بوسنيا اينڊ هرزيگووينا ۾ گذاريل گهڙيون
آدم وٺي جو ڪمينٽري ڪرڻ شروع ڪئي تہ پوءِ چپ ٿيڻ جو نالو ئي نہ پئي ورتائين. مون کي سندس ڪمينٽري مان لڳو تہ هي همراھہ فارمر يوگوسلاويا جي ٽٽڻ تي رنج هيو، رکي رکي پئي چيائين تہ ڪاش اسان جو ملڪ اهو ئي هڪ هجي هان تہ بھتر هيو. اصل ۾ جڏهن يوگوسلاويا 1991 ۾ ٽٽو تہ ڪروشيا کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو هيو. دبرونوڪ شھر ۽ آس پاس جو علائقو ٻئي ڪروشيا کان الڳ آهي ۽ وچ تي وري ٻارنھن ميلن جو هڪ ڪاريڊور بوسنيا اينڊ هرزيگووينا کي ڏنل آهي ۽ اهو ٻارنھن ميلن جو ڪاريڊور ئي ملڪ جو سامونڊي علائقو آهي. هاڻي ٿيو ائين جو پھريان اسان ڪروشيا کان نڪتاسين تہ هڪ دفعو پاسپورٽ چيڪ ٿيا ۽ وري ڪجهہ دير کان پوءِ وري اسان ڪروشيا ۾ داخل ٿياسين تہ وري پاسپورٽ ڏيکارڻا پيا ۽ ائين ئي وري هڪ دفعو بوسنيا اينڊ هرزيگووينا ۾ داخل ٿياسين. ڪير جيڪڏهن چاهي تہ سڌو ڪروشيا مان بوسنيا اينڊ هرزيگووينا وڃي پئي سگهيو پر اسان جي ٽرپ ۾ بوسنيا اينڊ هرزيگووينا جي پھرين منزل ان ئي رستي تي هئي، ان ڪري اسان کي ان رستي تان وٺي آيا. آدم ٻڌايو تہ واپسي ۾ رڳو هڪ هڪ دفعو ٻنھي ملڪن ۾ پاسپورٽ جي چڪاس ٿيندي.
هاڻي هنن پاڙيسري ملڪن جو پاڻ ۾ ڪيترو پيار آهي اها خبر ﷲ کي، پر هنن پنھنجا بارڊرهڪ ٻئي لاءِ کولي ڇڏيا آهن، مقصد رڳو سياحت کي هٿي وٺرائڻي آهي تہ جيئن علائقي ۾ سڀ ملڪ سياحت مان فائدو وٺن ۽ غير ملڪي ناڻو ڪمائين. اڳوڻي يوگوسلاويا مان هاڻي ست مختلف ملڪ وجود ۾ آيا آهن پر ماڻھن جي هڪ ٻئي جي ملڪن ۾ اچ وڃ ائين آهي ڄڻ ماڻھو پنھنجي ئي ملڪ ۾ هڪ شھر کان ٻئي شھر ۾ ويندو هجي. بوسنيا اينڊ هرزيگووينا ۾ پھرين بريڪ نيم جي شھر ۾ ٿي، جتي سياح ٿورا تازا توانا ٿيا ۽ ڪجهہ هلڪو ڦلڪو کاڌو پيتو.
منھنجي ڀر واري سيٽ تي هڪ ديسي ڇوڪري ويٺي هئي، مون سوچيو تہ آهي تہ شايد انڊيا يا پاڪستان جي پر وري بہ پڇيو مانس تہ تون ڪٿان آئي آهي؟ چيائين انگلينڊ کان، منھنجو پيءَ انگريز آهي ۽ ماءُ انڊيا جي. ان “اينگلو انڊين” ڇوڪريءَ جو رنگ رڳو ديسي هيو، باقي انگريزيءَ جو لھجو ۽ رويو گورن وارو هيو. آدم مسلسل پيو ڳالھائي، گرمي جي ڪري بس ۾ هلڪي هلڪي اي سي بہ هلي پئي ۽ صبح سوير جي ڪري ماڻھو يا تہ ستل هيا يا آدم ڏي توجھہ گهٽ پيا ڪن. ٿوري دير ۾ مون ڏٺو تہ گوري ديسي بہ سمھي پئي ۽ مٿان جو وري کونگهرا هڻڻ شروع ڪيائين تہ مون کي هڪ واقعو ياد اچي ويو.
ٿيو ائين جو اسان جو ننڍپڻ جو هڪ دوست هڪ دفعي وين ۾ حيدرآباد کان موري پئي آيو، ڀر واري سيٽ تي ڪو وڏي عمر جو چاچو ويٺو هيس. اسان وارو دوست بہ ڪو ٿڪل هئو سو رکي رکي ٿي ننڊ جا جهوٽا آيس. هڪ ٻہ دفعو تہ وڃي چاچي سان لڳو، چاچي بہ زور سان جهٽڪو ڏيندي چيس تہ رات ڏوھہ تي ويو هئين ڇا؟ پاڻ جهل ڇوڪرا. چاچي جو ائين چوڻ ۽ اسان واري دوست جي جو ننڊ ڦٽي تہ پوءِ وري موري تائين نہ آيس. هاڻي هتي مون سان بہ تقريبن ساڳيو لقاءُ هيو. ننڊ جي جهوٽن جو تہ خير هيو پرڇوڪري جي کونگهرن بيزار ڪري وڌو، بھرحال مون ڪنن ۾ هيڊ فون وجهي ڳانا ٻڌڻ شروع ڪيا تہ جيئن کونگهرن جي آواز کي ڪنھن حد تائين گهٽائي سگهجي.
بوسنيا اينڊ هرزيگووينا ۾ ڪراوس واٽرفال اسان جو ٻيو اسٽاپ هيو. اهي 28 ميٽر اونچا ڪراوس آبشار هن بالڪن جي علائقي ۾ تمام گهڻو مشھور آهن، جيڪي بہ سياح بوسنيا اينڊ هرزيگووينا يا بالڪن جو ڪو ويجهو ملڪ گهمڻ اچن ٿا تہ پوءِ هتي ضرور چڪر لڳائين ٿا. ڪراوس آبشارن تي اونھاري جي موسم ۾ هاڻي لکن جي تعداد ۾ ٻاهرين ملڪن ۽ مقامي سياحن جو اچڻ ٿئي ٿو. اسان جڏهن اتي پھتاسين تہ ائين لڳو ڄڻ ڪا وڻن جي وڏي علائقي ۾ ڇت هجي، جيئن جيئن هيٺ وڃڻ ٿيو تہ آهستي آهستي پاڻي جي ڪرڻ جو آواز اچڻ شروع ٿيو ۽ تان جو پھرين اک انھن آبشارن تي پئي تہ وات مان پاڻ ئي نڪري ويو “سبحان ﷲ”، تمام گهڻا سھڻا آبشار جن کي لفظن ۾ شايد بيان ڪرڻ ڏکيو هجي.
هتي اونھاري جي موسم ۾ بہ پاڻي ٿڌو رهي ٿو ۽ تقريبن سڀ سياح انھن آبشارن مان شروع ٿيندڙ درياءَ ۾ وهنجن ٿا، جنھن جي گھرائي اونھاري ۾ ايتري گهڻي ناهي هوندي، ٻار، مرد توڙي عورتون سڀ جا سڀ هتي اچي صاف ۽ شفاف پاڻيءَ ۾ تڙڳن ٿا. مون واري سڄي گروپ جا سياح سڀ جا سڀ پاڻيءَ ۾ هيا. ڪي وري مقامي يا آس پاس جي علائقن جا ماڻھو اتي اچي پڪنڪ ملھائين ٿا. اتي کاڌي کائڻ جا هوٽل، سووينيئر جا دڪان، ڪيفيٽيريا، بار، چڪر کائڻ لاءِ ننڍيون توڙي وڏيون ٻيڙيون هر وقت موجود هجن ٿيون. پاڻي ايترو تہ صاف آهي جو پٿر، مڇيون ۽ ٻيڙين جو ترو صاف نظر اچي ٿو. خدا تعالي جي خدائي ۽ عجب نظارو هيو. مون اتي هڪ مقامي ٻيڙيءَ واري سان ڪچھري ڪرڻ شروع ڪئي ۽ پڇيومانس تہ جڏهن اڃا هي آبشار مشھور نہ ٿيا هيا تہ اڳ ۾ هتي زندگي ڪيئن هوندي هئي؟ چيائين هي آبشار تہ هوندا هيا پر مقامي ماڻھن کي ئي رڳو خبر هوندي هئي ۽ هتي ڪابہ شئي نہ هوندي هئي، پر پوءِ ان ڳالھہ جي اهميت کي سمجهندي تہ هن علائقي کي ترقي وٺرائي دنيا جي سياحن کي پاڻ طرف متوجھہ ڪرائي سگهجي ٿو، تہ جيئن پيسو ڪمائي سگهجي ۽ مقامي ماڻھن کي ڪجهہ روزگار ملي سگهي ۽ وس وارن ان ڳالھہ کي هاڻي يقيني بڻائي ڇڏيو آهي ۽ هاڻي هتي تمام گهڻا سياح هر سال اچن ٿا.
نہ چاهيندي بہ اتان پنھنجي اڳلي منزل يعني موستار لاءِ نڪرڻو پيو. بس جيئن ئي موستار شھر ۾ داخل ٿي تہ آدم ٻڌايو تہ هتي پاڻ وٽ رڳو ٽي ڪلاڪ آهن، انھن ٽن ڪلاڪن ۾ ماني بہ کائي وٺو ۽ شھر کي بہ گهمي ڏسو. بس کي پارڪنگ ۾ بيھاري اسان اڃا ٻاهر نڪتاسين تہ آدم هڪ عمارت ڏي اشارو ڪندي چيو تہ هن کي ڏسو. انھي عمارت جي هڪ پاسي واري وڏي ڀت پرڻ جو ڏيک ڏئي رهي هئي، اهي گولين جا نشان هيا، مون کي اهڙي قسم جي ڪا ٻي عمارت نظر نہ آئي پر هي شايد يادگار جي طور تي محفوظ ڪري ڇڏي اٿن. آءُ ان وقت اندر ۾ جنبي ويس تہ ڪيڏو نہ خوفناڪ ماحول هوندو جڏهن شھرن ۾ ائين ماڻھن جي مٿان گوليون هلنديون هونديون. هن بالڪن جي علائقن ۾ بہ جنگين جي ڪري ماڻھن جو تمام گهڻو قتل عام ۽ رت وهيو آهي، ان تي ڳالھائڻ لاءِ تمام گهڻو وقت ۽ علم گهرجي. اسان اڃا ٿورو اڳتي هلياسين تہ آدم جي وري يوگوسلاويا واري محبت جاڳي ۽ رڙ ڪري هڪ تمام پراڻي يوگو ڪار ڏي اشارو ڪري ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪيائين ۽ چيائين تہ هتي اڃا تائين ماڻھو اها پراڻي يوگو ڪار هلائين ٿا ۽ کيس ان تي وڏو فخر پڻ هيو تہ اها فارمر يوگوسلايا جي ٺھيل هئي.
اتان کان پوءِ اسان سڀني موستار جي پراڻي شھر طرف هلڻ شروع ڪيو. جيئن جيئن اسان پراڻي شھر ۾ داخل ٿياسين تہ اتي ٻپھري جي ٻانگ پئي آئي، مون يورپ ۾ اهو پھريون دفعو ائين لائوڊ تي ٻانگ ايندي ٻڌي ۽ ڪجهہ دير کان پوءِ وري گرجا گهر جا گهنڊ بہ وڄندي ٻڌا. پراڻي شھر ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ اندازو ٿيو تہ هتي سياحت کي تمام گهڻي هٿي وٺرائي وئي آهي. هر پاسي ٻاهرين ملڪن جا سياح نظر ايندا. خاص ڪري نيريتوا درياھہ جي مٿان اڏيل اسٽاري موست جنھن کي موستار جي پراڻي پل بہ سڏين ٿا، تي هر وقت سياح گهمندي ۽ فوٽو ڪڍائيندي نظر ايندا. تمام پراڻي دور ۾ هن ساڳيءَ جاءِ تي ڪاٺ جي لٽڪيل پل هوندي هئي، جيڪا پوءِ سورهين صدي ۾ سلطنت عثمانيہ جي دور ۾ پٿرن سان پڪي ڪري تعمير ڪرائي وئي. جيڪا شھر جي ٻنھي حصن کي پاڻ ۾ ڳنڌي ٿي. هن کي اسلامي فن تعمير جو مثال بہ چيو وڃي ٿو.
پل جي مٿان ٻہ نوجوان ڇوڪرا لنگوٽيا پائي سياحن جي توجھہ پاڻ ڏي ڇڪائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هيا، رکي رکي واري وٽي سان مٿان پل تان هيٺ درياھہ ۾ ٽپو ٿي ڏنائون ۽ وري مٿي اچي سياحن کان پيسا ٿي ورتائون. آءٌ اتي هڪ اهڙي کاڌي کائڻ واري هوٽل تي وڃي ويٺس جتان درياھہ، پل ۽ ايندڙ ويندڙ سياحن ۽ مقامي ماڻھن کي ڏسي سگهان. هر طرف ڪيفيٽيريا، سووينيئر جا دڪان، آئسڪريم جا اسٽال، کاڌي کائڻ جا هوٽل، دستڪاري جا دڪان ۽ ٻيو بہ گهڻو ڪجهہ سامان اتي وڪري لاءِ رکيو ويٺا هئا. گرمي بہ گهڻي هئي ان ڪري اتي هوٽلن ۽ ڪيفيٽيريائن تي پکن مان هوا سان گڏوگڏ پاڻي جو صفا هلڪو ڦوهارو بہ اچي پيو جيڪو انتھائي سڪون پيو ڏئي. ان پکي مان پاڻي جو ڦوهارو لڳڻ کان پوءِ مون کي سنڌ جا ڪوڪڙي ياد آيا جيڪي پنھنجن ڪڪڙن کي وات ۾ پاڻي وجهي پوءِ زور سان ڦوهارو هڻندا آهن.
مانجهاندو ڪرڻ کان پوءِ آءُ بہ ڪجهہ وقت ان مشھور زمانہ پل تي وڃي ڪجهہ وقت لاءِ بيٺس ۽ ڪجهہ فوٽو ڪڍيا ۽ ڪن سياحن کي چئي پنھنجا يادگار فوٽو بہ ڪڍرايا. موستار جو شھر تمام سھڻو آهي، هر پاسي جبل، ساوڪ ۽ شھر جي وچ مان درياھہ جو گذر، بالڪن طرز جون عمارتون ۽ گهر، پٿرن سان ٺھيل رستا، شھر هڪ وادي ۾ آباد آهي. جتي ٿي سگهي تہ ڪجهہ ڏينھن وڃي آرام سان رهجي ۽ آس پاس جي علائقن کي وڃي سانھہ ستيءُ سان گهمجي، مون کي اتي اهو احساس ٿيو تہ هتي رڳو ڪجهہ ڪلاڪن لاءِ اچڻ شھر ۽ هن خوبصورت واديءَ ۽ هتان جي سھڻن ماڻھن سان بي واجبي آهي.
پل تي ڪجهہ وقت گذارڻ کان پوءِ آءٌ شھر جي ٻئي پاسي ويس، اهو پاسو شايد مسلمانن جي آبادي وارو هيو جو ٻہ ٽي مسجدون ان پاسي ئي هيون. اڳتي گهمندو گهمندو وڃي هڪ دڪان تي چڙهيس. هڪ ننڍي ڇوڪري ڀليڪار چيو ۽ پڇيائين انڊين؟ مون چيومانس پاڪستان. کلي چيائين ها اوهان سڀ ساڳيا نظر ايندا آهيو، مون چيو مانس تہ ها ائين تہ آهي ۽ ائين بہ آهي جيئن توهان سڀ بالڪن هڪ جھڙا لڳندا آهيو، چيائين ها بلڪل. سندس نالو ليلا هيو. ليلا کان ڪجهہ سووينيئر ورتم، مون کان وري پڇيائين تہ تنھنجو نالو ڇا آهي؟ ٻڌايو مانس تہ عبدﷲ، کلي چيائين سچي ۾؟ مون کلندي چيومانس ها باقي تنھنجو منھنجو مذاق آهي ڇا جو ڪوڙ ڳالھائيندس، ليلا ٽھڪ ڏيندي چيو تہ منھنجي بابا جو نالو بہ عبدﷲ آهي، پوءِ مون کي محسوس ٿيو تہ شايد ان ڪري اچرج ۾ پئجي وئي تہ اهو نالو شايد رڳو اسان وٽ هتي بوسنيا اينڊ هرزيگووينا ۾ آهي. دڪان تان لھي اڃا اڳتي وڌندو ويس.
سچ تہ منھنجي مٿان هڪ سحر طاري هئو تہ آءٌ اڄ هتي آهيان. ننڍي هوندي ٽي وي تي پاڻ رڳو هنن ملڪن جي باري ۾ خبرون ٻڌندا هئاسين، پي ٽي وي تي تہ هڪ اڌ ڊرامن ۾ بہ هنن علائقن جو ذڪر هيو ۽ رڪارڊنگ پڻ ٿيل هئي. ڪجهہ اڳتي هلڻ کان پوءِ هڪ مسجد نظر آئي، آءٌ ان ۾ اندرهليو ويس. مسجد جي خدمتگار مون کان پڇيو تہ سياح آهين يا نماز پڙهندي، مون چيو مانس تہ ٻئي ڪم ڪندس. نماز کان پوءِ فارغ ٿيس تہ وري مون کي ان ساڳئي خدمتگار چيو تہ مٿي هن مينار ۾ چڙهي وڃ، اتان شھر جو ديدار ڀلو ٿيندئي، مان بہ چڙهڻ شروع ڪيو، تمام مٿي هيو، سهڪائي وڌائين پر مٿان کان واقعي بہ شھر جو نظارو دلفريب هيو. اتي ڪجهہ ٻيا سياح بہ هيا جن ٻڌايو تہ اهي آهن تہ اصل ۾ لبنان جا پر جرمني جي شھر برلن ۾ رهندا آهن، مون ٿورو غور ڪيو تہ انھن ساڳين همراهن هيٺ مسجد ۾ نماز بہ پڙهي پئي. وري هيٺ آياسين تہ مسجد جي خدمتگار ٻڌايو تہ هي مسجد ترڪن جي اڳواڻ سليمان شاھہ جي دور ۾ ٺھي هئي. سليمان شاھہ ارطغرل جو پيءَ ۽ سلطان عثمان جو ڏاڏو هيو. ان مسجد ۾ هڪ پراڻي دور جو قرآن شريف بہ رکيل هيو جنھن کي ايئرڪنڊيشن جي هڪ باڪس ۾ محفوظ ڪري رکيو ويو هيو تہ جيئن ان جي ورقن کي گرمي جي شدت کان بچائي سگهجي. شام ڌاري اسان موستار جي شھر کان موڪلايو ۽ وري هڪ دفعو ڪروشيا جي شھر دبرونوڪ ڏانھن راهي ٿياسين، دل ۾ اتي خيال ٿيو تہ هتي وري هڪ دفعو ضرور اچبو، پر ڪجهہ ڪلاڪن نہ پر ڪجهہ ڏينھن لاءِ.