عبدﷲ مورائيءَ جون مسافتون
اصل ۾ ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي پالش ڪرڻ ۾، سنوارڻ ۽ سڌارڻ ۾ اڪيلائيءَ (آئيسوليشن) جو وڏو عمل دخل آهي. پيغمبرَن غارُن ۽ پھاڙن ۾ چلا ڪاٽيا، ڀٽائيءَ ڀٽ وسائي ۽ اهڙي طرح سان مارڪس کان ويندي البرٽ آئنسٽائن تائين انساني سوچ اڪيلائيءَ جي ڪال ڪوٺڙيءَ مان پنھنجي وجود جي اندر لڪل نرواڻ کي دريافت ڪيو آهي. اهڙي طرح عبدﷲ سومرو بہ بنيادي طور تي هڪ فطرت پسند انسان آهي. هُو هن دنيا ۾ “تن” جي ترقي ڪيل عاليشان يورپي سماج ۾ تہ رهيو آهي، پر سندس من جو روحاني سُڪون، سندس جنم ڀومي سنڌ سان سلھاڙيل آهي.
عبدﷲ سومري سان منھنجو واسطو سائنس ڪاليج سڪرنڊ کان شروع ٿيو، جتي فرسٽ ايئر ۾ عبد ﷲ اچي ڪلاس وٺندو هئو ۽ پوءِ روز جي بنيادن تي موري واپس موٽي ويندو هئو. اتفاق سان اسان سنڌ ايگريڪلچر يونيورسٽي ٽنڊو ڄام ۾ بہ گڏ پڙهياسين. عبدﷲ يونيورسٽيءَ جي شھباز هاسٽل ۾ ڪمرو بُڪ ڪرايو پر هُو اتي رهي نہ سگهيو، ڇو تہ حيدرآباد ۾ سندس گهر بہ هئو، جنھن جو هيٺيون پورشن ڪرائي تي هئو ۽ مٿئين حصي ۾ هڪ ڪمرو اٽيچ باٿ ۽ ٻاهر بورچي خانو هئو. مان اڪثر عبدﷲ سان گڏ ئي هوندو هيس، اسان جو ڪمبائين دوست ڊاڪٽر احمد علي ٽڳڙ بہ حيدرآباد ۾ رهندو هيو، مظھر ابڙو، عمر ڪريم، عالم صديقي ۽ ٻيا بہ ڪيترائي دوست حيدرآباد ۾ رهندا هئا. جن جي سنگت ۽ صحبت جي ڪري اسان کي حيدرآباد وڌيڪ رهڻ جو موقعو مليو. هاسٽل ۾ مان ٻہ سال رهيس، ٻيا ٻہ ٽي سال حيدرآباد ۾ رهيس. جتي عبدﷲ سينٽر قاسم آباد ۾ منھنجو ڪرائي تي فليٽ هوندو هئو، پوءِ پڪوڙا اسٽاپ تي نسيم اپارٽمينٽ ۾ بہ سال ٻہ رهيس، عبدﷲ هيٺان بيھي سڏ ڪندو هئو تہ مان دريءَ مان هٿ لوڏي ڀليڪار ڪندو هيس، پوءِ ڪڏهن هُو مٿي هليو ايندو هئو تہ ڪڏهن مان هيٺ لھي ايندو هيس، تڏهن موبائيل فونون نہ هونديون هيون تہ سڀ ڪو ملڻ لاءِ وقت ڪڍي روبرو ايندو هئو.
هڪ ڀيرو اسان 48 ڪلاڪ مسلسل گڏ رهياسين. رات جو بہ عبدﷲ وٽ هيس، صبح جو اٿي يونيورسٽيءَ وياسين، ڪلاس ۾ بہ گڏ، ناشتو بہ گڏ، مانجهاندو بہ گڏ، حيدرآباد واپسي بہ گڏ، وري سندس گهر رات رهي صبح جو ساڳي رُٽين تي رهياسين، پوءَ کيس چيم تہ “يار اسان بُور ئي نہ ٿا ٿيئون، پاڻ 48 ڪلاڪن کان گڏ آهيون.” بھرحال، اها هئي جواني ۽ اسان جي ياراڻي. ان لاءِ مان اها دعويٰ ڪري سگهان ٿو تہ مان هن جو سٺو دوست آهيان ۽ هن بابت منھنجي راءِ وزندار هوندي.
ان کان پوءِ يونيورسٽي پاس ڪري، اسان بحريا يونيورسٽيءَ جي ٽيسٽ لاءِ سکر ۾ ڪمرو وٺي چار ڏينھن گڏ رهياسين ۽ ٽيسٽ جي تياري ڪئي سين، شايد مان ٻہ ڏينھن ليٽ آيس ۽ ٻہ ڏينھن تياري ڪيم، باقي ڊاڪٽر احمد علي ٽڳڙ، عبدﷲ جو وڏو ڀاءُ “ڀائو فاروق سومرو”، ۽ عبدﷲ اڳ ئي اتي هيا. نيٺ محنتن رنگ لاتو ۽ اسان چارئي سترهين سترهين گريڊ ۾ واٽر مئنيجمينٽ آفيسر ٿياسين. منھنجي پوسٽنگ مختلف جاين تي رهي، نيٺ موري ۾ بہ ٻہ مھينا عبدﷲ سان گڏ نوڪري ڪيم.
بنيادي طور تي عبدﷲ سومرو هڪ فضيلت وارو جوان آهي ۽ هڪ سٺي خاندان جو ماڻھو آهي، سندس والد پراڻي زماني وارو فائينل جو امتحان پاس ڪري پوءِ پنھنجي والد صاحب جو ڪاروبار سنڀاليو ۽ انھيءَ ڪاروبار مان هن پنھنجا ٻار پڙهايا. موري ۽ حيدرآباد ۾ گهر ورتائين ۽ ٻارن کي اعليٰ تعليم ڏياريائين. عبدﷲ اصل ۾ هڪ سنياسي ماڻھو آهي، هُو ڪاليج لائيف ۾ ئي دوستن جو گروپ ٺاهي ملڪ جي ناردرن ايرياز ۽ ٻين ننڍن وڏن شھرن ۾، پھاڙن ۽ برفاني علائقن ۾ پيو گهمندو هئو. يونيورسٽيءَ جي ڪينٽين تي ويھي مان کيس چوندو هيس تہ “پاڻ لنڊن جي ايئر پورٽ تي ملنداسين ۽ چانھہ ۾ ڪيڪ ٻوڙي کائينداسين.” مون کي خبر هئي تہ هُو نہ مڙندو ۽ انھن ڪوششن ۾ ڪراچيءَ ۾ سمنڊ ڪناري فليٽ وٺي اتان ٻاهر وڃڻ جي لاءِ ڪوشش ڪيائين، پر مختلف دوستن سان ملي نيٺ چيائين “يار هتي ڪراچيءَ مان ٻاهر لاءِ ڪم نہ ٿيندو. هتي رڳو دوست وقت ضايع ٿا ڪن.” مون کي پڪ هئي تہ هُو ڪنھن نہ ڪنھن پاسي نڪري ويندو. بھرحال سترهين گريڊ جي نوڪري ڇڏي يار نيٺ يورپ جي دل سئيڊن ۾ وڃي نڪتو. جتي هن ڏاڍي محنت ڪئي آهي. جنھن جو احوال لکندس تہ طويل ٿي ويندو. نيٺ اٺن سالن کان پوءِ هن جي دل ڀرجي وئي پر مون هن کي صلاح ڏني تہ دنيا گهم، سفر جا حال احوال لک، ڪالم لک، پر واپس نہ اچ. هُو جيڪو ڪجهہ لکندو هئو پيو موڪليندو هئو، ڪجهہ پڙهندو هيس ڪجهہ نہ، پر نيٺ سندس سفرناما ڪتابي صورت ۾ ڇپرائڻ جو خيال اچي ويو. اڄ ڪتاب اوهان جي هٿن ۾ آهي.
ڇا تہ هن يار لکيو آهي جو هن تي فخر محسوس ٿيڻ ٿو لڳي. هڪ هند لکي ٿو “سبي کان ڪوئٽا يا ڊبلن کان ڪاسلبار ويندي جيڪا شئي هميشہ متوجھہ ڪري ٿي اها آهي ريڍارن جي هڪ ڪرت جيڪا بلڪل ساڳي آهي. ڀلي ريڍار آئرلينڊ جو آئرش هجي يا بلوچستان يا کڻي سنڌ جو، سڀني جو پنھنجين رڍن کي نيرو، گلابي، ڦڪو يا ڳاڙهو رنگ هڻڻ ساڳيو عمل آهي. ٻنھي ريل يا روڊ رستي ويندي رڍن جا رنگ برنگي ڌڻ نظر ايندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن آءُ جڏهن ڊبلن کان ڪاسلبار ويندي اهڙن ڌڻن کي ڏسندو آهيان تہ هڪڙي ڪيفيت طاري ٿي ويندي آهي ۽ منھن تي هلڪي هلڪي مشڪ پاڻ ئي اچي ويندي آهي. پوءِ ڪو سامھون ويٺل مسافر شڪي نگاهن سان مون ڏي ڏسي جوابي مسڪراهٽ جو حملوڪندو يا ڪندي آهي، پر کين ڪھڙي خبر تہ هن وقت آءُ ذهني طور تي آئرش ريل سان گڏوگڏ بولان ميل ۾ پڻ سفر ڪري رهيو آهيان ۽ انھن ويرانن ۾ موجود رڍن جي باري ۾ سوچي رهيو آهيان ۽ مڪمل طور تي اها ڪسوٽي حل ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪري رهيو آهيان تہ آئرلينڊ، سنڌ ۽ بلوچستان جي ريڍارن ۾ ڪھڙو ۽ ڪڏهن جو ڳانڍاپو آهي. اهو رنگن جو استعمال شايد ٻن سبب جي ڪري آهي، هڪ تہ سندن رڍون سھڻيون لڳن ۽ ٻيو تہ هو جيئن پنھنجي مال کي سڃاڻي سگهن.”
عبدﷲ کي اڪيلائيءَ اُجاري ڇڏيو آهي، هن ڇا تہ نثر لکيو آهي، هن وٽ Mature Vision آهي، هُو ذهني طور تي آئرش ريل ۾ بہ بولان ميل وارو سفر ڪري ٿو. هن جي فهم، ادراڪ ۽ ذهني اوسر ۾ هڪ مهذب تھذيب جو پختو پس منظر ۽ ترقي يافتا معاشري جي سماجي سهپ جو ميلاپ آهي. مون کي خبر ناهي تہ “Home Sikness” ڇا ٿيندي آهي، ڇو تہ هيل تائين مان هن ملڪ کان ٻاهر ناهيان ويو، پر عبدﷲ جي سفرنامن کي پڙهي مان محسوس ڪري سگهان ٿو تہ “وطن جي حب ڇاهي.” هُن سنڌ کي وساريو ناهي بلڪ قدم قدم تي هُن سنڌ کي اڃان ويجهو کان ڏٺو آهي. شيخ اياز جي هڪ سٽ هئي تہ “پرڏيھيءَ سان پيار ڪري، مون پنھنجو ڏيھہ ڏٺو.” مون کي ڪي ئي سال اها سٽ سمجهہ ۾ نہ ايندي هئي پر هاڻ ان درد کي محسوس ڪري سگهان ٿو.
عبدﷲ ٻئي هنڌ لکي ٿو تہ “اسان جي سامھون پيرينيز پھاڙن جي خوبصورت وادي ۾ اندورا جي گادي وارو شھر اندورا لا ولا نظر آيو. ٻارنھن اسڪوائر ڪلوميٽرس تي مشتمل اندورا لا ولا يورپ ۾ اونچي ۾ اونچو يا بلند سطح تي گادي وارو شھر آهي. اندورا جي سرڪاري ٻولي ڪاتالان آهي. اندورا پڻ اسڪيننگ جي لاءِ تمام گهڻو مشھور آهي ۽ هتي ٽيڪس ۾ بہ ڇوٽ هوندي آهي، ان ڪري ماڻھو هتان “ڪافي” خريداري ڪندا آهن. تقريبن اٺ ڏھہ ملين سياح هر سال اندورا گهمڻ لاءِ اچن ٿا، پران هوندي بہ تمام گهٽ ماڻھن کي خبر آهي تہ اهو بہ ڪو ملڪ دنيا جي نقشي تي موجود آهي. جڏهن تہ اندورا ملڪ تمام پراڻو آهي. اندورا جو پنھنجو سڪو ڪڏهن بہ ناهي رهيو، يورو کان پھريان هتي اسپين ۽ فرانس جو سڪو هلندو هئو ۽ ملڪ ۾ هن مھل تائين پنھنجو ڪوبہ هوائي اڏو ناهي. ملڪ ۾ تماڪ جي تمام گهڻي پيداوار آهي ۽ هتان جا ماڻھو دنيا ۾ پھرئين نمبر تي سگريٽ ڇڪڻ ۾ اچن ٿا. هتي گهڻي قدر ماڻھو ٽيڪس فري خريداري ڪرڻ اچن ٿا، خاص ڪري سگريٽن جي خريداري. ملڪ ۾ فوج بہ نہ هئڻ جي برابر يا تمام ٿوري ۽ رسمي آهي، جنھن صدين کان ڪابہ جنگ ناهي وڙهي.”
عبدﷲ انفارميشن بہ تمام سٺي انداز ۾ ڏئي ٿو، جنھن ڪري پڙهندڙن جو سفرنامي ۾ مزو برقرار رهي ٿو. ڪجهہ ماڻھو سفر نامي کي اقتصادي مضمون ڪري پيش ڪندا آهن جنھن ڪري پڙهندڙ کي بوريت محسوس ٿيندي آهي پر عبدﷲ انفارميشن کي محدود ۽ مزي خاطر جاءِ ڏني آهي، نہ تہ عبدﷲ جو ويئن تمام براڊ آهي، جيئن ٻئي هنڌ لکي ٿو “موروڪو جا ماڻھو هڪ ئي وقت فرينچ، اسپينش، عربي، انگريزي ۽ بربر ٻوليون ڳالھائين ٿا. ٻولين جي اهميت تي وري ڪنھن ٻئي حوالي سان لکبو.” عبدﷲ پاڻ بہ مقامي ٻولي سکي ۽ پڙهي آهي، هن جو مختلف ٻولين تي بہ پنھنجو ويچار آهي، جن مان ڪجهہ ٻولين جا سنڌي تلفظ جھڙا لفظ پڻ آهن.
عبدﷲ هڪ هنڌ لکي ٿو “ماڻھو هتي هتان جا قدرتي گرم چشما ڏسڻ ايندا آهي. ڪافي شايد ڪن بيمارين جي علاج لاءِ بہ اچن ٿا. هن شھر ۾ موجود گرم چشمن جو گرمي پد پيرينيز جي پھاڙن ۾ موجود ٻين گرم چشمن کان وڌيڪ آهي. اهڙي قسم جي گرم چشمن ۾ سلفر هجي ٿو، جيڪي پاڪستان ۾ بہ مختلف جائين تي آهن.” هن وٽ بار بار سنڌ جو حوالو آهي، جيڪو هن کان بي ساختا لکجي ٿو وڃي. “صبح جو مزي سان تيار ٿي ناشتو پاڻي ڪري هلياسين شھر کي ڀيلڻ. ڏينھن جي روشني ۾ ٻاهر نڪرڻ کان پوءِ محسوس ٿيو تہ هتي ٻلا ۽ ٻليون تمام گهڻا آهن، هر پاسي ٻلا ۽ ٻليون. اتي اهي رڳو ٻلا ئي ٻلا ڏسي مون کي موري جو سُرهين جو پاڙو ياد اچي ويو، جتي گهڻن جون اکيون شيريون آهن ۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي کي يا شھر وارا کين ٻلا سڏين ۽ اهي يار بہ دل ۾ صفا ڪونہ ڪن.”
وري هي ٽڪرو ڏسو جنھن ۾ عبدﷲ لکي ٿو تہ “اڄ مون روڊ جو ٻيو پاسو ورتو، ڪجهہ اڳتي هلڻ کان پوءِ ڏٺم تہ اتي هڪ بسن جو اڏو نظر آيو، ملازمن مختلف شھرن ڏانھن وڃڻ جا هوڪا پڻ ڏنا پئي. مون کي اتي حيدرآباد جا بس اڏا جيئن پٺاڻ ڪالوني، ٻڪرا منڊي، بدين اسٽاپ ۽ نئين پل ۽ سکر جا بس اڏا بہ ياد آيا.” (عبدﷲ جي حيدرآباد شھر جي حوالي ۾ لکيل سٽن منجهان مان جيڪي ڪجهہ محسوس ڪري سگهان ٿو اهو بہ شايد ئي ڪو محسوس ڪري سگهي جو اسان حيدرآباد ۾ ڄڻ تہ گڏ گڏ رهيا آهيون.)
عبدﷲ دبئي جي حوالي سان لکي ٿو تہ “هتي مون ڏٺو تہ گاري جي لمبائي سان ٺھيل گهر جن ۾ ڪاٺ جا بنڊ استعمال ٿيل هئا، ڪاٺ جي درين ۾ لوهي شيخون، ڪاٺ جي پڃرن يا لڪڙن ۾ ڇپر ڦاسايل، لوھہ جي ڪڙي سان ڪاٺ جي تاڪن جا در جيڪي مختلف حصن ۾ هوندا آهن، پاڻي جي ننڍي نادي جيڪا ڪاٺ جي چئن پاون يا گهڙا منجي قسم جي شئي ۾ ڦاسايل هجي، هڪ ننڍو بلب جيڪو محدود قسم جي روشني ڏيندو هجي، کجين جا وڻ، گاسليٽ واري بتي، تيل يا گاسليٽ جا ڊرم، گهرن جي مٿان ڪوٺن تان ڀتين ۾ ڄاريون، ڪٿي ڪٿي وري ڀتين تان گارو لٿل، جنھن مان سرون نظر اينديون هجن، گهرن جي ٻاهران سائيڪلون بيٺل، گهرن جي ورانڊن جي دروازن ۾ گول پلر ۽ انھن جي مٿان وري گول ونگن جي ڊزائن، ڪٿي ڪٿي عرب پنھنجي روايتي ڪپڙن ۾ اٺ سان بيٺل نظر اچي ٿو تہ ڪٿي وري عربن جو ننڍو خاندان ڏيکاريل آهي. هتي بہ سياحن جي ڪافي رونق لڳل هئي. هن علائقي ۾ مون کي گهمندي ڏاڍو مزو آيو. هتي مون کي لڳو تہ ڄڻ هي ڪو سنڌ جو علائقو هجي، ڇاڪاڻ تہ پاڻ وٽ اڃا بہ اهي مٿي ذڪر ڪيل شيون استعمال هيٺ آهن ۽ اهڙي قسم جو ماحول اڃا بہ آهي.”
هنن سفر نامن جي چوڌاري سنڌ هڪ غيبي سرحد جيان موجود آهي، ڪنھن شعر جو مفهوم هيو تہ “دنيا جا سڀ سھڻا نالا توکي ارپي ڇڏيان.” اهڙي طرح عبدﷲ سڄي دنيا جي سونھن کي جنھن “آءِ پيس” سان ڏٺو آهي اهو لينس اصل ۾ سنڌ آهي. هُو لکي ٿو “هن فائيو گائيز ريسٽورنٽ وارن جو وري اهو طريقو آهي تہ جيستائين کاڌو تيار ٿئي تيستائين مفت ۾ بيھيمڱ ويٺا کائو. اتي بيھي مڱ کائيندي مون کي موري جا بيھي مڱ کائڻ جا شوقين ڪجهہ مائٽ ۽ دوست ياد اچي ويا. ” مورو عبدﷲ جي هر سفر جي آخري اسٽيشن ٿو لڳي. جيئن سئيڊن يورپ جي دل آهي تيئن مورو ساهتيءَ جي دل آهي.
ٻي جيڪا ڳالھہ مٿئين دبئيءَ واري ڪوٽيشن مان بہ واضع آهي تہ عبدﷲ وٽ اظهار جي قوت آهي، هُو حسين منظر لکت ۾ پسائي سگهي ٿو، هن وٽ ڪڏهن ڪڏهن مون کي هڪ شاعر واري دل محسوس ٿئي ٿي. گهڻن ماڻھن سان اهو الميو هوندو آهي تہ اهي منظر جو حسن تہ پَسي سگهندا آهن پر ان کي بيان ڪرڻ جو وٽن ڏانءُ نہ هوندو آهي، عبدﷲ وٽ اهو ڏانءُ آهي تہ هُو سڀ شيون بيلينس ڪري هلي ٿو. هي سفرناما ٺلھي ڪمينٽري نہ ٿا لڳن پر متحرڪ آهن، هنن ۾ منظر ساھہ کڻندڙ آهن ۽ عبدﷲ سفر نامن کي هڪ شاعر جي دل سان لکيو آهي، هُن وٽ هڪ هماگير صلاحيت آهي، خاص ڪري ڪنھن بہ فيلنگ کي بيان ڪرڻ جو هن وٽ شاعراڻو ڏانءُ آهي. هي ڪوٽيشن منھنجي ڳالھہ کي ڀر ڏيندو: “پھاڙن جو خوبصورت سلسلو بہ شروع ٿي ويو هو، ڪٿي ڪٿي پھاڙن ۾ گهيريل پري پري گهر ۽ گرجا گهر بہ نظر اچن پيا. گهرن جي ڇتين ۽ گرجا گهرن جي مينارن تي صبح جي سج جا پھريان ڪرڻا پئجي رهيا هئا، ڪٿي ڪٿي پالتو جانور پڻ چرندي نظر آيا، لڳي ائين پيو تہ آس پاس جا ڳوٺ اڃا هاڻي جاڳي رهيا آهن. صبح جو اهو ماحول انتھائي پرسڪون ۽ وڻندڙ هو.” اهڙو ئي هڪ ٻيو پيس ڏسو: “مون واري سڄي گروپ جا سياح سڀ جا سڀ پاڻيءَ ۾ هيا. ڪي وري مقامي يا آس پاس جي علائقن جا ماڻھو اتي اچي پڪنڪ ملھائين ٿا. اتي کاڌي کائڻ جا هوٽل، سووينيئر جا دڪان، ڪيفيٽيريا، بار، چڪر کائڻ لاءِ ننڍيون توڙي وڏيون ٻيڙيون هر وقت موجود هجن ٿيون. پاڻي ايترو تہ صاف آهي جو پٿر، مڇيون ۽ ٻيڙين جو ترو صاف نظر اچي ٿو.” سفرنامو هونءَ تہ تفريحي ادب جي ذمري ۾ اچي ٿو، جنھن ڳالھہ کي پڻ عبدﷲ مورائيءَ بخوبي نباهيو آهي. ڪنھن ڪنھن ليکڪ جو مشاهدو پڻ تيز هوندو آهي، جنھن سان اُهو ليکڪ بصري عڪسن کي لکڻيءَ ۾ ايئن منتقل ڪندو آهي جو اهي ڪيفيتون لکڻيءَ مان هوبھو جهلڪڻ لڳنديون آهن. اهڙو ئي هي حصو ترڪيءَ جي شھر استنبول بابت عبدﷲ جي هن ڪتاب جو حسن بڻجي سامھون آيو آهي: “هوٽل کان ٻاهر اچي مون مرمرا سمنڊ جي ڪناري تي آباد هن استنبول جي ڪڍيڪوئي واري علائقي کي ٿورو غور سان ڏسڻ شروع ڪيو، ريسٽورنٽ ڀريل ۽ ويٺلن جا جام بہ ڀريل، سگريٽن يا شيشن مان نڪرندڙ دونھان، هر پاسي ترڪش کاڌن جي خوشبو، گهڻي قدر مقامي ترڪ يا ترڪي جي ٻين علائقن مان آيل ترڪ پئي نظر آيا. استنبول جي ٻين سياحتي ماڳن کان هتي ماحول سڪون وارو هو. تازي مڇي، فروٽ ۽ ڀاڄين ۽ مصالحن جا دڪان هر پاسي نظر پئي آيا. مرمرا سمنڊ ۾ پاڻي جا ننڍا ننڍا جھاز ايشيا ۽ يورپ جي وچ ۾ مسافرن کي هر وقت ڍوئڻ ۾ رڌل هئا.” هن جي نثر ۾ Kinetic Images آهن، هي منظر سامھون چُرندي پُرندي محسوس ٿي رهيا آهن. عبدﷲ وٽ بيان جي قوت حيرت انگيز آهي، جھڙي ڪنھن پختي ليکڪ ۾ بہ ورلي ملندي آهي.
عبدﷲ لکي ٿو تہ: “دبرونوڪ ۾ سياح شام جو سج لھڻ جو نظارو شھر جي پھاڙي مٿان وڃي ڪندا آهن، جتان شھر هٿ جي تري تي بيٺل نظر ايندو آهي.” عبدﷲ پھاڙن تي چڙهي دبروڪ شھر کي شاعري تشبيھہ ڏني آهي.
عبدﷲ اڌ دنيا کي پنڌ گهميو آهي، هن مختلف جاين تي لکيو بہ آهي تہ ڪنھن بہ جڳھہ کي گاڏيءَ يا ٽرين مان گهمي نہ ٿو ڏسي يا چئي سگهجي تہ اسان هي شھر گهميو آهي، جيسيتائين ان جڳھہ کي پيرين پنڌ نہ ٿو ڏسجي. هن ڪوٽيشن ۾ عبدﷲ پنھنجي ڳالھہ جا عڪس هيئن چٽيا آهن: “ان ڏينھن اسان تقريبن ويھہ ٻاويھہ ڪلوميٽر پنڌ هليا هئاسين، ڪافي ٿڪاوٽ ٿي چڪي هئي، ماني کان پوءِ ارادو اهو ئي هئو تہ پيسن جي مٽا سٽا وارن جي آفيس مان ڪجهہ پيسا مٽرائي پوءِ وڃي ٿا گيسٽ هائوس تي آرام ڪيون. پر سائين اڃا ڪٿي، انھن چيو تہ پاسپورٽ ڏسڻ کان سواءِ پيسا نہ ٿا مٽائي سگهون ۽ اسان جا پاسپورٽ تہ گيسٽ هائوس ۾ رکيل هئا، بھرحال هڪ دفعو وري گيسٽ هائوس تي وڃي وري واپس اچڻو پيو. پر اهي سڀ شيون سفر جي سونھن ۾ شامل آهن.” عبدﷲ جو شين ڏانھن ورتاءُ هاڪاري آهي.
عبدﷲ جڏهن سنڌ ۾ هئو ۽ پنھنجي ملڪ جي ناردرن ايرياز ۾ گهمڻ ويندو هئو تہ هن جا ڪجهہ انگريز ٽوئرسٽ دوست هئا، جيڪي کيس مختلف جاين تي ملندا هئا. ٻاهر وڃي عبدﷲ انھن سان بہ مليو، انھن کان گائيڊينس وٺي هن مشھور جاين جا سير ڪيا. ڪجهہ ماڻھن ۽ گروپس سان گڏجي هُن پاڻ سفر ڪوآرڊينيٽ ڪيا. گاڏين وارن سان دوستيون رکيون، جن کيس دنيا گهمائي. هڪ سفر نامي ۾ عبدﷲ هڪ ڀوڳ لکيو آهي جيڪو هن جي انگريزن سان دوستيءَ جو هڪ خوشگوار احساس اڀاري ٿو: “چيائين تہ منھنجو پاسپورٽ تہ بوسنيا اينڊ هرزيگووينا جو آهي پر نوڪري هن ڪروشيا جي سياحتي اداري ۾ ڪندو آهيان. اهو بہ ٻڌايائين تہ منھنجي ڏاڏي مونٽينيگرو جي هئي ۽ ڏاڏو بوسنيا اينڊ هرزيگووينا جو. اسٽافن وڌيڪ ٻڌايو تہ هن سڄي بالڪن ۾ مونٽينگرو جا ماڻھو خاص ڪري اتان جون عورتون تمام گهڻيون سھڻيون آهن. پوءِ مون کلندي چيومانس تہ شايد تنھنجي ڏاڏي بہ ان ڪري اتان شادي ڪئي هئي؟ ان ڳالھہ تي سندس ٽھڪ نڪري ويو.”
هن وقت عبدﷲ اسان جو اسيٽ آهي. هو هڪ باشعور فرد آهي، يورپ ۾ پروفيشنل انجنيئر آهي ۽ ان سان گڏوگڏ سڄاڻ ڪالمسٽ آهي، هڪ بھترين فوٽوگرافر آهي. سندس ڪالم بہ گڏ ٿيڻ ۽ ڇپجن کپن، جن ۾ هن تمام گهڻا موضوع تفصيل سان ڇھيا آهن. هنن سفرنامن مان بہ لڳي ٿو تہ سنڌ جي نياڻين کي اڳتي آڻڻ ۽ ٻارن ۾ اعتماد وڌائڻ طرف هن جو خاص ڌيان آهي. عبدﷲ هتي لکيو آهي تہ جن انگريزن ٽوئرسٽس سان هن جي دوستي آهي، اهي هِن ملڪ کي گهمڻ چاهن ٿا، جنھن تي عبدﷲ لکيو بہ آهي پر هِن ملڪ جون ناهموار سياسي حالتون عالمي طور اسان جي ساک وڃائن ٿيون. اسان جا پراونشل ٽوئر ازم ڊپارٽمينٽ تہ ڇڙا ساليانا رنگين بروشر ڇپائي ٽيبلُن جا خانا ڀريندا رهندا آهن، انھن جي ٽوئرازم سائيٽس سان ڪا خاص دلچسپي ئي نہ رهي آهي. پر اڄ جڏهن دنيا فطري سياحت “Echo Tourism” تي ڇتي ٿي پئي آهي تہ اسان ڪٿي بيٺا آهيون. “اڇڙي ٿر” جا ڏُتڙيل ماڻھو دنيا جي تحقيقي ادارن جي توجھہ جو مرڪز ڇو نہ بڻجي سگهيا آهن؟ اهو هڪ سوال آهي. ڪجهہ وقت اڳ مڪليءَ تي آيل هڪ ٽوئرسٽ سان تہ تمام گهڻي بدتميزي ڪئي وئي هئي، جنھن جو سنڌي اخبارُن نوٽيس ورتو هئو. ايئن ٻين ملڪن ۾ بہ آهي، جيئن عبدﷲ استنبول ۾ اسان جي گڏيل دوست عالم صديقيءَ سان پاڻ ڦرائڻ جو واقعو لکيو آهي يا سندس جرمنيءَ جو هي ڪوٽيشن ڏسو: “جرمن هڪ دفعو وري تاڪيد ڪئي تہ پاسپورٽ ڪوشش ڪري نہ کڻي وڃجو ۽ فون ۽ والٽ پينٽ يا شارٽ جي اڳئين کيسن ۾ رکجو. مون هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيندي دل ۾ سوچيو تہ چاچا اسان سنڌين جو تہ هن مھل تائين الائي ڇا ڇا نڪري ويو آهي ۽ ڪڍڻ وارا ڪجهہ بشني پنھنجا آهن تہ ڪجهہ پراوا ۽ اهي سڀ بشني تاريخ ۾ ڏاڍا ذليل ۽ خوار ٿيندا.” اتي عبدﷲ علامتي انداز ۾ تاريخي حقيقت جي آڌار تي مٿيون اسٽيٽمينٽ ڏنو آهي. دنيا جي جھالت ۽ سنڌ جي ڦرجڻ جي ڳالھہ اُهو ماڻھو کُلي طرح ڪري سگهي ٿو جيڪو دنيا ڏسيون ويٺو هجي ۽ جنھن جو سنڌ بابت سماجي مطالعو ٿيل هجي. عبدﷲ شاهڪار ڪالم لکي ٿو ۽ دنيا گهمي ٿو، هُن بارسلونا ۾ ڪاتالونيا جي آزادي پسند تحريڪ جو جلسو ڏٺو تہ ايئن لکڻ تي مجبور ٿي پيو تہ “جتي بہ ظلم هوندو، وسيلن جي ڦرلٽ هوندي، مَقامي ٻوليءَ جي ختم ٿيڻ جو خطرو هوندو، حد کان وڌيڪ ڌارين جي آبادڪاري هوندي، جتي ڊيموگرافي تبديل ٿيڻ جو خدشو ٿي پوي تہ پوءِ اتي زندھہ قومون روڊن تي ٽيئر گيس ۽ گولين جي سامھون اچڻ کان بہ ناهن گهٻرائينديون ۽ اهي ٽيئر گيس ۽ گولين جي سامھون ايندڙ قومن جا هيرا هوندا آهن، جن جو فيصلو تاريخ ڪندي ۽ انھن تي گوليون يا ٽيئر گيس هلائڻ وارا تاريخ ۾ ڀاڙيا ۽ غليظ قرار ڏنا ويندا.” هڪ ليکاري ان کان وڌيڪ ڪھڙي مزاحمت ڪري سگهي ٿو! عبدﷲ ٻئي هند لکي ٿو تہ “ٻاهر جو حال اصل ۾ اندر جي حال جي خبر ڏيندو آهي. انسان جيڪڏهن اندران بيمار هوندو تہ ان جي بيماري ظاهر مان نظر ايندي، اسان ۽ اسان جي شھرن جي حالت اصل ۾ وس وارن جي اندر جي حالت ظاهر ڪري ٿي.” اهو ڪوٽيشن مسئلو بہ آهي تہ مسئلي جو حل بہ آهي. جڏهن انتھا پسندي حد درجي تي پھچندي آهي تہ ڇوٽڪاري جي عمل جي شروعات ٿيندي آهي. بھرحال منھنجي فخر لائق دوست عبدﷲ سومري مورائيءَ جو هي سفرنامن جو ڪتاب ڇاپيندي جيڪا خوشي مون کي آهي اُها لفظن ۾ بيان نہ ٿي ڪري سگهجي. هُن ستن سمنڊن جيڏو سفر ڪيو آهي ۽ زندگيءَ جا مڙئي عڪس ويجهو کان ڏٺا آهن. جن جو ڳر هنن سفرنامن ۾ بيان ڪيو اٿائين، آئون سنڌ بابت سندس هن ڪوٽيشن تي کيس لکين مبارڪون ڏيندي پنھنجو مضمون پورو ڪندس تہ: “توڙي جو مون يورپ جي مختلف ملڪن جي ريل گاڏين ۾ چڙهي سفر ڪري ڏٺو آهي، پوءِ ڀلي اهو سفر اٽلي جي شھر ميلان کان وينس وڃڻو هجي، آئرلينڊ جي شھر ڊبلن کان ڪاسلبار وڃڻو هجي، سئٽزرلينڊ جي شھر جنيوا کان لوزان وڃڻو هجي، ريل گاڏيون آرامدھہ ۽ جديد ٿين ٿيون، پر جيڪو مزو مون کي دادوءَ کان ڪوئٽہ بولان ميل ۾ ويندي دلڪش لڳي ٿو ان جو مٽ هتان جي سفر ۾ ڪونہ آهي.”
رحمت پيرزادو
ڪراچي