصل ڪرڻ چاهي ٿو، جنهن جي مطابقت شايد ابدي آهي)
پر شاهه لطيف خالق سان پنهنجو تعلق خاص صوفياڻي انداز ۾ هن ريت ٻڌائي ٿو:
نڪا ڪن فيڪون هئي نڪا ٻي پچار،
ملڪن کان به مهند هئي توڏي جي تنوار،
محبت ساڻ ميهارلائي لنئون لطيف چئي.
پر ورڊس ورٿ جي ابتڙ، شاهه لطيف جو فڪر، وڌيڪ اونهو آهي۽ هو انهي مشاهدن جي آڌار تي ڪڏهن به پنهنجا خيال نٿو بدلائي، هو آخر دم تائين انهي تي قائم آهي. وردس ورٿ آخري ۾ پنهنجن سمورن ديني عقيدن ۾ تبديلي آڻڻ جو فيصلو ڪيو.
شاهه جي شعر جي خوبي هي آهي ته اها حزن ۽ ملال جي رس سان ڀريل آهي. اهو جذبو هن مسلسل تلاش ۽ محبوب جي ڳولا وسيلي هٿ ڪيو. شيلي ۽ ورڊس ورٿ جي جيئن شاعري خشڪ ناهي، تيئن شاهه لطيف جي شاعري جذبانيت سان ڀريل آهي. آخري ڏينهن ۾ شيلي به عشق جي ذريعي حسن لطيف کي “ابدي” سمجهي ٿو. شيلي ۾ تجسس جو ذريعو به ناڪامي آهي. هو چوي ٿو:
The desire of the moth for the star,
Of the night for the morrow,
The devotion to something afar
From the sphere of our sorrow?
هن ئي خوبي جو عڪس شاهه لطيف جي هن لازوال بيت مان ملي ٿو:
ڏوريان، ڏوريان مَ لهان! شال مَ ملان هوت،
من اندرجا لوچ، ملڻ سان ماٺي ٿئي.
شيلي جيئن جيئن زندگي گذاري ٿوتيين تيئن هن جو ديني عقيدو بدلجي وڃي ٿو. هو حقيقت جي قريب پهچندو ٿو وڃي Adonais ۾ هو چوي ٿو:
The One remains, the many change and pass;
Heaven’s light forever shines, Earth’s shadows fly;
Life, like a dome of many-coloured glass,
Stains the white radiance of Eternity
(چنڊ لاءِ چڪور جي خواهش هن غم جي دنيا کان گهڻو پري ڪنهن لاءِ وقف ٿي وڃڻ جي خواهش آهي.)
شاهه لطيف ساڳي وجود جي فلسفي کي نهايت سولي طريقي ۽آسان ٻوليءَ ۾ سمجهائي ٿو ۽ ڪائنات جي هر تخليق ۾ حق کي ڏسندي چوي ٿو:
ايڪ قَصَرُ، دَرَ لَکَ، ڪوڙين ڪَڻِسِ ڳڙکيون؛
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهُون
ساڳئي فڪر کي ٻئي اثرائتي انداز سان فرمايو:
ڪوڙين ڪايائون تُنهنجيون، لِکَن لَکَ هزارَ،
جِيءُ سڀڪنهن جيءُ سين، دَرسن ڌارون ڌارَ،
پِريم، تنهنجا پارَ، ڪهڙا چَئي ڪيئن چوان.
شيلي، ورڊس ورٿ ۽ شاهه لطيف ۾ وڏو فرق هي آهي ته شاهه پنهنجي لافاني حق جي ڳولا ۾زندگي گذاري، منزل ماڻي ٿو، جتي شيلي ۽ ورڊس ورٿ پنهنجي جستجو ۽ تلاش کان هٽي وڃن ٿا. شاهه لطيف انهي جستجو کانپوءِ جنهن نتيجي تي پهچي ٿو انهي تي هميشه ڪاربند آهي. شاهه نيٺ انهي معراج تي پهچي ٿو جتي خالق ۽ مخلوق هڪ ٿي وڃن ٿا، عاشق کي محبوب ۾ ڏسي ٿو:
جان پيهي جان پاڻ ۾،ڪيم روح رهاڻ،
تان نڪو نڪو ڏونگر ڏيهه ۾، نڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنهون ٿيس پاڻ،سسئي تان سور هئا.”
ٻئي هنڌ فرمائي ٿو:
وَهمَ وِرساياسِ، ناتَ پُنهون آئوُن پاڻَ هُئي،
پاڻُ وِڃايُم پانهنجو، پَئي پِرِيان جي پاسِ،
رَتي عِلَمِ نه راسِ، ڌاران پَسَڻَ پِرينءَ جي.
۽ جڏهن دريا سهڻيءَ کي پنهنجي شڪار طور واپرائي (ٻوڙي) ٿو ته، هن کي ڄاڻ ٿي ٿئي ته:
”ساهڙ، سا سهڻي، سائر پڻ سوئي،
آهي نجوئي، ڳجهه ڳجهاندر ڳالهڙي.“
(مترجم مختيار ملاح)