مھاڳ: موري کان مالٽا ۽ سِسِلي
اڳ ۾ آئون اهو ئي چوندو هوس تہ دنيا ۾ سنڌ جا فقط هندو ماڻھو جتي ڪٿي ملن ٿا، پر هاڻ ڏسان پيو تہ تعليم يا نوڪري ۽ پورهئي لاءِ سنڌي مسلمان بہ جتي ڪٿي نظر اچن ٿا_ ويندي سئيڊن جھڙن قطبي ملڪن ۾ بہ جيڪي بقول منھنجي مٿئين چليءَ جي ڪلاس ميٽ جي تہ موسم ۽ فاصلي جي لحاظ کان سئيڊن هڪ ڏورانھون ڏيھہ آهي. سنڌ جي انھن نوجوانن مان ڪيترا تہ ڌارين ملڪن جا شھري ٿي ويا آهن. هنن کي پنھنجي ملڪ کان علاوہ سئيڊن جو بہ پاسپورٽ آهي. بقول عبدﷲ جي هن وقت سئيڊن ۾ ڪافي سنڌي فئمليون هميشہ لاءِ رهن ٿيون. عبدﷲ مورائيءَ کان سواءِ عبدالرحيم نظاماڻي، وزيرعلي سومرو، قادر جتوئي ۽ ڪجهہ ٻين سان منھنجي بہ ملاقات ٿي چڪي آهي، جن مان ڪجهہ جو احوال مون “ آرڪٽڪ سرڪل جي آس پاس”، “جت برف پوي ٿي جام” جھڙن ڪتابن ۾ لکيو آهي. هنن جو اولاد سڄو ڏينھن اسڪول يا پاڙي ۾ مقامي سئيڊ ٻارن سان ملڻ ڪري اڙدو، سنڌي يا انگريزيءَ کان وڌيڪ هتي جي سئيڊش ٻولي ڳالھائڻ ۾ آساني محسوس ڪري ٿو. جيئن اسان وٽ عرب ملڪن توڙي ايران يا جارجيا جا رهندڙ باشندا ۽ انھن جو اولاد سنڌي ڳالھائين ٿا. يا کڻي چئجي تہ جيئن عرب ملڪن ۾ ڪيترائي عرب ملندا جن جا وڏا سنڌ کان لڏي عربستان ۾ اچي رهيا ۽ هاڻ عربن جھڙي ٻولي ڳالھائين ٿا.
عبدﷲ فون تي ٻڌايو هو تہ هن کي لکڻ جو شوق آهي ۽ هينئر هن “مسافتون” نالي هڪ سفرنامون لکيو آهي. عبدﷲ مورائيءَ جا مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ايندڙ مضمون ۽ ڪالم آئون بہ وڏي عرصي کان پڙهندو اچان، جڏهن هو اڃا پنھنجي ڳوٺ موري ۾ هو يا هن صديءِ جا شروع وارا ڏهاڪو کن سال ٽنڊو ڄام ۽ خيرپور يونيورسٽين مان مختلف ڊگريون حاصل ڪري رهيو هو. هن کي ننڍپڻ کان گهمڻ ڦرڻ جو شوق رهيو آهي. ڳالھہ اها آهي تہ سير سپاٽي جو شوق تہ سڀني کي ٿئي ٿو، پر عبدﷲ انھن ٿورن ماڻھن مان آهي، جن کي پنھنجي گهمڻ جو احوال لکڻ لاءِ جستجو ۽ شوق پڻ هلندو اچي _ جيئن اسان جا نوجوان هن جي مشاهدن ۽ تجربن مان لاڀ حاصل ڪري سگهن. لکڻ بابت عبدﷲ کان پڇيم تہ ان جو شوق ۽ عادت هن ۾ ڪنھن وڌي؟
پاڻ بابت کيس ٻڌايم تہ اسان کي تہ اسان جي ڪاليج جو پرنسپال ڪجهہ چَٽَ سان ڪجهہ لٺ سان لکرائيندوهو. عبدﷲ ٻڌايو تہ کيس جن ماڻھن لکڻ لاءِ همٿايو ۽ هن کي شوق ڏياريو ۽ اها ئي صلاح ڏني تہ جيڪي ڪجهہ گهمين ۽ ڏسين اهو ضرور لکندو رھہ انھن ۾ ڊاڪٽر محمد لائق زرداري، راشد مورائي، اسحاق سومرو، ڊاڪٽر مشتاق سومرو، پير حمادﷲ ۽ رحمت پيرزادو شامل آهن. انھن مان ڪي تہ پاڻ بہ سٺا اديب ۽ شاعر آهن ۽ سندن ڪيترائي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. اتفاق سان انھن مان ڪجهہ مھربانن سان منھنجي بہ پراڻي سڃاڻپ آهي، جن ۾ ڊاڪٽر محمد لائق زرداري مون کي بہ ويجهورهيو آهي. بھرحال اهڙن ماڻھن کي شابس هجي جيڪي عبدﷲ جھڙن نوجوانن کي لکڻ پڙهڻ جھڙين سٺين ڳالھين لاءِ اتساھہ پيدا ڪن ٿا ۽ ساڳي وقت عبدﷲ جھڙن کي بہ جس هجي جيڪي اهڙن ماڻھن جي نصيحتن تي عمل ڪن ٿا ۽ مشغول زندگيءَ هوندي بہ لکڻ پڙهڻ لاءِ وقت ڪڍن ٿا ۽ سندن لکڻيون ڪيترن لاءِ ڪار آمد ۽ رهنما ثابت ٿين ٿيون، خاص ڪري انھن لاءِ جيڪي ولايت ۾ تعليم يا نوڪري حاصل ڪرڻ جا خواهشمند آهن.
عبدﷲ مورائي اسڪول وارن ڏينھن کان لکندو اچي. اسان جھڙا ماڻھو جيڪي ڪجهہ ڏينھن لاءِ ولايت گهمڻ لاءِ وڃن ٿا، انھن لاءِ پنھنجي سفر جو احوال لکڻ ڪو ايڏو ڏکيو ڪم ناهي جو هو ڪجهہ ڏينھن بعد پنھنجي وطن موٽي اچن ٿا، جتي جي زندگي ايڏي مشغول ناهي ۽ هنن کي لکڻ پڙهڻ لاءِ وقت ئي وقت آهي. پر فياض سومري، پير تاج محمد، ڊاڪٽر منصور ٿلھي، خير محمد ڪولاچي ۽ اسان جي عبدﷲ مورائي جھڙن نوجوانن کي وڌيڪ شاباس ڏيڻ ان ڪري ضروري سمجهان ٿو جو هو ڪئناڊا، آمريڪا يا سئيڊن جھڙين ولايتن ۾ رهن ٿا ۽ اتي جا شھري آهن. هو اتي نوڪريون ڪن ٿا ۽ يارو، ولايت ۾ نوڪري ڪرڻ ڪو سولو ڪم ناهي! سخت محنت ڪرڻي پوي ٿي ۽ ايمانداريءَ سان ڊيوٽي ڏيڻ ڪري واندڪائي نہ برابر ملي ٿي. پوءِ ان آرام جي گهٽ وقت مان ڪجهہ حصو ڪڍي پنھنجي وطن جي ماڻھن لاءِ ولايت جون ڳالھيون لکڻ قابلِ تعريف خذمت آهي.
در اصل اڄ ڪلھہ سڄي دنيا هڪ ڳوٺ ٿي ويو آهي. تعليم جي جستجو ۾ يا نوڪريءَ جي ڳولا ۾ اڄ جي نوجوانن کي جتي بہ وجهہ لڳي ٿو تہ هو اتي وڃڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. پوءِ هن قسم جا سفرناما آهن، جيڪي هنن جي رهنمائي ڪن ٿا. آئون ڪٿي لکي چڪو آهيان تہ 1980ع بعد جڏهن مون سامونڊي نوڪري ڇڏي ڪناري جي نوڪريءَ لاءِ ڳولا ڪئي تہ مون کي ٻن هنڌن تي منھنجي پسند جي _ يعني “ٽيچنگ” جي نوڪريءَ جي آفر ٿي. هڪ ايران جي بندرگاھہ “چابھار” جي نيول اڪيڊميءَ ۾ ۽ ٻي ملائيشيا جي شھر “ملاڪا” ۾.
اڄ ڪلھہ تہ توهان کي هر ڳالھہ جي معلومات گوگل ۽ وڪيپيڊيا ۾ مليو وڃي، پر انھن ڏينھن ۾ مون کي انھن شھرن جي ڪٿان بہ معلومات نہ ملي سگهي. آخر اکيون پوري ملاڪا لاءِ نڪري پيس. دل ۾ پڪو پھہ ڪيم تہ اتي پھچي آئون انھن پَٽن (شھرن / علائقن) بابت تفصيلي ڄاڻ اخبار ۾ لکندس، جيئن ٻين کي گهٽ ۾ گهٽ ملائيشيا بابت معلومات ٿي سگهي ۽ هو مون وانگر منجهيل نہ رهن. مون ڏٺو تہ منھنجي ملائيشيا جي سفرنامن ڪري ڪيترائي اسان جا ماڻھواتي تعليم، نوڪري، پورهئي ۽ واپار لاءِ آيا ۽ اڄ تائين ايندا رهن ٿا. بعد ۾ ٻين بہ ڪيترن ئي (ڊاڪٽر عبدالحفيظ لغاري، پروفيسر شاهمراد چانڊيو، مور ساگر وغيرہ) ملائيشيا بابت لکيو ۽ اسان جي وطن جي نوجوانن کي منھنجي ۽ ٻين جي سفرنامن پڙهڻ ڪري ملائيشيا ۾ پھچڻ کان اڳ ملائيشيا جي ماحول، موسم ۽ ماڻھن جون اوڻايون پوڻايون دماغ ۾ اچڻ ڪري هنن جي هڪ نئين ملڪ ۾ زندگي آسانيءَ سان گذري. هنن کي ملائيشيا ۾ پھچڻ سان اها پريشاني نہ ٿي جيڪا مون کي رسي.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي تہ انٽرنيٽ ڪري اڄ ڪلھہ دنيا جي هر شھر، هر ملڪ جي، گهر ويٺي خبر پئجيو وڃي. پر ڌيان ۾ رکڻ جي اها ڳالھہ آهي تہ انٽرنيٽ ذريعي توهان کي فقط جاگرافي، تاريخ يا موسم جھڙين شين جي ڄاڻ پوي ٿي. سفرنامو اها شيءِ آهي جنھن کي پڙهڻ سان مصنف / مسافر جي احساسن ۽ جذبن جي خبر پوي ٿي_ خاص ڪري پنھنجي هم وطني ۽ هم زبان جي سفرنامي مان وڌيڪ بھتر ڄاڻ ٿي سگهي ٿي تہ هن پيش آيل مسئلن کي ڪيئن منھن ڏنو، جيڪي ڳالھيون پڙهندڙن کي بہ درپيش اچي سگهن ٿيون. مثال طور سعودي عرب جھڙي ملڪ ۾ هڪ انگريز ۽ يورپيءَ کي تہ ڪا بہ خاص تڪليف نٿي رسي. هن جي اڳيان تہ جتي ڪٿي عرب هٿ ٻڌيو پيا هلن.اسان کي پنھنجي ماڻھوءَ جو سفرنامو پڙهڻ کپي، جنھن کي پروفيسر، انجنير يا ڊاڪٽر هجڻ جي باوجود عربن جي عتاب هيٺ رهڻو پوي ٿو ۽ هن جون ئي صلاحون ۽ تجربا اسان جي ماڻھن جي ڪم اچي سگهن ٿا.
سئيڊن جتي اسان جي سنڌ جو عبدﷲ مورائي رهي ٿو، يا ناروي ڊئنمارڪ، فنلئنڊ جھڙا ملڪ_ اهي ملڪ آهن جتي انسان جو قدر ڪيو وڃي ٿو ۽ هر شھري سُکَ جو ساھہ کڻي ٿو. اڄ کان اڌ صدي اڳ_ يعني 1970ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن آئون پھريون دفعو جھازن جي نوڪريءَ ڪري سئيڊن ۽ ناروي آيس تہ منھنجي ڏاڍي خواهش ٿي تہ ڪاش اسان جي وطن جا نوجوان هن پاسي_ يعني اتر يورپ (Scandinavian) ملڪن ڏي تعليم يا نوڪري پورهئي لاءِ اچن. پر سخت ٿڌي موسم ۽ فاصلي جي ڏوريءَ جي ڪري هرهڪ انگلينڊ ۽ جپان جھڙا ملڪ وري بہ ويجها ۽ بھتر ٿي سمجهيا. ۽ پوءِ پھريون دفعو 1990ع ۾ مون کي وزير سومري نالي، سئيڊن ۾ هڪ سنڌي نوجوان مليو. اهڙي طرح آهستي آهستي ٻيا بہ ايندا رهيا ۽ تعداد وڌندو ويو. رات اسٽاڪھولم فون ڪري عبدﷲ کان پڇيم تہ سئيڊن ۾ اڄ ڪلھہ سنڌ جا ڪيترا هوندا تہ هن ٻڌايو تہ هونءَ تہ تعليم ۽ عارضي نوڪري ۽ ڌنڌي خاطر تہ ڪيترائي رهن ٿا پر هميشہ لاءِ شھريت اختيار ڪرڻ وارن جو تعداد لڳ ڀڳ 200 ٿيندو جيڪي پنھنجين زالن ۽ ٻارن سان آيا آهن يا ڪجهہ ڄڻن هتان سئيڊ ڇوڪرين سان شادي ڪئي آهي.
اهو ٻڌي مون کي حيرت ۽ خوشي ٿي ۽ آئون ان جو وڏو ڪريڊٽ سفرنامن کي ڏيڻ چاهيان ٿو جن جي پڙهڻ ڪري اسان جي ماڻھن ۾ ٻاهر نڪرڻ جو شعور پيدا ٿيوآهي. نہ فقط ڇوڪرن کي پر ڇوڪرين کي پڻ. ۽ عبدﷲ مورائيءَ جھڙن جي واکاڻ ڪندس تہ پرڏيھہ ۾ هو وقت ڪڍي مختلف نون هنڌن (ملڪن / شھرن) بابت پنھنجا تجربا ۽ مشاهدا لکن ٿا ۽ ڪارگر صلاحون ڏين ٿا، جيئن هن سفرنامي ۾ بہ هن ٻن ٽن انھن هنڌن جو احوال بہ لکيو اهي، جن بابت منھنجي دل ۾ هو تہ جيڪر انھن بابت بہ ڪو لکي_ جيئن تہ مالٽا، اسپين ۽ انڊورا (Andorra) بابت. اتفاق ڏسو تہ اسپين ۽ انڊورا بابت نہ فقط عبدﷲ هن سفر نامي ۾ لکيو آهي پر هن ئي هفتي اسان جي ڀيڻ پروفيسر صفيہ انصاريءَ جو سفر نامو آيو آهي، هن بہ انھن مان ٻن ملڪن اسپين ۽ انڊورا جو تفصيلي احوال ڏنو آهي.
پنھنجي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي دوست مرحوم نور احمد نظاماڻيءَ جو پوٽو عبدالرحمان نظاماڻي، جيڪو حيدرآباد ۾ وڪالت پڙهي رهيو آهي تنھن کي هر وقت چوندو آهيان تہ Law ۾ ماسٽرس مالٽا (Malta) مان ڪجانءِ ۽ اتي جو احوال سفرنامي جي صورت ۾ لکجانءِ. وڪالت جي اعليٰ تعليم ڪٿان بہ ڪري سگهجي ٿي، پر منھنجي دماغ ۾ هميشہ ”مالٽا“ رهيو آهي جو منھنجا جھاز ران ساٿي ”مئريٽائيم لا“ پڙهڻ لاءِ هميشہ ڀؤنچ سمنڊ (Mediterranean) جي هن خوبصورت ننڍڙي ٻيٽ (مالٽا) وڃن ٿا. اسان جو هر جھاز هر دفعي لنڊن ڏي ويندي يا اتان موٽندي، ڀؤنچ سمنڊ کي لتاڙڻ دوران گهڻو ڪري هر دفعي مالٽا ترسندو هو. جبرالٽر، ممباسا ۽ اسپين جي ڪَنارِي (Canary) ٻيٽ ”لاس پاماس“ وانگر مالٽا بہ مون کي موهي رکندو هو. بھرحال مون کي خوشي آهي تہ عبدﷲ جي هن سفرنامي ۾ ٿورو ئي صحيح پر ”مالٽا ٻيٽ“ جو بہ ذڪر آهي.
مالٽا هڪ عجيب ملڪ آهي، جتي مون کي جبرالٽر، اندلس ۽ اسپين وانگر عرب دنيا ۽ اسلام جو هڳاءُ محسوس ٿئي ٿو. اسپين وانگر مالٽا ۾ بہ ڪنھن دور ۾ عربن جي حڪومت رهي آهي ۽ هڪ ٻہ صديون نہ پر پوريون اڍائي صديون...! ان بعد اسلام ۽ اسلام سان وابستہ ماضيءَ جون سموريون ڳالھيون هن سر زمين تان ختم ڪيون ويون. مسلمانن کي ڏيھہ نيڪالي ڏني وئي ۽ باقي رهيلن کي زوريءَ عيسائي بنايو ويو. مسجدون ۽ مدرسا بند ڪيا ويا_ جيئن ڪنھن کي اهو احساس نہ ٿئي تہ هن ڌرتيءَ تي ڪڏهن مسلمان بہ رهيا ٿي يا عرب ڪلچر بہ هو. پر سچ پڇو تہ ڪيترو بہ لڪائڻ جي باوجود مالٽا جون ڪيتريون ئي ڳالھيون اسلام ۽ عربن جي موجودگيءَ جي چغلي هڻن ٿيون. جيڪڏهن توهان کي ٿوري بہ عربي اچي ٿي تہ اسپين جي عربي نالن وارن شھرن: غرناطا، قرطبہ، الاندلس، ابوالقرق (Alburquerque) _ معني ٰ سفيد اوڪ جو ڪاٺ_ جنھن شھر جي نالي تان پورچوگالي ائڊمرل افونسو ڊي ابوالقرق تي هن جي والدين نالو رکيو، اندرش (Andarax) ، البيضاءُ (Albelda) معنيٰ سفيد، البرڪہ (Alberca) معني حوض، البرج (Alborg) معنيٰ ٽاور، بني قاسم (Benicasim)، بني المدينہ (Benalmadena)، بلنسيہ (Valencia)، بلدالوليد (Valladlid)، الجزيرہ الخضراء (Algeciras) معني سائو ٻيٽ، طليطلتہ (Talado) جھڙا سوين نالا ملندا. اهڙي طرح مالٽا جي ننڍڙي ٻيٽ تي جيڪي ڪجهہ شھر، ڳوٺ يا علائقا آهن، انھن مان ڪيترن جا نالا توهان سمجهي ويندائو تہ عربي زبان تان آهن... جيئن تہ مدينہ (Madina)، قورمي، راباط، زبار (Zabbar)، زيتون (Zetun)، عطارد (Atard)، العاشق (Ghaxaq)، سان پال البحر، تاس سليما، الزريق (Zurrieq) وغيرہ.
سڀ کان وڏي ڳالھہ تہ مالٽيز ٻوليءَ جو لھجو عربيءَ جھڙو ئي آهي. سسلي (اٽلي) جي گورنر گلبرٽو جي 1240ع واري رپورٽ ۾ هو هِن ٻيٽ مالٽا بابت لکي ٿو تہ اتي مسلمانن جا 836 ڪٽنب رهيا ٿي، 250 عيسائين جا ۽ 33 يھودين جا. پندرهين صديءَ جي آخر تائين مالٽا جي سڀني مسلمانن کي زوريءَ عيسائي بنايو ويو ۽ هنن سان وابستہ اسلام جي هر سڃاڻپ ۽ روايت کي ميسارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. پر ان هوندي بہ اڄ هڪ ڌارئين کي هن ٻيٽ تي پھچڻ سان هن کي اسلام ۽ عرب ڪلچر جا اهڃاڻ محسوس ٿين ٿا. هتي جا ماڻھو_ عيسائي هجن يا يھودي اڄ بہ God کي Alla (ﷲ) چون ٿا ۽ 40 ڏينھن جي روزن رکڻ جي آڳاٽي هلندڙ رسم کي Ramdan (رمضان) سڏين ٿا. ان کان علاوہ مالٽا ۾ ڪيترين ئي عمارتن جو آرڪيٽيڪچر عرب دور جي حڪومت جو هلندو اچي_ خاص ڪري گهرن جون ڄاريءَ واريون بالڪنيون، جن کي مالٽا جا ماڻھو سندن ٻوليءَ ۾ Muxrabija سڏين ٿا، جيڪو عربي لفظ Mashrabiya (مشرابيا) مان آهي جنھن جي معنيٰ ڳڙکيون (Peep holes) آهي. هي ڄاريءَ واريون ڪاٺ يا لوھہ جون بالڪنيون اهڙي نموني جون ٿين ٿيون، جن جي ڳڙکين مان اندرئين پاسي کان گهر جون عورتون ٻاهر جو نظارو ڪري سگهن ٿيون پر ٻاهر وارن جي هنن تي نظر نٿي پوي.
ياد رهي تہ اڍائي صديون کن مالٽا تي عربن جي حڪومت جي دور ۾ عورتن کي پڙدي ڪرڻ لاءِ تلقين ڪئي وئي ٿي. ان کان علاوہ ان دور ۾ مالٽا ۽ سسليءَ جي عورتن ڪاري رنگ جو هڪ خاص برقعو پاتو ٿي، جنھن کي مالٽا جا ماڻھو اڄ بہ Ghonnella يا Faldetta سڏين ٿا، جيڪي عربيءَ جي لفظن جي ڪجهہ بگڙيل شڪل آهن. هي برقعو اڄ بہ مالٽا جي قومي لباس ۾ شامل آهي، جنھن ۾ فقط منھن کليل رهي ٿو باقي جسم مٿي کان پيرن تائين ڍڪيل رهي ٿو. پراڻي وقتن جي مالٽا جي عورتن جون هن قسم جي برقعي غونيلا ۾ تصويرون ڏسي هو ميڊيٽرينين سمنڊ جون يورپي نہ پر مڊل ايسٽ جون عورتون لڳن ٿيون.
سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ مون سان گڏ پڙهندڙ مالٽا ٻيٽ جو ڪلاس ميٽ ڪئپٽن اَوَ گستو (Awgustu) _ جنھن جي زال ٿوَيا بہ هن سان گڏ هاسٽل ۾ رهي ٿي، ٻڌائيندو هو تہ مسلمانن جي حڪومت ختم ٿيڻ بعد، ارڙهين صديءَ ڌاري جڏهن عيسائين جي_ يعني Knights of Malta جي حڪومت هئي تہ هنن وٽ 9000 مسلمان غلام رهيا ٿي جن کي ڪافي حد تائين مذهب ۽ ٻين ڳالھين جي آزادي مليل هئي. ايتري قدر جو ڪجهہ غلامن واپار وڙو بہ ڪيو ٿي ۽ مالٽا جي گادي واري شھر واليٽا جي گهٽين ۽ چونڪن ۾ گاڏن تي مختلف سامان رکي وڪيو ٿي. 1748ع ۾ سلطنت عثمانيہ جو هڪ جھاز هنگري، جارجيا ۽ مالٽا جا ماڻھو غلامن طور ترڪي کڻي پئي ويو تہ هنن غلامن جھاز تي بلوو ڪيو ۽ جھاز تي موجود 150 کن ترڪ آفيسرن ۽ مسافرن کي کڻي قيدي بڻايو ۽ جھاز کي مالٽا ڏي موڙي آيا. ترڪيءَ جي جھازرانن ۽ سرڪاري ڪامورن ۾ ترڪيءَ جي هڪ صوبي جو گورنر (پاشا) مصطفيٰ بہ موجود هو. فرانس جي حڪومت جي چوڻ تي مالٽا وارن مصطفيٰ کي عام قيدين وانگر جيل ۾ يا غلام بڻائي پورهيو وٺڻ بدران گهر ۾ نظربند رکيو. هو پنھنجو مذهب مٽائي مسلمان مان مسيحي ٿيو ۽ مالٽا جي هڪ حسينا سان شادي ڪيائين جنھن ڪري هن کي مالٽا ۾ آزاديءَ سان رهڻ جي اجازت ڏني وئي.
بعد ۾ مصطفيٰ ساڻس گڏ جھاز ۾ آيل ترڪ قيدين ۽ ٻين غلامن کي گڏي حڪومت جو تختو اونڌو ٿي ڪيو، پر مقرر ڏينھن کان ٻہ هفتا اڳ سندن راز فاش ٿي ويو. 150 کن غلامن کي ڦاهي ۽ ڪجهہ جا سر قلم ڪيا ويا. باقي ڇڏيلن جي نرڙ تي R اکر جو ڏنڀ ڏنو ويو_ معنيٰ هو Rebel (باغي / غدار) آهن. مصطفيٰ کي هڪ دفعو وري فرانس وارن بچائي ورتو. هِنن غلامن جي حڪومت خلاف ان بغاوت کي مالٽا جي تواريخ ۾ “Conspiracy of slaves” سڏجي ٿو.
منھنجي مالٽا جي ان ڪلاس ميٽ ڪئپٽن اَوَ گسٽو چيو تہ ”ان وقت کان وٺي اسان وٽ اسلام فوبيا (اسلام لاءِ نفرت / خوف) کي جيتوڻيڪ هوا ڏني پئي وڃي، پر سچ ڳالھہ اها آهي تہ ان کان ڪير انڪار ڪندو تہ اسان مالٽا وارن جو ڪلچر عرب ۽ مسلم ڪلچر سان لاڳاپيل آهي. اسان جي روز مره جي ٻوليءَ ۾ عربيءَ جا ڪيترائي لفظ آهن. اسان جي ڳالھائڻ جو ٽون (لھجو) بہ عربن وارو آهي. ويندي اسان جي DNA ۾ توهان کي عربن جو رت ملندو. جيتوڻيڪ اسان جي ملڪ جي حڪومت عربن سان ماضيءَ ۾ واسطو هجڻ جون سموريون شاهديون ۽ اهڃاڻ ميسارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر تنھن هوندي بہ اڄ بہ انھن مان ڪيتريون ئي شيون ڪنھن نہ ڪنھن روپ ۾ جتي ڪٿي نظر اينديون يا محسوس ٿينديون. منھنجي خيال ۾ اسان مالٽين کي سچ کي لڪائڻ بدران تواريخ جي هن حصي تي فخر ڪرڻ کپي ڇو جو
It is a quintessential part of who we are, and we are awesome just the way we are!”
مالٽا ۾ ماڻھن جا نالا مسيحي ۽ اسلامي پس منظر جا آهن. مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽي ۾ مالٽا جي هن دوست ڪئپٽن جو نالو اَوَگستو آهي، جيڪو نالو هن ٻڌايو تہ مالٽا ۾ مشھور آهي، جيڪو پھرين رومن شھنشاھہ جي لقب آگسٽس مان نڪتل آهي، جنھن جي معنيٰ آهي وڏي شان وارو. هن جي زال جو نالو ثَوَيا (Thwayya) آهي، جنھن لاءِ سندس مڙس ٻڌايو تہ نج عربي ٻوليءَ جو آهي، جنھن جي معنيٰ تارو (Star) آهي.
مالٽا ۾ جن ٻن ٽن فئملين سان منھنجي واقفيت هوندي هئي، انھن جي ڪيترن ڀاتين جا نالا ٿي سگهي ٿو عربي املا جا هجن پر عربي بابت منھنجي محدود ڄاڻ هجڻ ڪري مون کي نالا عربي لڳا ٿي يا انھن بابت خود انھن جي گهر ڀاتين ٻڌايو تہ انھن نالن جو واسطو عربيءَ سان آهي، جيئن تہ ازاليا (Azalea)، تميرا (Tamyra)، سيفورا (Sephora)، پالما (Palma)، ۽ روخساني (Roxanne)، ساگا، زيمڪس (Xemx)، زينب (معني خوبصورت) وغيرہ.
مالٽا ۾ عربن جي دور حڪومت ۾ ڪيتريون ئي مسجدون هيون. ان بعد هتي جي عيسائي حاڪمن هنن وٽ قيد ترڪ غلامن لاءِ آخري مسجدون 1702ع ۾ ٺھرايون هيون. پر اڄ انھن جا فقط نشان موجود آهن_ يا اهي غير آباد، کنڊرن جي شڪل ۾ آهن. اڄ بہ مختلف ملڪن جا ڏھہ هزار کن مسلمان مالٽا ۾ رهن ٿا، جيڪي مالٽا ۾ نوڪري، مزوري ۽ تعليم لاءِ رهن ٿا. هنن پنھنجي سھولت لاءِ پنھنجن علائقن (پاڙن/ گهٽين) ۾ هڪ ڪمري جي عارضي مسجد ٺاهي رکي آهي، خاص ڪري جمعي نماز لاءِ. باقي سرڪاري طرح سڄي مالٽا ٻيٽ تي فقط هڪ مسجد “ڊوم منٽوف” روڊ (Dom Mintoff) تي_ جيڪو اسان جي ڏينھن ۾ _ يعني 1960۽ 70ع واري ڏهاڪي ۾ (جڏهن اسان کي جھاز کي مالٽا وٺي وڃڻو پوندو هو) هي روڊ “ڪورادينو” (Corradino) روڊ سڏبو هو، مريم البتول نالي مسجد آهي، جيڪا پائولا موسڪيا (Paola Moskea) بہ سڏجي ٿي، جو جنھن علائقي ۾ هيءَ مسجد آهي، اهو پائولا سڏجي ٿو_ جيئن اسان وٽ ڪنھن علائقي جو نالو ملير آهي تہ ڪنھن جو ماڙيپور، ڪنھن جو سچل ڳوٺ آهي تہ ڪنھن جو سفوران يا پھلوان ڳوٺ.
مالٽيز ٻوليءَ ۾ مسجد کي “موسڪيا” سڏين ٿا، جيئن کڻي سمجهو تہ اسان وٽ ڳوٺن ۾ مسجد کي ”مسيت“، اهڙي طرح اسٽيشن کي ”ٽيشڻ“ سڏيو وڃي ٿو.
هن مسجد (مريم البتول) جو سنگِ بنياد اسان جي سامونڊي نوڪريءَ وارن ڏينھن ۾، 1978ع ۾ لبيا جي معمار قذافيءَ رکيو هو. هيءَ مسجد اڇي چن جي پٿر جي ٺھيل آهي، جنھن کي سائي، پيلي ۽ گلابي رنگ سان سجايو ويو آهي. سندس 103 فٽ ڊگهو منارو پري کان نظر اچي ٿو. زمين ۽ ان تي ٺھرايل مسجد جي خرچ جو وڏو حصو لبيا جي ڪرنل قذافي صاحب ادا ڪيو. هيءَ مسجد 1984ع ۾ ٺھي راس ٿي ۽ ان وقت بہ معمار قذافي مالٽا ۾ آيو هو ۽ هن مسجد کي عوام لاءِ کولڻ جو افتتاح ڪيو هو. انھن ڏينھن ۾ مالٽا جو وزير اعظم ”ڊوم منٽوف“ قذافيءَ جو دوست هو _ جنھن جي نالي هن مسجد وارو روڊ آهي.
جيئن سئيڊن جي مالمو شھر ۾ ٽن چئن وڏين مسجدن کان علاوہ اسان جي يونيورسٽي (ورلڊ مئريٽائم يونيورسٽي) بلڊنگ ۾ يونيورسٽي جي انتظاميا طرفان مسلمان ملڪن کان ايندڙ اسان شاگردن لاءِ يونيورسٽيءَ ۾ هڪ ڪمري جي مسجد ٺاهي آهي، تيئن مالٽا ٻيٽ جي علائقي مارساسڪالا (Marsaskala) ۾ هتي جي ”آمريڪن يونيورسٽي آف مالٽا“AUM وارن پڻ يونيورسٽيءَ جي عمارت ۾ مسجد جو بندوبست ڪيو آهي.
هتي اهو بہ لکندو هلان تہ مالٽا جي هيءَ يونيورسٽي بہ ان روڊ تي آهي، جنھن تي لبيا جي قذافيءَ جي ٺھرايل مسجد ”مريم البتول“ آهي _ يعني ”طرق ڊوم منٽوف“ تي. جيئن ملائيشيا ۾ روڊ کي جالان، ايران ۾ شاهراھہ، انڊيا ۾ مارگ چون ٿا تيئن مالٽا ۾ طرق (Trq) سڏين ٿا، جيڪو عربيءَ جي لفظ “طريق” مان آهي_ يعني رستو، روڊ، گهٽي وغيرہ. توهان ان مان اندازو لڳائي سگهو ٿا تہ مالٽا جھڙي نج يورپي ملڪ ۾ عربي ٻولي يا عربي ڪلچر جو ڪيترو بي انتھا اثر آهي. ڪن هنڌن تي روڊن تي لڳل بورڊن تي TRIQ بہ لکيل نظر اچي ٿو.
”مارساسڪالا“علائقو جنھن ۾ مٿين يونيورسٽي آهي، سمنڊ جي ڪناري تي خليج ٺاهي ٿو ۽ ان نالي جو پھريون لفظ ”مارسا“ عربي آهي، جنھنجي معني خليج (Bay) آهي. عربن جي دور ۾ هي مھاڻن جو هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو جتي سسليءَ جا مھاڻا ايندا هئا، جو سسليءَ کان مالٽا ايترو پري آهي جيترو ڪراچيءَ کان ڪيٽي بندر_ يعني 95 کن ڪلوميٽر. ان کان علاوہ هي علائقو مارساسڪلا نہ فقط عربن جي دور حڪومت ۾ پر اڄ بہ “وادي العين” سڏجي ٿو، جيڪو اسان جي چارٽن (جھاز هلائڻ وارن نقشن) تي بہ عربيءَ ۾ وادي العين ۽ انگريزي الفابيٽ ۾ Wiedilghajin لکيل نظر ايندو. مالٽي ٻوليءَ ۾ ”ع“Gh لکيو وڃي ٿو جيئن اسان ”ش“ اکر Sh لکون ٿا ۽ ملئي ٻوليءَ ۾ ش Syلکيو وڃي ٿو. ۽ انگريزيءَ جو اکر “J” ڪيترين ٻولين ۾ ”ي“ پڙهيو وڃي ٿو، جيئن يوگوسلاويا ڪيترين ئي يورپي ٻولين ۾ Jugoslavia لکيو وڃي ٿو ۽ پوءِ اسان جا نوان ماڻھو جيڪي ان کان اڻ ڄاڻ آهن، جگو سلاويا پڙهندا آهن. اهڙي طرح مالٽي ٻوليءَ ۾ لکيل WiedilGhajin کي ”وادي العين“ پڙهڻ بدران ”وائيد اِل غاجن“ پڙهي ويندا آهن. جيئن مالٽا جي هڪ علائقي جو نالو العاشق جيڪو مالٽي ٻوليءَ جي الفابيٽ ۾ Hal Ghaxaq لکيل ملندو يعني Gha”عا“ ٿيو ۽ “X”ش آهي. ۽ شروع واري لفظ Hal ۾ “H” خاموش يعني ساڪن ٿيندو، ڇو جو مالٽي ٻوليءَ ۾ “H” جيڪڏهن شروع ۾ آهي تہ اچاريو نٿو وڃي، پر وچ ۾ يا آخر ۾ آهي تہ پوءِ”ھہ“ يا”ح“جو اچار ڪڍي سگهجي ٿو، جيئن سنڌيءَ ۾ ڱ يا ڃ آهي _ جيڪي اکر ڪنھن بہ لفظ جي وچ ۾ يا آخر ۾ اچن تہ پوءِ اچاري سگهجن ٿا. اهڙي طرح مالٽا ۾ هڪ علائقي جو نج عربي نالو اززبر آهي، پر بورڊن تي توهان کي اي بي سي ۾ لکيل نظر ايندو HazZabbar_ يعني H اڳيان هجڻ ڪري ان کي اچاريو نٿو وڃي.
مالٽا جي ٻولي مالٽيز (Maltese) سڏجي ٿي. مالٽيز ٻولي جيئن مٿي لکي آيو آهيان تہ عربيءَ سان ملي ٿي پر هيءَ واحد Semitic (سامي) ٻولي آهي، جيڪا لئٽن يعني رومن (ABCD) ۾ لکي وڃي ٿي. مالٽا جي ٻولي عربيءَ جو نسل ٽيونيشيا جي عربيءَ سان گهڻو ملي ٿي. پر مالٽيز ٻولي عربيءَ ۾ لکڻ بدران يورپ جي ٻولين: جرمن، فرينچ، انگريزيءَ وانگر لکي وڃي ٿي. عربي، هيبرو، آرميني وغيرہ سامي ٻولين (Semitic) جي افرو ايشياٽڪ فئمليءَ جون آهن. سنسڪرت انڊو يورپين فئملي جي انڊو ايرانين برانچ آهي. سامي زبانون گهڻو ڪري ساڄي پاسي کان لکيون وڃن ٿيون. سنڌي ٻوليءَ کي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شروع ۾ سامي ٻولين جھڙو سڏيو، جنھن سان سنڌ جي ٻين عالمن اختلاف رکيو. بعد ۾ ڊاڪٽر صاحب پنھنجو رايو تبديل ڪيو.
اسان جي سئيڊن واري يونيورسٽيءَ ۾ ٽونيشيا، آلجيريا ۽ لبيا جا عرب بہ هئا. مزي جي ڳالھہ اها تہ مالٽا جا شاگرد هڪ ٻئي سان يا پنھنجين زالن سان مالٽيز ڳالھائيندا هئا تہ ٽيونيشيا وارا هنن جي ڳالھہ جو مطلب سمجهي ويندا هئا پر مالٽا وارا ٽيونيشيا وارن جي جملن جا فقط ڪجهہ ڪجهہ لفظ سمجهندا هئا_ سڄا جملا هرگز نہ.
شروع ۾ هاسٽل ۾ رهڻ وارن ڏينھن ۾ هاسٽل جي ميس ۾ مون واري ٽيبل تي اڪثر مالٽا جو ڪئپٽن اَوَگسٽو ۽ سندس زال سيفورا وهندا هئا. مون هنن کي عربي لھجي ۾ ڳائيندو ٻڌي حيرت کاڌي تہ هي يورپي ماڻھو ڪھڙي ٽون ۾ ڳالھائي رهيا آهن. بئري جي پڇڻ تي جوس پيئندائو يا مِلڪ (کير) تہ سيفورا پنھنجي مڙس کي ”حليب“ چيو ۽ هن بئري کي زال لاءِ کير آڻڻ لاءِ چيو. عربي مون کي ڪا گهڻي نٿي اچي، سو وڌيڪ لفظ تہ آئون سمجهي نہ سگهيس، پر عربيءَ جا اهي لفظ جيڪي اسان وٽ اڙدو يا سنڌيءَ ۾ بہ عام آهن، انھن مان ڪجهہ هن وقت بہ ياد اٿم. جيئن تہ وسط (وچ)، تمر (ڪتل)، زيب (ڪشمش)، تيوم (ٿوم)، طرف (بائونڊري)، غرق (ٻوڙڻ)، نيت (راڳ)، مرحبا (ڀليڪار)، تنور (چلھو)، زغفران (زعفران)، تابوت (ڪفن) وغيرہ.
پڙهندڙ اهو ضرور معلوم ڪرڻ چاهيندا تہ مالٽا ٻيٽ / ملڪ ڪٿي آهي؟ ڪيڏو وڏو آهي؟ وغيرہ.
مالٽا ميڊيٽرينين (ڀؤنچ) سمنڊ ۾ هڪ ننڍڙو ٻيٽ آهي.
ميڊيٽرينين سمنڊ ڪٿي آهي؟
اهو سمنڊ دنيا جي اهڙي هنڌ تي آهي، جتي هن سمنڊ جي هڪ پاسي (ڏکڻ ۾) آفريڪا کنڊ آهي تہ ٻئي پاسي (اتر ۾) يورپ جو کنڊ آهي. ساڄي پاسي يعني اوڀر ۾ لبنان، مصر، اسرائيل جھڙا ملڪ آهن_يعني ايشيا کنڊ آهي ۽ کاٻي پاسي ائٽلانٽڪ جو بيڪران سمنڊ. 1498ع تائين_ يعني اڄ کان پنج ڇھه صديون اڳ تائين اها ڪُل دنيا هئي. ڪنھن کي خبر نہ هئي تہ ائٽلانٽڪ سمنڊ کان اڳيان هڪ ٻي دنيا آمريڪا بہ موجود آهي ۽ ميڊيٽرينين سمنڊ نہ پر ائٽلانٽڪ سمنڊ کي دنيا جو وچ وارو سمنڊ چئي سگهجي ٿو. پر صدين کان انسان ميڊيٽرينين سمنڊ کي دنيا جي وچ وارو سمنڊ سمجهيو ۽ سڏيو_ ان ڪري ان جو نالو اهو رکيو_ ميڊي معنيٰ وچ ۽ ٽرين معنيٰ ڌرتي. سنڌيءَ ۾ بہ ان جو نالو ڌرتيءَ جي وچ وارو سمنڊ_ يعني ڀؤنچ (ڀونءَ + وچ) سمنڊ آهي. ميڊيٽرينين سمنڊ دنيا جي ائٽلانٽڪ ۽ پئسفڪ سمنڊ کان کڻي ننڍو آهي تہ بہ 25 لک چورس ڪلوميٽر آهي، جنھن جو اندازو توهان ان مان لڳائي سگهو ٿا تہ پاڪستان جي ايراضي 9 لک کن چورس ڪلوميٽر اهي_ يعني اسان جي پاڪستان جيڏا ٽي کن ملڪ ڀؤنچ سمنڊ ۾ سمائجي وڃن.
ڀؤنچ سمنڊ هڪ ڍنڍ مثل آهي، پر هڪ سوڙهي ڳچي سمنڊ (سامونڊي رستي) Strait of Gibraltar ذريعي ڀر واري وڏي سمنڊ ائٽلانٽڪ سمنڊ سان ڳنڍيل آهي. ٻئي پاسي بہ “مرمرا” نالي سنھي سمنڊ ذريعي بحر اسود (Black Sea) سان ڳنڍيل آهي، جنھن سمنڊ جي چوڌاري يوڪرين، ترڪي، رومانيا ۽ بلغاريا ملڪ آهن.
ميڊيٽرينين سمنڊ جي چوڌاري ڏٺو وڃي تہ اسپين، فرانس، موناڪو، اٽلي، سلووينيا، ڪروشيا، بوزينا، موٽينگرو، البانيا، يونان، ترڪي، شام، لبنان، اسرائيل، مصر، لبيا، ٽيونيشيا، آلجيريا ۽ موراڪو ملڪ آهن. هن سمنڊ ۾ جيتوڻيڪ سؤ کان بہ مٿي ننڍا وڏا ٻيٽ آهن، پر ٻہ ٻيٽ قبرص ۽ مالٽا اهڙا ٻيٽ آهن_ جيڪي جيتوڻيڪ ننڍن ٻيٽن ۾ شمار ٿين ٿا پر سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ وانگر هنن ٻيٽن جي حيثيت ملڪن جي آهي، جيڪي يونائٽيڊ نئشن ۽ ڪامن ويلٿ ملڪن جا ميمبر بہ آهن. اهي ٻيٽ ڪنھن ٻئي وڏي ملڪ جي ملڪيت بدران خودمختيار آهن ۽ سندن پنھنجي حڪومت آهي.
ميڊيٽرينين سمنڊ جي ٻيٽن جو جي حساب ڪجي تہ سڀ ۾ وڏو ٻيٽ سسلي (25800 چورس ڪلوميٽر) ۽ ساردينا (24000 چورس ڪلوميٽر ) آهن، جيڪي اٽلي ملڪ جا آهن. قبرص (Cyprus) ٻيٽ انھن بعد (9300 چورس ڪلوميٽر) ٽيو نمبر تي وڏو ٻيٽ آهي. ان تي يونان ۽ ترڪي قبضو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا پر اڄ ڏينھن تائين اهو هڪ آزاد ملڪ جي حيثيت قائم رکندو اچي. اهڙي طرح مالٽا ٻيٽ آهي، جيڪو جيتوڻيڪ بيحد ننڍو (فقط 246 چورس ڪلوميٽر) آهي پر هڪ ملڪ جي حيثيت ۾ UNO توڙي ڪامن ويلٿ ملڪن جو ميمبر آهي.
سو پڙهندڙن جي ڌيان ۾ اها ڳالھہ هجڻ کپي تہ ڀؤنچ (Mediterranean) سمنڊ ۾ (۽ ٻين سمنڊن ۾ پڻ)، ڪيترائي ننڍا وڏا ٻيٽ ٿين ٿا. جن مان ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ اهڙا آهن، جيڪي هڪ آزاد ملڪ جي حيثيت رکن ٿا نہ تہ ٻيا سمورا ٻيٽ ڪنھن ڀر واري يا طاقتور ملڪ جي قبضي ۾ هجڻ ڪري ان ملڪ جي ملڪيت سمجهيا وڃن ٿا. جيئن اسان جي هندي وڏي سمنڊ ۾ لکديپ (Laccadive Islands) ٻيٽ ۽ انڊامان ٻيٽ انڊيا جي ملڪيت آهن، پر ٿورواڳيان مالديپ نالي ننڍڙن ٻيٽن جو جهڳٽو هڪ آزاد ملڪ جي حيثيت رکي ٿو. اهڙي طرح آفريڪا ڪناري جي ڀر وارو ٻيٽ زنجبار (Zanzibar) سالن تائين هڪ الڳ ملڪ هو، پر هاڻ اهو تنزانيا ملڪ جو حصو آهي، جنھن سان هو پاڻ پنھنجي مرضيءَ سان ڳنڍيو آهي. اسان ننڍا هئاسين تہ ڪڏهن بہ تنزانيا ملڪ جو نالو نہ ٻڌوسين. آفريڪا جي ملڪن جون ٽپال جون ٽِڪليون (Stamps) گڏ ڪرڻ ۾ زئنزيبار، ٽانگانيڪا ۽ نياسالئنڊ ملڪن جون ٽڪليون سڀ ۾ خوبصورت هونديون هيون. پوءِ جڏهن سامونڊي نوڪري شروع ڪئيسين تہ خبر پيئي تہ ٽانگانيڪا، زئنزيبار ۽ نياسالئينڊ گڏجي هڪ ملڪ ”تنزانيا“ ٿيو آهي_ جيئن انگريزن کان آزادي ملڻ تي بورنيو ٻيٽ تي موجود ٻن رياستن: ”صباح“ ۽ ”سراواڪ“ هزار کن ڪلوميٽر واري پري جي ملڪ ”ملايا“ سان ملي نئون ملڪ ”ملائيشيا“ ٺاهيو.
هونءَ ضروري ناهي تہ سڀ ٻيٽ ڀر وارن طاقتور ملڪن جي ملڪيت هجن يا انھن سان ڳانڍاپيل هجن. ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ موجود خوبصورت ”ڪَنارِي ٻيٽ“(Canary Islands) جيتوڻيڪ آفريڪا کنڊ جي سينيگال ۽ موراڪو جي ويجهو هجڻ ڪري انھن جي ملڪيت هجڻ کپن، پر ان تي شروع کان يورپ کنڊ جي ملڪ اسپين جو قبضو آهي. ائٽلانٽڪ سمنڊ تي موجود ”ڪيپ وردي ٻيٽ“ پورچوگال جي ملڪيت آهن ۽ اهڙي طرح برمودا ٻيٽ جيڪو هاڻ هڪ ملڪ جي حيثِيت رکي ٿو، وڏي عرصي تائين برطانيا جي قبضي ۾ هو.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي تہ ڀؤنچ (ميڊيٽرينين) سمنڊ جا گهڻي ڀاڱي ٻيٽ، مالٽا ٻيٽ وانگر خوبصورت نظارن ۽ موسم وارا ٻيٽ آهن، جن تي گهمڻ لاءِ نہ فقط يورپ جا ماڻھو پر دنيا جا ٽوئرسٽ اچن ٿا_ جيئن تہ اسپين جا ميورڪا (Majorca) ۽ مينورڪا (Menorca) ٻيٽ آهن _ ۽ اِبيزا (Ibiza) پڻ. اهڙي طرح يونان جا ٻيٽ ليسبوس، چيوس، زڪنٿوس، اسڪائروس (Skyros) وغيرہ، يا اٽليءَ جو ايلبا، ٽيونيشيا جو يربا (Djerba) ۽ ڪروشيا ملڪ جا وار (Hvar) ، ڪرڪ (Krk) ۽ ڪورسولا (Korcula) وغيرہ آهن.
ٻي ڳالھہ تہ مالٽا ملڪ هڪ ٻيٽ نہ پر ٽن ٻيٽن جو مجموعو آهي. ويندي سنگاپور واري اهم ٻيٽ کان علاوہ ان سان گڏ 63 ٻيا ٻيٽ بہ آهن، جن مان سنتوسا پڻ هڪ آهي. اهڙن جهڳٽن وارن ٻيٽن مان سڀ کان وڏو اهم سمجهي اهو ملڪ جي نالي سڏيو وڃي ٿو. اهڙي طرح برمودا ملڪ بہ 181 ٻيٽن جو ميڙاڪو آهي، جنھن بابت تفصيلي احوال پنھنجي سفرنامي ”بنارس کان برمودا“ ۾ ڏئي چڪو آهيان. اهڙي طرح مالديپ ملڪ تہ سوين ننڍن ٻيٽن جو جهڳٽو آهي ۽ فلپين ۽ جپان جھڙا ملڪ بہ انيڪ ٻيٽن جا ڍير آهن. سو مالٽا ٽن ٻيٽن جو مجموعو آهي، جن مان وڏو ٻيٽ، جنھن تي مالٽا جو گاديءَ وارو شھر وليٽا (Valletta)آهي، مالٽا سڏجي ٿو. ٻيو ٻيٽ گوزو (Gozo) ۽ ٽيون اڃا بہ ننڍڙو ٻيٽ ڪومينو انھن ٻن جي وچ ۾ آهي، جيڪو حيدرآباد جي ٽنڊي ولي محمد يا سيلاٽن جي پاڙي جيڏو مس ٿيندو.
”مالٽا“ٻيٽ ميڊيٽرينين سمنڊ جي بلڪل وچ ۾ اٽليءَ جي ڏکڻ ۾ ۽ لبيا جي اتر ۾ آهي. مالٽا ٻيٽ جي جملي پکيڙ 246 چورس ڪلوميٽر آهي_ يعني سنڌ جي مٽياري يا ٽنڊو الھيار جھڙي ضلعي جي ڇھين حصي جيڏو آهي. اسان جي انھن ضلعن جي پکيڙ 1417 ۽ 1600 چورس ڪلوميٽر آهي. مالٽا ٻيٽ ڊيگهہ ۾ 27 ڪلوميٽر ۽ ويڪر ۾ 15 کن ڪلوميٽر آهي. سنگاپور ننڍو ٻيٽ آهي پر مالٽا ان جي بہ ٽئين حصي جيڏو آهي جو سنگاپور جي ايراضي 733 چورس ڪلوميٽر آهي، ڊيگهہ 50 ڪلوميٽر ۽ ويڪر 27 ڪلوميٽر اٿس.مالٽا جي آدمشماري ساڍا چار لک ماڻھو آهن_ يعني هالا تعلقي کان ڏيڍوڻي. هالا تعلقي جي آدمشماري اڄ ڪلھہ 3 لک چون ٿا.
آرڪيالاجيءَ وارن جو چوڻ آهي تہ مالٽا ۽ ڀرواري اٽليءَ جي ٻيٽ سسليءَ تي 7000 سالن کان ماڻھن جي رهائش جا آثار ملن ٿا. مالٽا ٻيٽ تي مختلف دورن ۾ مختلف طاقتن حڪومت ڪئي، جن ۾ رومن، يوناني، عرب، نارمن ۽ انگريز اچي وڃن ٿا. 1813ع ۾ مالٽا برطانيا وارن جي ڪالوني بڻيو، جن کان کيس 1964ع ۾ آخرڪار خودمختياري ملي.
ياد رهي تہ حضور صلعم جن جي ڏينھن ۾ ئي مسلمانن جي فتحن جو سلسلو شروع ٿي ويوهو. 632ع ۾ حضور صلعم جن جي وفات بعد خلفاءِ راشدين (چئن خليفن) جي ڏينھن ۾ ۽ ان بعد اميہ گهراڻي جي حڪومت ۾_ يعني ٻن صدين اندر عربن جي حڪومت هڪ طرف پرشيا، خراسان، وچ ايشيا، ميسوپوٽاما ۽ سنڌ تائين تہ ٻئي طرف ليوانت، اتر آفريڪا، قفقاز ۽ آئيبيريا جي اپٻيٽ (اسپين، پورچوگال ۽ فرانس جي ڪجهہ حصي) تي قائم ٿي وئي. اهڙي طرح نہ فقط مالٽا پر سسلي جو ٻيٽ بہ عرب سلطنت جي هٿ ۾ اٽڪل اڍائي کن صديون رهيو.
مافيا کان مشھور اڄ واري سسليءَ جو ٻيٽ جيڪو پکيڙ ۾ 26000 کن چورس ڪلوميٽر آهي _ يعني سنڌ جي پنجين حصي جيڏو، ميڊيٽرينين سمنڊ جي ڏيڍ سؤ کن ٻيٽن ۾ وڏي ۾ وڏو ٻيٽ آهي، ان تي نہ رڳو مسلمانن (عربن) جي حڪومت رهي پر سرڪاري طرح ٻولي بہ عربي رهي. مختلف حڪومتن (سلطنتن) جي نالن ۾ توهان هڪ سلطنت ”امارت صقليہ“ جو نالو بہ ٻڌندا هوندائو. اها ڪنھن جي سلطنت هئي_؟ اها عربن جي 831ع کان 1091ع تائين سسلي ٻيٽ تي هئي. سسلي ٻيٽ کي عرب ”صقليہ“ سڏين ٿا، جيئن جرمنيءَ کي المانيہ، سائپرس کي قبرص وغيرہ. سسليءَ جي گاديءَ جي شھر پالرمو (Palermo) کي عرب بَلَرم (Balarm) سڏين ٿا. اڄ بہ سسليءَ جي گاديءَ جو شھر اهو ئي بلرم آهي جيڪو عربن مقرر ڪيو.
سسلي ڪيتريون صديون رومي سلطنت جو صوبو رهيو. 552ع ۾ ان کي بازنطينين فتح ڪيو ۽ 827ع تائين اهو بازنطيني سلطنت جو حصو رهيو. مون کي ياد آهي تہ شروع جي سالن ۾ بازنطيني سلطنت بابت آئون منجهندو هوس تہ اها ڇا آهي يا ڪھڙي آهي... رومن سلطنت آهي يا ان جو حصو؟
اڄ جي نوجوان کي سمجهائڻ لاءِ اهو لکندس تہ جيئن اڄ ڪلھہ آمريڪا کي دنيا جو سپر پاور سمجهيو وڃي ٿو يا ان کان اڳ روس ۽ آمريڪا ٻئي سپرپاور هئا، تيئن حضور صلعم جن جي ڏينھن ۾ دنيا ۾ ٻہ طاقتون هيون: رومن سلطنت ۽ پرشن (ايراني) سلطنت. رومن سلطنت بابت قرآن مجيد ۾ ”سوره روم“ بہ آهي. انھن ڏينھن ۾ عربن ڪا بہ طاقت نٿي رکي. پر پوءِ انھن ئي عربن ٻنھي سلطنتن تي سوڀ حاصل ڪئي ۽ هڪ طرف سنڌ تائين تہ ٻئي طرف ميڊيٽرينين سمنڊ جي چوڌاري_ موراڪو ۽ اسپين تائين ڇانئجي ويا.
ان کان اڳ جي تواريخ جو جي مطالعو ڪجي تہ چوٿين صديءَ ۾ سلطنت روم ٻن حصن: مغربي ۽ مشرقي حصن ۾ ورهائجي وئي هئي. مغربي حصي جي گاديءَ جو هنڌ ”روم“ رهيو تہ مشرقي حصو پنھنجي گاديءَ واري شھر ”بازنطين“ جي نالي ڪري ”بازنطيني سلطنت“ سڏجڻ لڳو. هي شھر ترڪيءَ ۾ هو جتي پڻ عيسائي رهيا ٿي. ياد رهي تہ هي اسلام جي آمد کان اڳ جي ڳالھہ آهي. 330ع ۾ بازنطيني شھنشاھہ قسطنطنين اول (Constantinople I) ترڪيءَ جي هن بازنطين شھر جو نالو بدلائي پنھنجي نالي موجب قسطنطنيه (Constantinople) رکيو. گذريل صديءَ ۾ ترڪيءَ جي حڪومت 1930ع ۾ ان جو نالو استنبول رکيو، جيئن شھنشاھہ ايران پنھنجي ملڪ جو صدين کان پيل نالو ”پرشيا“ بدلائي ”ايران“ رکيو.
بھرحال سسلي ڪيتريون ئي صديون ”رومي سلطنت“ جو صوبو رهيو. 476ع ۾ رومن سلطنت جي مغربي حصي جي خاتمي بعد 552ع ۾ رومن سلطنت جي مشرقي حصي ”بازنطين سلطنت“ سسليءَ کي فتح ڪيو ۽ اهو 827ع تائين ان جي قٻضي ۾ رهيو. 827ع کان 1090ع تائين سسلي مسلمان عربن جي قبضي ۾ رهيو. ان بعد فرانس پاسي نارمن قوم حوالي ٿيو.
870ع ۾ مالٽا جو ٻيٽ اتر آفريڪا جي هڪ مسلمان گهراڻي اغلب جي قبضي ۾ آيو هو، جيڪو اغالبہ (Aghlabids) سڏجي ٿو.
الاغلب گهراڻو ڪير هو؟ ان جي حوالي حڪومت ڪنھن ڪئي؟
ان جو مختصر جواب هن ريت آهي، جيڪو عبدﷲ مورائيءَ جي اسپين، اندور ۽ مالٽا جي هن سفر نامي ”مسافتون“ جي پيش لفظ بھاني ٻڌائي آئون پڙهندڙن کي ڪجهہ تاريخي حقيقت کان روشناس ڪرائڻ چاهيان ٿو.
جيئن مٿي لکي چڪو آهيان تہ اسلام کان اڳ عربن جي ڪا حيثيت يا طاقت نہ هئي. حضور صلعم جن عربن ۾ اتحاد قائم ڪيو ۽ اسلامي طاقت سندن ڏينھن ۾ ۽ بعد ۾ خلفاءِ راشدين، بنو اميہ ۽ عباسي خلافت تائين هنن مشرق ۾ سنڌ کان مغرب ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ جي ڪنارن تائين فتحون حاصل ڪري ورتيون. هونءَ تہ اهم خلافت اميہ گهراڻي جي هئي يا ان بعد عباسي گهراڻي جي پر پوءِ انھن جي خليفن مختلف ملڪن ۽ علائقن جو انتظام هلائڻ لاءِ پنھنجا خاص ماڻھو: گورنر، امير، وائيسراءِ رکيا ٿي. جيئن 712ع ۾ سنڌ فتح ڪرڻ تي سنڌ جو انتظام هلائڻ لاءِ”هباري گهراڻي“ کي حڪومت ڏني وئي ۽ بعد ۾ سومرن کي.
سنڌ فتح ٿيڻ وارن ڏينھن ۾ اميہ گهراڻي جو راڄ هو جن جي گادي عراق جي شھر بغداد ۾ هئي. حجاج بن يوسف 694ع کان 714ع تائين عراق جو گورنر هو، جنھن 712ع ۾ پنھنجي ناٺي محمد بن قاسم کي سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ موڪليو هو. حجاج بن يوسف گورنري وارا ڏينھن اميہ گهراڻي جي ٻن خليفن جي دور ۾ گذاريا. خليفہ عبدالمالڪ 685ع کان 705ع تائين هو ۽ ان بعد 705ع کان 715ع تائين خليفہ وليد رهيو. حجاج بن يوسف 964ع کان 714ع تائين_ وفات تائين عراق جو گورنر رهيو.
عباسي گهراڻي جو راڄ 750ع کان شروع ٿيو. خليفو هارون الرشيد عباسي گهراڻي جو پنجون خليفو هو. هن بنو تميم قبيلي جي هڪ خراساني عرب ڪمانڊر جي پٽ”ابراهيم ابن الاغراب“ کي افريقيہ (Ifriqiya) جو امير مقرر ڪيو. ياد رکڻ کپي تہ هڪ تہ آفريڪا (Africa) آهي، جيڪو آفريڪا جي سڄي کنڊ جو نالو آهي ۽ هي ”افريقيہ“ آهي، جنھن ۾ عرب مسلمانن جا اتر آفريڪا جا فتح ڪيل ملڪ: ٽيونيشيا، آلجيريا ۽ لبيا اچن ٿا، جن کي ”المغرب الادنيٰ“ بہ سڏجي ٿو. جيئن فقط ”المغرب“ موراڪو (مراڪش) کي سڏجي ٿو_ جنھن تي عباسي خلافت جي ڏينھن ۾ ادريسي گهراڻي (Idrisids) 788ع کان 974ع تائين حڪومت ڪئي. اهڙي طرح افريقيہ (ٽيونيشيا، الجيريا، لبيا وغيرہ) تي الاغالبہ (800ع کان 909ع تائين حڪومت ڪئي. ان کان علاوہ الاغالبہ (Aghlabids) گهراڻي جي اميرن جي قبضي ۾ ڏکڻ اٽليءَ جو هي ٻيٽ نما صوبو ”سسلي“ پڻ هو، جيڪو عربي زبان ۾ “صقليہ” سڏجي ٿو، جنھن جي گاديءَ جو شھر Palermo (عربيءَ ۾ بَلَرم (Balarm) هو ۽ اڄ تائين آهي.
سسلي ڪيتريون ئي صديون رومي سلطنت (Roman Empire) جو صوبو رهيو. 552ع ۾ ان کي بازنطينين (مشرقي رومي سلطنت) فتح ڪيو ۽ 827ع تائين بازنطيني سلطنت جو حصو رهيو. 827ع ۾ عباسي خلافت جي ڏينھن ۾ جڏهن ستون خليفو المومن هو (۽ ان بعد المعتصم باﷲ وغيرہ) تہ سسلي (صقليہ) ٻيٽ عربن جي قبضي ۾ آيو ۽ پوءِ ٻن اڍائي صدين بعد اهو 1090ع ڌاري فرانس جي هڪ گهراڻي نارمن (Norman) جي حوالي ٿيو. نارمن سلطنت جي شروعاتي سالن ۾ سسليءَ ۾ رهندڙ مسلمانن کي هر قسم جي آزادي مليل هئي ۽ هو واپار وڙو ڪرڻ کان وٺي پنھنجي مذهب جي پوئيواري ڪري رهيا هئا. پر پوءِ صليبي جنگين دوران سسليءَ تي مسلم ۽ مسيحي آبادي جي وچ ۾ ڇڪتاڻ وڌڻ ڪري 1224ع ۾ مسيحي حڪمرانن سڀني مسلمانن کي هن ٻيٽ تان بي دخل ڪري ڇڏيو. اسان جي ملڪ جي شاعر ڊاڪٽر محمد اقبال پنھنجي ڪلامن جي هڪ مجموعي ”بانگِ دارا“ ۾ اٽليءَ جي هن ٻيٽ صقليہ (Sicily) نالي پڻ نظم لکيو آهي، جنھن جو عرب مسلمان حاڪمن جي ڏينھن ۾ ڇا شان شوڪت ۽ اوج هو:
غلغلوں سے جس کے لذت گیر اب تک گوش ہے
کیا وہ تکبیر اب ہمیشہ کے لیے خاموش ہے؟
سمندر کی ہے تجه سے آبرو! آہ اے سسلی
رہنما کی طرح اس پانے کے صحرا میں ہے تو
زیب تیرے خال سے رخسار دریا کو رہے
تیری شمعوں سے تسلی بحر پیما کو رہے۔
پڙهندڙن کي اها ڳالھہ ڌيان ۾ رکڻ کپي تہ آفريڪا جي اتر ڪناري وارا ملڪ موراڪو تائين ۽ ڏکڻ يورپ جا اسپين تائين تہ اميہ گهراڻي جي ڏينھن ۾ ئي عرب مسلمانن حوالي ٿي ويا هئا. اميہ گهراڻي (سلطنت) بعد عباسي گهراڻو شروع ٿيو ۽ اميہ گهراڻي وانگر عباسي گهراڻي بہ پنھنجي سلطنت جا مختلف حصا انتظاميا خاطر مختلف گورنرن، وائسرائن ۽ اميرن حوالي ڪيا هئا، جن مان پوءِ ڪي نيم مختيار تہ ڪي مڪمل مختيار ٿي انھن علائقن جا حاڪم ٿي رهيا. ٽيونيسيا وارو اتر افريڪا جو حصو عباسي خليفي الاغالبہ (Aghlabid) وارن جي حوالي ڪيو، جيڪي هن جا امير (حاڪم) ٿي ويٺا ۽ هڪ جي مرڻ تي ان جو اولاد ان سلطنت جو وارث ٿيو ٿي. هنن جي ئي ڏينھن ۾ سسليءَ جو ٻيٽ سندن قبضي ۾ آيو. ان بعد مالٽا جو ننڍڙو ٻيٽ الاغالبہ حاڪمن جي قبضي ۾ آيو جيڪو 535 کان بائزنطين سلطنت جي هٿ ۾ هو.
ابو الغرانيق محمد بن احمد الاغالبہ گهراڻي جو اٺون امير هو، جنھن 864ع کان 875ع تائين افريقيہ (ٽيونيشيا، لبيا، آلجيريا) ۽ سسليءَ تي حڪومت ڪئي. هن جي دورِ حڪومت ۾ هنن مالٽا تي هنن فتح حاصل ڪئي. الاغالبہ امير محمد بن احمد جي فوج 870ع ۾ مالٽا جي بازنطيني شھر ميليتي (Melite) تي حملو ڪري ان کي تباھہ ڪري وڌو. بعد ۾ هنن عربن ان شھر جي جاءِ تي مدينہ نالي بيو شھر اڏرايو جيڪو 1530ع تائين مالٽا جي گاديءَ جو شھر رهيو. اهو شھر اڄ بہ موجود آهي، پر هاڻ مدينہ جي مختلف هنڌن ۽ بورڊن تي Medina اسپيلنگ بدران Mdina نظر اچي ٿي.
هن امير (حاڪم) تان ياد آيو تہ جيئن اڄ ڪلھہ اسان وٽ ڪروناجي وبا هلي رهي آهي، اهڙي طرح هن امير جي ڏينھن ۾ ”افريقيہ“ واري علائقي ۾ پليگ جي وبا پکڙجي وئي. انھن ڏينھن ۾ اتان لنگهندڙ حاجين جي هڪ قافلي ۾ ڪجهہ ماڻھن کي اها بيماري هجڻ ڪري مقامي ماڻھن کي لڳي وئي ۽ تيزيءَ سان چوڌاري پکڙي وئي. ان بيماريءَ کا علاوہ انھن ڏينھن ۾ سخت ڏڪار بہ هلي رهيو هو، جن ٻن آفتن هن حاڪم جي سلطنت جي عوام کي ختم ڪري ڇڏيو. چوڌاري شھر ماڻھن کان خالي ٿي ويا. 875ع ۾ سندس وفات بعد هن جو ڀاءُ ابو اسحاق ابراهيم الثاني (ٻيو) 875ع کان 902ع تائين امير مقرر ٿيو.
الاغلب گهراڻي جي حڪومت 909ع تائين رهي، ان بعد ان جي جاءِ تي فاطمي گهراڻو آيو. ڪھاڻي اها آهي جيڪا صدين کان هلندي اچي تہ جڏهن حاڪم ظالم، عياش ۽ چرسي موالي ٿيو وڃن تہ انھن جي جاءِ تي ٻيا حاڪم ۽ قومون اچن ٿيون. قدرت جو اهو نظام هلندو اچي. توهان اڄ جي دور ۾ بہ ڏسي رهيا هوندا تہ پاور، پئسو ۽ حڪومت حاصل ڪرڻ جو نشو اهڙو آهي، جو تواريخ ٻڌائي ٿي تہ ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان جي مسلمان حاڪمن بہ پنھنجن کي بہ مارائي ڇڏيو. مسلمان حاڪمن تي زور ان ڪري ٿو ڏيان جو اسان مسلمانن کي تہ خبردار ڪيو ويو آهي تہ ڪنھن هڪ جي جان وٺڻ قوم جي قتل برابر آهي ... يعني سخت ڏوھہ آهي.پر اهو سڀ پنھنجن پراون جو قتل اميہ، عباسي، عثمانيہ، مغل ۽ ٻين مسلمان سلطنتن توڙي غير مسلم حاڪمن جي ڏينھن ۾ ٿيندو رهيو.
مالٽا، سسلي ۽ افريقيہ تي حڪومت ڪرڻ واري الاغالبہ گهراڻي جي سلطنت جو آخري امير ”ابو مضر زيادتہ ﷲ الثالث الاغلب“ هو، جنھن جلد حاڪم ٿيڻ جي شوق ۾ پنھنجي والد عبدﷲ کي 903ع ۾ قتل ڪيو. ان بعد هن پنھنجن سمورن ڀائرن ۽ چاچن کي بہ قتل ڪري ڇڏيو_ فقط ان خوف کان تہ متان هنن مان ڪو هن جي حڪومت ۾ رنڊڪ پئدا ڪري. زيادتہ ﷲ الاغالبہ (Aghlabids) سلطنت جو امير ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو پر هن طرفان بيدرديءَ سان ڪيل قتلن ڪري هو عوام جي نظر ۾ ڪري پيو ۽ پوءِ سگهو ئي فاطمي گهراڻي جو قبضو ٿي ويو، جنھن جو پھريون خليفو (امير) ابو محمد عبدﷲ ”المھدي بﷲ“ جي لقب سان حاڪم ٿيو.
هونءَ تہ مالٽا هڪ ننڍڙو ٻيٽ آهي پر سندس ڪنارو کاڌو ۽ چوڌاري سمنڊ هجڻ ڪري ننڍا ننڍا تہ ڪيترائي بندرگاھہ آهن، پر وڏن جھازن جي بيھڻ لاءِ فقط ٻہ وڏا بندرگاھہ آهن، جتي اسان جي جھازن جو ڀؤنچ سمنڊ مان گذرندي ڪڏهن ڪڏهن ترسڻ ٿيندو هو، اهي آهن: واليٽا (Valletta) ۽ مارساڪسلاڪ (Marsaxlokk). جيئن مٿي لکي آيو آهيان تہ مالٽا ملڪ ٽن ٻيٽن تي مشتمل آهي_ مٿيان بندرگاھہ مالٽا جي وڏي ٻيٽ تي آهن، جيڪو ”مالٽا“ سڏجي ٿو. ٻيو گوزو (Gozo) ٻيٽ آهي، جتي اسان فيريءَ ذريعي گهمڻ لاءِ ويندا هئاسين، ۽ ٽيون ٻيٽ ڪومينو (Comino) ايترو ننڍو آهي جو ڪلاڪ ڏيڍ ۾ توهان ان جي چوڌاري واڪ ڪري سگهو ٿا. مالٽا اسان جھاز وارن لاءِ سنگاپور وانگر رهيو آهي، جتي نہ فقط جھاز ۽ ان جي عملي لاءِ تيل، پاڻي ۽ راشن وٺڻ جي سھولت هر وقت موجود رهي ٿي، پر جھاز جي مرمت جو پڻ سٺو بندوبست آهي.
بھرحال هتي عبدﷲ عثمان مورائيءَ جي سفرنامي ”مسافتون“ ۾ پيش لفظ لکڻ جي ارادي سان ڪجهہ وڌيڪ ئي دخل اندازي ڪري ويو آهيان. اهو ان ڪري جو ڪافي عرصي کان منھنجي تمنا هئي تہ اسان جو ڪو نوجوان ميڊيٽريرينين سمنڊ جي هن سھڻي من موهڻي ٻيٽ مالٽا جو سير ڪري ان تي ڪجهہ لکي_ جنھن ٻيٽ سان منھنجي جوانيءَ جون ڪيتريون ئي يادون وابستہ آهن_ جڏهن انگلينڊ ۽ يورپ (U K- Continent) روٽ تي هلندڙ هر جھاز، جنھن تي منھنجي بدلي ٿيندي هئي، ميڊيٽرينين سمنڊ مان لنگهندي هن ٻيٽ (مالٽا) جي بندرگاھہ ۾ لنگرانداز ٿيندو هو ۽ هن ٻيٽ جا شھر، گهٽيون توڙي ماڻھن جي ڳالھائڻ جي زبان ۽ ان جو ٽون نج يورپي هجڻ بدران، عربي ۽ اسلامي هجڻ ڪري پنھنجائپ محسوس ٿيندي هئي.
عبدﷲ جو هن سفرنامي ”مسافتون“ ۾ مالٽا جو پڙهي هن ٻيٽ/ ملڪ ۽ شھر تي ڪجهہ لکڻ تي دل چيو ۽ ڪجهہ وڌيڪ لکي ويو آهيان، پر پوري ڪوشش ڪري آسان نموني جو احوال لکيو اٿم، جيڪو آئون اڪثر پنھنجي جونيئر آفيسرن کي هر جھاز جي مالٽا ۾ لنگرا نداز ٿيندي يا ان وٽان لنگهڻ وقت ٻڌائيندو آهيان. اسان جا ماڻھو تواريخ ۾ ايتري دلچسپي نٿا وٺن. تواريخ گهڻن ماڻھن لاءِ بور سبجيڪٽ سمجهيو وڃي ٿو، پر مون پوري ڪوشش سان اهڙي نموني لکيو آهي جو هڪ پڙهندڙ ٿوري بہ غور سان پڙهندو تہ هن کي هر ڳالھہ نہ رڳو سمجهہ ۾ اچي ويندي، پر دلچسپ بہ لڳندي ۽ هنن کي مالٽا توڙي مافيا کان بدنام سسلي ٻيٽ، مسلمانن جي سھڻي ثقافت ۽ روايتن جو گهر نظر ايندو. عبدﷲ مورائيءَ کي شابس هجي جو هو وڏي عرصي کان لکندو اچي ۽ سندس لکڻيون نوجوان توڙي اسان جھڙا پوڙها وڏي شوق سان پڙهن ٿا. اسان کي اهي پڙهڻ بہ کپن جو هن جون لکڻيون نہ فقط دلچسپ آهن پر هنن ۾ معلومات بہ آهي، جيڪا ٻاهر جي ملڪن ۾ وڃڻ جي دلچسپي رکڻ وارن لاءِ رهنمائي ڪري ٿي.
عبدﷲ مورائي مئي 1978ع ۾ موري شھر ۾ سائين محمد عثمان سومرو صاحب جن جي گهر ۾ جنم ورتو. هن مئٽرڪ 1993ع ۾ موري جي هاءِ اسڪول مان ڪرڻ بعد “مھراڻ ڊگري ڪاليج” موري مان انٽر ڪئي. ان بعد هن “سنڌ ائگريڪلچر يونيورسٽي” ٽنڊو ڄام مان ائگريڪلچر انجنيرنگ ۾ B.E ڪئي ۽ ماسٽرس ”رائل انسٽيٽيوٽ آف ٽيڪنالاجي“ اسٽاڪھوم (سئيڊن) مان Water System Technology ۾ 2013ع ۾ ڪئي. ان کان اڳ هن ”شاھہ لطيف يونيورسٽي“ خيرپور مان پڻ ايڪانامڪس ۽ جرنلزم ۾ ماسٽرس ڪئي هئي. 2017ع ۾ هن اسٽاڪھوم يونيورسٽيءَ مان ”مئنيجمينٽ“ ۾ بہ ماسٽرس ڪئي. ان کان علاوہ سئيڊن جي اپسالا (Uppsala) يونيورسٽي، اسڪاٽلنڊ جي ڊنڊي يونيورسٽي ۽ اسٽاڪھوم جي سوڊرٽورن يونيورسٽين مان مختلف سبجيڪٽن جا ڪورس ڪيا.
عبدﷲ مورائي اڄ ڪلھہ سئيڊن جي گاديءَ واري شھر اسٽاڪھولم ۾ ”گرائونڊ واٽر انجينيئر“ آهي. هو ڪافي سالن کان سئيڊن ۾ رهي ٿو ۽ پاڪستان سان گڏ سئيڊن جو پڻ شھري آهي. هو سنڌي، اڙدو ۽ انگريزيءَ کان سواءِ هتي جي سئيڊش ٻولي بہ چٽي چپاتي ڳالھائي ٿو ۽ سنڌ جي اخبارن ۾ باقاعدگيءَ سان ڪالم لکندو اچي.
الطاف شيخ
ڪراچي، 3 اپريل 2022