مالٽا ۾ ڪجهہ ڏينھن جي مھماني
آءُ ۽ منھنجو دوست شعيب اسٽاڪھولم کان ميڊيٽيرينين سمنڊ ۾ يورپ جي ننڍن ٻيٽن تي مشتمل ملڪ مالٽا وڃي رهيا هئاسين. مالٽا يوناني ٻولي جو لفظ آهي جنھن جي معني آهي ماکي. مالٽا ۾ هڪ خاص قسم جي ماکي جي مکين جو نسل آهي، جيڪي هڪ خاص قسم جي ماکي ڏين ٿيون. مالٽا تي عربن ٻن صدين کان بہ وڌيڪ حڪومت ڪئي آهي، جيڪا اتان جي ٻولي ۾ پڻ صاف نظراچي ٿي. مالٽي ٻوليءَ ۾ گهڻا لفظ عربيءَ جا آهن. انگريزن پڻ مالٽا تي حڪومت ڪئي آهي، جيڪا ڏيڍ سئو سالن کان بہ وڌيڪ عرصي تي مشتمل آهي. مالٽا جي ماڻھن جي ٻولي آهي تہ مالٽي پر انگريزي عام جام ڳالھائي وڃي ٿي ۽ يورپ جي ڪافي ملڪن جا شاگرد هتي رڳو انگريزي سکڻ لاءِ اچن ٿا.
جھاز ۾ تہ تقريبن رڳو گورا هئا پر جڏهن اسان مالٽا جي هوائي اڏي لوقا کان ٻاهر آياسين تہ محسوس ٿيو تہ هتي ڪافي تعداد ۾ آفريڪا جي ملڪن جا ماڻھو اچي ويا آهن. ان سان گڏوگڏ انڊيا جا ماڻھو بہ ڪافي تعداد ۾ نظر آيا. آفريڪا جي ملڪن مان آيلن جو گهڻو تعداد انتھائي سخت مشڪلاتن کي منھن ڏئي پوءِ هتي پھتو هيو، ڇاڪاڻ تہ انھن کي پھريان تہ اتر آفريڪا جي ملڪ لبيا تائين اچڻو پوي ٿو. ان کان پوءِ وري ٻيڙين جي ذريعي مالٽا، اٽلي جي ٻيٽن خاص ڪري سسلي يا يونان جي ڪنھن ٻيٽ تائين پھچي پوءِ سياسي پناھہ لاءِ درخواست ڏين ٿا. ڪي شايد تيونس يا الجيريا کان پڻ وڃڻ جي ڪوشش ڪندا هوندا ۽ مان سمجهان ٿو اهو سڄو عمل ايترو سولو نہ هوندو، جيترو مون هنن پنجن ستن سٽن ۾ لکيو آهي.
مالٽا جي گادي واري شھر ويليٽا ۾ ڪشميرين جو هڪ کاڌي پيتي جو هوٽل هيو، انھن ٻُڌايو تہ مالٽا هاڻي تازو انڊيا جي ڏھہ هزار ماڻھن کي اسپيشل ويزائون ڏئي گهرايو آهي. انڊيا توڙي آفريڪا جي ملڪن جا ماڻھو هتي سڀ نظر آيا، ڪي سولائي سان سڌيون ويزائون وٺي آيا هوندا ڪي ٻيڙين ۾ جان جوکم ۾ وجهي پھتا هوندا، سپنا سڀني جا ساڳيا هوندا، بھتر کان بھتر زندگي جي ڳولھا.
مون گهڻو وقت اڳ هڪ ڪالم لکيو هيو جنھن ۾ مون پٺاڻن لاءِ لکيو هيو تہ اهي بي دعوتيا مھمان سنڌ ۾ اچي ويا آهن، مون کي ائين شايد نہ لکڻ گهرجي هان، هر هڪ ماڻھو پنھنجا پنھنجا سپنا ڏسي ٿو ۽ انھن کي کڻي اڳتي وڌي ٿو. ڪنھن پٺاڻ جو شايد رڳو اهو ئي خواب هجي تہ مون کي ڪراچي ۾ ڪمائڻو آهي. مان پاڻ بہ پنھنجو ملڪ ڇڏي سئيڊن ۾ پيو رهان، انھن ئي خوابن کي پورو ڪرڻ جي چڪر ۾. ها اها ٻي ڳالھہ آهي تہ اتان جي حڪومت ۽ ادارن وٽ ڪيتري قابليت آهي جو اهي ٻاهران آيل ماڻھن کي ڪيئن ٿا ڪنٽرول ڪن تہ جيئن اهي اتان جي مقامي ماڻھن جي لاءِ ڪنھن بہ صورت ۾ هاڃيڪار ثابت نہ ٿين. باقي روزي ۽ بھتر زندگي جي ڳولھا ۾ ڪير ڪٿي بہ وڃي سگهي ٿو، ان لاءِ ماڻھو پنھنجيون زندگيون پڻ داءَ تي لڳائي ڇڏين ٿا.
مالٽا جي شھر ويليٽا جي بس جو اڏو شھر کان ٻہ ٽي سئو ميٽر ٻاهر آهي، جتان ماڻھو پنڌ ڪندو، ٽريٽون ڦوهارن کان ٿيندو، اچي شھر جي دروازي جنھن کي سٽي گيٽ ٿا چون اچي داخل ٿئي ٿو. سٽي گيٽ جو نالو ٻڌي ماڻھو ماضي ۾ هليو ٿو وڃي ۽ مان بہ هليو ويس. مون کي بہ حيدرآباد، هيرآباد، ڀرڳڙي فليٽس، ڪيپري سينيما، جيل روڊ، مارڪيٽ، ٽاور، يونيورسٽي جو دور، دلبر دوست ۽ ٻيو بہ الائي ڇا ڇا ياد اچي ويو. اهي ماضيءَ جون يادگيريون ساريندو اچي شھر ۾ داخل ٿياسين. مالٽا ۾ هئي تہ سياري جي مند پر موسم ڏاڍي وڻندڙ هئي، شايد اسان کي سئيڊن جي حساب سان سيءُ صفا گهٽ پئي لڳو، ٻين ماڻھن کي اسان کان وڌيڪ آٿر پاتل هيا.
اسان جي رهڻ واري هوٽل لا فالڪونيريا ويليٽا جي مشھور گهٽين ريپبلڪ ۽ اولڊ منٽ اسٽريٽ جي وچ تي ميليتا گهٽيءَ ۾ فرانس جي سفارتخاني جي بلڪل سامھون هئي. اسان جڏهن هوٽل ۾ چيڪ ان ڪيو تہ سج لھي ويو هيو، پر لڳي ائين پيو تہ ويليٽا جو شھر اڃا هاڻي جاڳيو هجي، وڏي گھما گھمي ۽ رش هئي، شايد ڪرسمس جي ڪري شھر کي پڻ ڪنوار وانگر سينگاريو ويو هيو. شھر نہ رڳو سياحن سان پر اتان جي مقامي ماڻھن سان پڻ ڀريل هيو. کاڌي جا هوٽل، بار، چانھہ، ڪافي جا هوٽل لڳ ڀڳ سڀ جا سڀ ڀريل هيا. اسان بہ هيڏانھن هوڏانھن مختلف گهٽين ۾ چڪر هڻي اچي اتان جي مشھور گهٽي ريپبلڪ اسٽريٽ تي پھتاسين ۽ اتي بہ هيڏي هوڏي پنڌ ڪندا ۽ فوٽو ڪڍندا رهياسين. ڪجهہ دڪانن تي نالن ۽ بورڊن مان خبر پئي تہ دڪان ننڍي کند جي ديسين جا آهن، اها خبر هاڻي خدا کي تہ اهي هتي هاڻي تازو ئي آيل هيا يا گهڻي وقت کان اتي رهيل آهن.
پنڌ ڪري ڪري جڏهن اچي ٿڪاسين تہ مون واري دوست شعيب چيو تہ يار هل تہ هاڻي هوٽل تي هلي ٿورو تازا ٿي پوءِ پيٽ جي پوڄا ڪرڻ لاءِ ٿا نڪرون. شعيب منھنجو سئيڊن جو پھريون دوست آهي جيڪو مون کي سئيڊن ۾ پھرين ڏينھن آگسٽ 2008ع ۾ اسٽاڪھولم جي هوائي اڏي تان منھنجي دوست عالم صديقي جي چوڻ تي وٺڻ آيو هئو. شعيب آهي تہ پنجابي پرسندس تعلق ڪي پي ڪي جي بنون شھر سان آهي. مون هڪ دفعي کانئس پڇيو هو تہ اوهان جا وڏا بنون تائين ڪيئن پھتا. چيائين تہ پاڪستان ٺھڻ کان پھريان اسان جا وڏا هندستان جي ڪنھن شھر کان لڏي اچي سيالڪوٽ ۾ رهيا هيا ۽ وري اتان کان پوءِ منھنجو ڏاڏو بنون هليو ويو جتي منھنجو والد پيدا ٿيو ۽ اسان بہ اتي ئي پيدا ٿياسين، پر هاڻي سندس ماءُ ۽ پيءُ رڳو اتي ٿا رهن، باقي سندس ڪجهہ ڀائر پنڊيءَ ۾ ٿا رهن تہ ڪي وري يورپ اچي ويا آهن. پنجابين جي هڪ خاصيت آهي تہ جتي بہ رهن ٿا اتان جي ٻولي کي ضرور سکن ٿا. شعيب بہ پنھنجي مادري ٻولي پنجابي ۽ قومي ٻولي اردو سان گڏوگڏ پشتو ۽ سئيڊش مڪمل ڄاڻي ٿو. مٿان وري پولش ٻولي بہ ٿوري اچيس ٿي جو سندس زندگي جي ساٿياڻي پولينڊ جي آهي.
هوٽل تي ڪجهہ وقت ساهي پٽي پوءِ وري پيٽ جي پوڄا ڪرڻ لاءِ نڪتاسين. هلندي هلندي اچي ڪشميرين جي کاڌي واري هوٽل تي پھتاسين. اتي ماني کائيندي انھن سان ڪچھري پڻ ڪندا رهياسين، ميرپور جا سردار هيا. سو ڪشمير جي سردارن جو ٺاهيل ڪباب مالٽا جي گاديءَ واري شھر ويليٽا ۾ کائي ڍوءُ ڪيوسين. سردارن پنھنجا قصا ٻڌايا تہ ڪٿان ڪٿان کان ٿيندا اچي هتي پھتا آهن. پاڻ ٻڌايائون تہ هتي مالٽا ۾ پرمننٽ ريزيڊنٽ ملڻ ۾ پندرنھن سال لڳيو وڃن ۽ ان کان پوءِ بہ سندن مرضي تہ شھريت ڏين يا نہ ڏين.
صبح جو مزي سان تيار ٿي ناشتو پاڻي ڪري هلياسين شھر کي ڀيلڻ. ڏينھن جي روشني ۾ ٻاهر نڪرڻ کان پوءِ محسوس ٿيو تہ هتي ٻلا ۽ ٻليون تمام گهڻا آهن، هر پاسي ٻلا ۽ ٻليون. اتي اهي رڳو ٻلا ئي ٻلا ڏسي مون کي موري جو سرهين جو پاڙو ياد اچي ويو، جتي گهڻن جون اکيون شيريون آهن ۽ پاڻ ۾ هڪ ٻئي کي يا شھر وارا کين ٻلا سڏين ۽ اهي يار بہ دل ۾ صفا ڪونہ ڪن.
ويليٽا گهمڻ جو مزو پنڌ ۾ آهي ۽ اسان ڪيو بہ ائين، هڪ ڇيڙي کان شروع ڪيوسين ويندي ٻئي ڇيڙي تائين، اصل ۾ اهو گول ڦري پئي آيو، اسان کي اهو گول ڦيرو ڏيڻ ۾ تقريبن چار ڪلاڪ لڳي ويا ۽ اسان ان وچ ۾ گرانڊ هاربر، اپر باراڪا گارڊنس، فورٽ سينٽ المو، نيشنل وار ميوزم، لوئر باراڪا گارڊنس، آئوبرگي ڊي ڪيسٽيلي جي عمارت، سئج بيل وار ميموريل، هيسٽنگ گارڊنس، بيسيليڪا آف اورليڊي آف مائونٽ ڪارميل چرچ ۽ سينٽ پيليس پارش چرچ گهمي ڏٺاسين.
جتي جتي بہ گهمندا رهياسين ۽ جتان جتان بہ لنگهياسين شھر ۾ صفائي واھہ جي نظر آئي، مطلب ٽيڪس جا پيسا صحيح ڪمن تي خرچ ٿيندا هوندا ۽ اتي ڦرلٽ ۽ ڪرپشن گهٽ يا نہ هئڻ جي برابر هوندي. ڪرپشڻ تان ڳالھہ ذهن ۾ آئي تہ اڄ ڪلھہ پاڪستان ۾ ڪرپشن جا قصا عام جام پيا ٻڌجن. ڪي ماڻھو ڪنھن جي ٿا حمايت ڪن تہ ڪي وري ڪنھن جي، پاڻ هتي ڪنھن کي ڏوهي نہ ٿا چئون، پاڻ رڳو هتي مولانا روم جي ڪتاب مثنوي مولانا روم ۾ لکيل هڪ حوالي کي سمجهڻ جي ڪوشش ٿا ڪريون. مثنوي مولانا روم ۾ آهي تہ ڪنھن بہ ڳالھہ کي مڃڻ يا ڪنھن بہ ڳالھہ تي يقين ڪرڻ کي ٽن طبقن ۾ ورهائي ان تي يقين ڪري سگهجي ٿو يا ان کي رد ڪري سگهجي ٿو. ان ۾ پھريون آهي علم اليقين، جنھن جو مطلب آهي تہ جيڪڏهن ڪو چڱو، اعتبار وارو ۽ نيڪ انسان ڪا ڳالھہ ٻڌائي تہ ان ڳالھہ تي اعتبار کي علم اليقين چئبو، مثال ڪنھن شاهدي ڏني تہ باھہ ساڙيندي آهي. معني اهو اسان کي ڪنھن جي طرفان علم مليو تہ باھہ ساڙيندي آهي. ان سلسلي جي ٻي ڪڙي آهي عين اليقين ۽ ان بابت چيو ويو آهي تہ اِهو اهو علم آهي جيڪو اسان پاڻ پنھنجي اکين سان ٿيندي ڏسون، جيئن باھہ ۾ ڪنھن شئي کي سڙندي پنھنجي اکين سان ڏسون تہ ان طبقي جي علم کي عين اليقين چئبو. ٽيون ۽ آخري طبقو آهي حق اليقين، معني اهو علم جنھن جو اوهان کي پاڻ ذاتي تجربو ٿئي، جيئن پاڻ جيڪڏهن باھہ ۾ پنھنجو هٿ ساڙي ڏسون تہ ان طبقي جي علم کي حق اليقين چئبو. هاڻي انھن ٽن طبقن يا بنيادن تي اوهان پاڻ حساب لڳايو تہ ملڪ ۾ يا خاص طور تي سنڌ ۾ ڇا پيو ٿيندو رهيو آهي. اوهان ڪنھن جي واتان ڪا ڳالھہ ٻڌي؟ اوهان ڪا شئي ٿيندي ڏٺي؟ يا اوهان تي ڪنھن شئي جو سڌي طرح اثر ٿيو؟ جيڪڏهن جواب ها ۾ آهي تہ پوءِ اسان کي پنھنجي سوال جو جواب ملي ويو. ٻيو مثال ٻاهر جو حال اصل ۾ اندر جي حال جي خبر ڏيندو آهي. انسان جيڪڏهن اندران بيمار هوندو تہ ان جي بيماري ظاهر مان نظر ايندي، اسان ۽ اسان جي شھرن جي حالت اصل ۾ وس وارن جي اندر جي حالت ظاهر ڪري ٿي.
واپسيءَ تي هلڪي ڦلڪي پيٽ جي پوڄا ڪري پوءِ هوٽل تي اچي ساهي پٽيسين. مان گهڻو ڪري ٽي وي ناهيان ڏسندو پر شعيب ٽي وي هلائي تہ ٻين کوڙ چينلن سان گڏوگڏ برطانيہ جو ڪو اردو چينل پڻ هليو پئي، جتي برطانيہ جي يورپين يونين کان ڌارٿيڻ بابت ڳالھہ ٻولھہ هلي رهي هئي، جيڪا پوءِ ڦري سري پاڪستاني سياست تي اچي بيٺي.
شام ڌاري وري ٻاهر وياسين، ريپبلڪ اسٽريٽ، اولڊ منٽ اسٽريٽ، ٽريٽون ڦوهاري ۽ سٽي گيٽ جا چڪر ڏيندا رهياسين. يورپ جي ٻين ملڪن وانگي هتي بہ تقريبن ساڳي ڳالھہ هئي، گهٽين ۾ ڪرتب ڏيکاريندڙ فنڪار، ڳائڻا، کاڌي جي هوٽلن ٻاهران گراهڪن کي اندر اچڻ لاءِ سھڻين ڇوڪرين جا سڏ ڪرڻ وغيرہ وغيرہ. اسان بہ دڪانن تان اگهہ پڇائيندا پڇائيندا ۽ مختلف کاڌي وارين هوٽلن تي کاڌا ڏسندا اچي ميرپورڪشمير وارن سردارن جي هوٽل تي پھتاسين، جيڪو مليو شڪر ڪري کاڌوسين. رات دير تائين آءُ ۽ شعيب هوٽل جي بالڪني ۾ ڪچھري ڪندا رهياسين. سمھڻ کان پھريان هوٽل جي بالڪني کان هيٺ جهاتي پائي ڏٺم، فرانس جي سفارتخاني جي ٻاهران گارڊ چوڪس بيٺل هيو.
ٻئي ڏينھن اسان ٽريٽون ڦوهارن وٽان بس ۾ چڙهي مالٽا جي پھرين گاديءَ واري شھر مدينہ (جيڪو چون ٿا تہ ڪي چارهزار سال کن پراڻو آهي) وياسين، هن شھرکي خاموش شھر پڻ سڏين ٿا. بس ۾ تقريبن اڌو اڌ ماڻھو آفريڪا جي ملڪن جا هيا ۽ ڪجهہ ديسي هندساني پڻ. ويليٽا کان مدينہ پھچڻ تائين بس تقريبن ڪي پنجاھہ منٽ لڳايا. مدينہ شھر ۽ رباط جو شھر پاڻ ۾ گڏ آهن. مدينہ شھر کي چوڌاري ڀتيون آهن ۽ اندرلاجواب ۽ طلسماتي شھر اڏيل آهي جتي اڄ بہ ماڻھو رهن ٿا. شھر جون تقريبن سڀ گهٽيون سوڙهيون آهن جن ۾ هر وقت سياح نظر اچن ٿا. شھر ٽڪري تي ٺھيل آهي ۽ اتان سمنڊ کي سولائي سان ڏسي يا انگريزي ۾ مانيٽر ڪري سگهجي ٿو. چون ٿا تہ اهو شھر ٽڪريءَ تي اڏيو ئي انڪري ويو هيو تہ سمنڊ تي ٻاهرين حملو ڪندڙن تي نظر رکي سگهجي، پر ان هوندي بہ انگريز ۽ عرب مٿائن حڪومت ڪري ويا.
مدينہ ۾ ڪارميلائيٽ چرچ، پلازو فالزون جي عمارت، سينٽ پائولس ڪيٿيڊرل، چيپل آف سينٽ آگاٿا چرچ، بانڪا جيوراٽالي جي عمارت، مدينہ ڊنجنس ( پراڻي دور ۾ شھر جا اندروني ڳجها رستا)، نونيري آف سينٽ بينيڊڪٽ (پراڻي دور جي عمارت جيڪا عورتن جي اسپتال هئي) ڏسڻ وٽان آهن. چون ٿا مدينہ جو شھر رات جو وڌيڪ سھڻو ۽ طلسماتي ٿي وڃي ٿو، ان ڪري رات جو پڻ گهمي ڏسجي پر سائين هاڻي ايترو وقت ڪنھن وٽ آهي جو رات تائين انتظار ڪجي.
اسان بہ جڏهن گهمي گهمي ٿڪاسين تہ اچي هڪ کاڌي پيتي واري هوٽل تي پھتاسين، اتي ڪم ڪرڻ وارن ۾ بہ ڪافي ديسي نظر آيا، هندستان جي آنڌرا پرديش ۽ تلنگانا رياستن جا هيا. انھن ۾ ٻہ ٽي نوجوان پڙهيل لکيل نظر آيا ۽ انھن سان ڳالھہ ٻولھہ شروع ڪئي سين تہ خبر پئي تہ انھن مان هڪ سول انجنيئرنگ ڪئي آهي ۽ ٻيو آئي ٽي پڙهيل آهي. مون پڇيومان تہ اوهان هتي ڪيئن پھتا. ٻڌايائون تہ اسان ليٽويا جي شھر رگا جي يونيورسٽين ۾ داخلا ورتي ۽ اتي ڪجهہ پڙهائي ڪرڻ کان پوءِ هتي اچي ويا آهيو ۽ ڪڏهن ڪڏهن رگا ويندا آهيون جڏهن ڪو امتحان ڏيڻو هوندو آهي، نہ تہ هتي ڪمائڻ لاءِ هوندا آهيون. مون انھن کي سندن ٻوليءَ ۾ ٻہ اهي لفظ ٻڌايا جيڪي اسٽاڪھولم ۾ منھنجي يونيورسٽي جي هڪ آنڌرا پرديش جي ڪلاسي دوست مون کي سيکاريا هيا. ٻڌڻ کان پوءِ سندن کل آخر تائين نہ بيٺي، اهي ٻہ لفظ هتي نٿا لکي سگهجن.
يونيورسٽين تان ڳالھہ ياد آئي تہ مالٽا ۾ 1592 ۾ هڪ يونيورسٽي قائم ڪئي وئي هئي، جيڪا دنيا جي پراڻين يونيورسٽين مان هڪ آهي. هاڻي بہ مالٽا ۾ ڪافي تعليمي ادارا آهن جيڪي ملڪي توڙي ٻاهرين ملڪن جي شاگردن کي سولائيءَ سان داخلا ڏين ٿا. هتي جي يونيورسٽين ۽ ٻين تعليمي ادارن ۾ يونيورسٽي آف مالٽا، مالٽا ٽوئرازم ائنڊ لئنگويج انسٽيٽيوٽ، مالٽا ڪاليج آف آرٽس، سائنس ائنڊ ٽيڪنالوجي، آمريڪن يونيورسٽي آف مالٽا، سينٽ مارٽنس انسٽيٽيوٽ آف هائر ايجوڪيشن ۽ انسٽيٽيوٽ آف ٽوئرازم اسٽڊيز اچي وڃن ٿا.
مدينہ گهمڻ کان پوءِ اسان رباط جو رخ ڪيو ۽ اتي جي گهٽين ۾ گهمندا رهياسين، تان جو تمام تيز هوا شروع ٿي وئي جنھن اتي وڌيڪ بيھڻ نہ ڏنو. واپس ويليٽا جي بس ۾ چڙهي اچي هوٽل ڀيڙا ٿياسين. شام ۽ رات جو وري اهي ساڳيا هيڏانھن هوڏانھن جا چڪر ڏناسين، هاڻي ويليٽا جي سوڙهين، لھوارين ۽ چڙهائين وارين گهٽين کان چڱيءَ ريت واقفيت ٿي وئي هئي پر اها اسان جي اتي آخري رات هئي ۽ اسان کي بہ هتان وڃڻو هو جيئن مالٽا جا مالڪ پاڻ بہ هتان هليا ويا آهن، چون ٿا تہ مالٽا جا ماڻھو پنھنجي ملڪ کان وڌيڪ آسٽريليا جي شھر ميلبورن ۾ ٿا رهن. شايد مالٽا جي ماڻھن کي سندن ملڪ ۾ رهڻ ڪو گهڻو پسند ناهي. آمريڪا جي مشھور ڳائڻي برٽني اسپيئرس جو پڙ ڏاڏو ايڊورڊ رچرڊ پورٽيلي پڻ مالٽا جو هيو ۽ اتي ئي ڄائو هيو، پوءِ هو پاڻ يا شايد سندس پيءُ آمريڪا لڏي ويو. رات جو وري هوٽل جي بالڪني مان ڏٺم، ساڳيو گارڊ فرانس جي سفارتخاني ٻاهران موجود هيو. ٻئي ڏينھن صبح جو اسان جي اسٽاڪھولم لاءِ واپسي هئي.