پروفيسر امينه خميساڻي جو انٽرويو (انٽرويو وٺندڙ ثريا مخدوم)
سوال: مئڊم هيڏي وڏي ۽ شاندار پڙهائڻ جي دور جي پڄاڻيءَ تي اوهان ڇا ٿيون محسوس ڪريو؟
جواب: خبر نه آهي ڇو جڏهن به سوچيندي آهيان ته چويهن سالن جي استادي ختم ڪري گهر وڃي وهندس ته شيڪسپيئر جي هڪ سٽ دل تي تري ايندي آهي، جيڪا هن “اينتوني ۽ ڪلوپترا” ۾ لکي آهي. هي اهو موقعو آهي جڏهن اينٽوني کي خبر پئي ئي ته ڪلو پترا پاڻ کي ماري ڇڏيو آهي. هو پاڻ به ان وقت جنگ هارائي موٽندو آهي. اتي چوي ٿو:
The long day’s task is done and we must sleep.
يعني ايترا سال ڪم ڪيو، هاڻي صبر ۽ ٿورو آرام ڪريون، خبر نه آهي ڪيترو وقت زندگي آهي.
سوال: جڏهن اوهان يونيورسٽيءَ ۾ آيون، ان وقت يونيورسٽي نئين نئين هئي. اوهان ٻڌائينديون ته ان وقت ان جي ڪهڙي حالت هئي؟
جواب: مان يونيورسٽيءَ ۾ پڙهائڻ ان سال کان شروع ڪيو، جنهن سال ايم اي پاس ڪيم. هنن کي انگريزي جي استاد جي ڏاڍي ضرورت هئي، ان ڪري هڪدم مون کي رکي ڇڏيائون. يونيورسٽي ان وقت حيدرآباد ۾ هئي (جيڪا هاڻي پراڻي ڪيمپس سڏجي ٿي) ۾ منهنجو گهر به اتي ئي يونيورسٽي جي ڀرسان هو. يونيورسٽي ان وقت ايڏي پکڙيل نه هئي. شعبا گهٽ هئا، ۽ ان لحاظ کان شاگردن جو تعداد به گهٽ هو. جنهن وقت مان شاگرد هئس. يعني 1955ع ۾، ان وقت انگريزي شعبي ۾ اسان ٽي ڇوڪريون ۽ هڪ ڇوڪرو شاگرد هئاسين، هنن مان به هڪ ڇوڪري ڇڏي ويئي ۽ اسان ٽي شاگرد هوندا هئاسين شعبي ۾. ٻه ڇوڪريون ۽ هڪ ڇوڪرو يعني گهڻائي وري به ڇوڪرين جي. انگريزي شعبي لاءِ هونءَ ئي مشهور آهي ته اتي ڇوڪرين جو قبضو آهي. (مئڊم جي ان ڳالهه اهو ثابت ڪيو ته اها صورت حال شروع کان آهي. ڇوڪريون تعليم ۾ عام طور تي ڀلي ڇوڪرن کان پوئتي هجن، پر انگريزيءَ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هنن کان اڳتي ئي آهن).
استادن ۾ به عورتن جو تعداد بنهه گهٽ هو. انگريزي شعبي ۾ مان ئي پهرين عورت استاد مقرر ٿيس. ان وقت جيڪي مرد استاد هئا. سي ته هاڻي نه آهن، سو هن وقت مان ئي سڀ کان سينيئر استاد آهيان هن شعبي جي. هن وقت هتي جيڪي استاد آهن، تن مان تقريباً سڀ منهنجا شاگرد آهن.
سوال: مئڊم هتي اسان وٽ جن اسڪولن جو انگريزي ذريعي تعليم نه به آهي، تن ۾ به ڇهين درجي کان انگريزي لازمي آهي، جيڪا بي. اي تائين هلي ٿي. ٻين لفظن ۾ هڪ عام شاگرد اٺ سال انگريزي پڙهي ٿو، پر ان کان پوءِ به شاگردن جي گهڻائيءَ جي انگريزي بلڪل ئي ڪمزور آهي، ان جو ڇا ڪارڻ آهي؟ شاگردن جو پنهنجو ڏوهه آهي. استادن جو، يا نصاب ۾ ئي نقص آهن؟
جواب: دراصل انهن سڀني خرابين جا شاگرد، استاد ۽ نصاب ذميندار آهن. انگريزيءَ جي ڪرندڙ معيار جا جنهن وقت اسان پڙهيو. ان وقت ڪجهه ماحول ئي ٻيو هو. ماڻهن کي شوق هوندو هو، انگريزي ٻولي ۽ ادب سان. اسان جو ته وري خاندان ئي انگريزيءَ ۾ ڏاڍي دلچسپي وٺندو هو. هن وقت ان بنياد اتساهه جي کوٽ آهي ماڻهو الائي ڇو انگريزيءَ کي اهميت نه ٿا ڏين. حالانڪه کين سمجهڻ گهرجي ته هڪ نه هڪ بين الاقوامي ٻولي ته کين سکڻي ئي آهي. جيئن هن گهڻ قومي دنيا سان صحيح رابطو رکي سگهن.
ٻيو ته اسان جي دور ۾ حالانڪه ڪتاب پراڻي ٽائپ ۾ لکيا ويندا هئا، پڙهائي جو طريقو به روايتي هو، پوءِ به ان دور جا شاگر قابل هوندا هئا. اڄ جيتوڻيڪ چون ٿا پڙهائيءَ جا سائنسي اصول ايجاد ڪيا ويا آهن وغيره وغيره، پوءِ به ڪا خاص ترقي ته نه ٿي آهي، بلڪه پوئتي ئي وڃون پيا. ان ڪري مون کي ته اهي پڙهائيءَ جا طريقا بنهه نه ٿا آئڙن. ٽيون ته مون کي لڳي ٿو ته استاد محنت نه ٿا ڪن. اسڪولن ۾ زباني ڪم تي توجهه نه ٿو ڏنو وڃي، جڏهن ته اهائي بنيادي شيءِ آهي، صرف ڪتابن مان پڙهايو وڃي ٿو، مٿين سطح تي وري لکت جو ڪم کي گهربل توجهه نه ٿي ملي. گهڻو ڪري شاگردن کي “گائيڊن” تي هلايو وڃي ٿو. منهنجو وس پڄي ته انهن گائيڊن جي ڪتابن کي ساڙي ڇڏيان. ٻيو ته اسڪولن ۾ ڪلاس ۾ شاگردن جو تعداد تمام وڌيڪ آهي ان ڪري استاد هنن تي انفرادي توجهه نه ٿو ڏئي سگهي.
سوال: آميريڪن سينٽر ۾ جهڙي طرح انگريزيءَ جا ڪلاس هلن ٿا. اهڙي نموني جيڪڏهن سنڌ يونيورسٽي طرفان به شام جا ڪلاس شروع ڪيا وڃن، ته اها سٺي ڳالهه نه ٿيندي جو آمريڪن سينٽر ۾ ته ڪافي شاگرد ڳري في ڏئي به وڃن ٿا اهڙي طرح هتي به ايندا ۽ يونيورسٽي کي به فائدو ٿيندو؟
جواب: انفرادي طور تي هت اسان جي شعبي ۾ جيڪي شاگرد انگريزي زبان ۾ ڪمزور آهن. انهن لاءِ گرامر جا واڌو ڪلاس هلائيندا آهيون، جيڪي بنا مارڪن جي (None Credit) هوندا آهن.
مجموعي طور تي يونيورسٽي اهڙا ڪلاس هلائي ته سٺو آهي. آمريڪن سينٽر ۾ پڙهائڻ وارا به اڪثر استاد به هتان، اسان جي شعبي جا ئي آهن، پر اهو ڪم جيڪڏهن شهر ۾ پراڻي ڪئمپس ۾ ٿئي ته بهتر، جو شهر وارن کي ٻه دفعا ڄامشوري اچڻ ڏکيو لڳندو ۽ ڄامشوري وارا شهر ته هون ئي وڃن ٿا.
سوال: ماڻهو اڪثر چوندا آهن ته سنڌ يونيورسٽي جي تعليم جو معيار پاڪستان جي ٻين يونيورسٽين جي مقابلي ۾ ڪافي گهٽ آهي. اوهان جو ڇا خيال آهي. واقعي ائين آهي يا اهو ماڻهن جو وڌاءُ آهي؟
جواب: مون کي ته اهو ماڻهن جو وڌاءُ ئي لڳي ٿو. پوءِ به ٻين مضمونن جي باري ۾ مان چئي نه ٿي سگهان ته اهي هتي ۽ ٻين يونيورسٽين ۾ ڪئين پڙهايا وڃن ٿا، باقي جيستائين اسان جي مضمون ۽ شعبي جو تعلق آهي ته مان چوندس ته سنڌ يونيورسٽي جو انگريزي شعبو پاڪستان جي ڪنهن به يونيورسٽي جي ساڳي شعبي کان ڪنهن به لحاظ کان گهٽ نه آهي. مان سندن ٻين يونيورسٽين ۾ ممتحن ٿي وئي آهيان، پر اتي جا شاگرد مون کي پنهنجن شاگردن کان ڪنهن به لحاظ کان وڌيڪ نه لڳا. ڪراچيءَ ۽ ڪن ٻين شهرن جا شاگرد، اتان جي ماحول جي ڪري انگريزي ڳالهائي ته سٺي وڃن ٿا، پر جيستائين انگريزي ادب جي باري ۾ ڄاڻ جو سوال آهي ته اسان جا شاگرد هنن کان وڌيڪ ئي آهن. اسان جي بهترين شاگرد جو ته ڪو مقابلو ئي ڪونهي، پر اسان جو نصاب به ڪن يونيورسٽين جي نصاب کان مختلف ۽ سٺو آهي. مثال طور هتي اسان وٽ هڪ پرچو مغربي ادب جو آهي. جنهن ۾ ٻين ملڪن جا اديب، جيئن ته فرانس جرمني وغيره جا پڙهايا وڃن ٿا. اهو پرچو ڪراچي يونيورسٽي جي نصاب ۾ نه آهي. هتي ته آمريڪي ادب به هاڻي شروع ڪيو اٿن نه ته پهريان صرف برطانوي ادب پڙهائبو هو. اسان وٽ آمريڪي ادب ته ڪافي وقت کان نصاب ۾ آهي.
سوال: اوهان پنهنجو شاگرديءَ وارو زمانو ته گهڻو پوئتي ڇڏي آئيو، پوءِ ڪي استاد جن اوهان کي متاثر ڪيو هجي؟
جواب: مان بي اي (آنرس) لاهور جي ڪينٽ ڪاليج مان ڪئي آهي. اتي جي جيڪا پرنسپال هئي. مس ميڪلنٽر، ان کان مان ڪافي متاثر ٿيس. هوءَ اسڪالينڊ جي رهاڪو هئي، ڏاڍي محنتي ۽ ڪم سان چاهه رکندڙ هئي. ڪٿان اسڪاٽلينڊ کان آئي هئي هتي ڪاليج هلائڻ ۽ جنهن نموني هن ڪاليج جو انتظام رکيو، تنهن مون کي ڏاڍو متاثر ڪيو. مون کي ياد آهي، هڪ دفعي مان ڪنهن ڪم سان هن جي آفيس وٽان لنگهيس. اسان جي هاسٽل به ڪاليج جي احاطي ۾ ئي صرف پڙهائي واري حصي کان ٿورو پرڀرو هئي. ان وقت سخت گرمي هئي، پر اهو ڏسي حيران ٿي وئي ته هوءَ عورت ان وقت پنهنجي آفيس ۾ ويٺي ڪم ڪري رهي هئي، جڏهن ته اسان ڪمرن ۾ ستيون پيون هيوسين. اسان جيڪي هون ئي اهڙي گرميءَ جون عادي هيوسين ۽ هوءَ ته اسڪاٽلينڊ جهڙي ٿڌي ملڪ مان آئي هئي ۽ گرميءَ جي عادي به نه هئي! اهي ۽ ان قسم جون ٻيون ڳالهيون جيڪي هن جي شخصيت ۾ هيون، مون کي اڄ تائين ياد آهن.
سوال: ڪي شاگرد به ياد آهن؟
جواب: جهڙيءَ طرح ڪي سٺي استاد کي شاگرد هميشه ياد رکندا آهن، تهڙيءَ طرح ڪي سٺا شاگرد پڻ پنهنجن استادن کي ياد رهندا آهن. اها دراصل ٻطرفي ٽريفڪ آهي، منهنجا شروع وارا شاگرد ڪجهه وڌيڪ ذهين هئا، اهي اڄ تائين مون کي ياد رکن ٿا، مون کي به ياد آهن. مثال طور ارجن لعل منهنجو شاگرد آهي. هو منهنجي پهرين جٿي جو شاگرد اهي. (مان سوچڻ لڳس ته مئڊم جي محنت جو پهريون ڦل ته واقعي شاندار آهي. سائين ارجن لعل هتي ئي انگريزي شعبي جي ڪن بهترين استادن مان هڪ آهي. ادب سان گڏ سائين جن کي فلسفي ۾ پڻ خاص اهميت حاصل آهي) ٻين ۾ مسٽر جي ڊي، مسٽر ابتحاج علي خان، هن وقت پروفيسر آهي. منصور احمد، پاسپورٽ آفيسر، منظر اڪبر، شفيق پراچه، گل محمد عمراڻي ۽ علي بخش رند، فيروز الدين شاهه، علي نواز پليجو، خورشيد الحق حسين، لجپت گانڌي وغيره.
سوال: اسان وٽ جيئن ته انگريزيءَ سان گڏ، باقي مغربي ملڪن جو ادب پڻ پڙهايو وڃي ٿو. اوهان ٻڌائينديون ته انگريزي ۽ بي مغربي ادب ۾ ڪهڙو فرق آهي ۽ ڇو ضروري آهي باقي ادب پڙهڻ؟
جواب: هونءَ ته هر ڪنهن ملڪ ۽ ٻوليءَ جي ادب جو مزاج پنهنجو ٿئي ٿو، پر ڪي لاڙا ۽ رجحان اهڙا ٿين ٿا، جيڪي گهڻن ئي اديبن کي متاثر ڪن ٿا. انگريزي ادب ۾ ڪافي اهڙا رجحان آهن، جيڪي ان کي ٻين اديبن، جيئن ته فرانسيسي ۽ جرمن کان مليا آهن. اڄ ڏينهن تائين انگريزي ادب انهن کان متاثر ٿيندو رهي. مثال طور انگريزي ادب ۾ رومانوي تحريڪ اوهان ڏسو فرانس ۽ جرمني کان آئي. اڄ وجوديت جي فلسفي.....
نوٽ: هن انٽرويو جو آخري حصو ملي نه سگهيو.
(هفتيوار هدايت ، حيدرآباد، 1982ع)