مراڪش جو سير
مون کيس ٻڌايو تہ مراڪش جنھن جي معني آهي “ﷲ جو شھر يا گهر”، شھر گهمڻ کان پوءِ آءُ گهڻي قدر ورزازات ( Ourzazat) جنھن جي معني آهي ريگستان جو در ويندس، جتي ايت بن حدو جو ڪسر آهي، جيڪو ڏسڻ وٽان آهي، ٻيو آئٽلس جبلن جي وادي اوريڪا (Ourika) بہ شايد وڃان ۽ ان کان سواءِ اتر آئٽلانٽڪ سمنڊ جي ڪناري تي آباد شھرالصويره (Essaouira )بہ ويندس. اين ٻڌايو تہ هوءَ هتي مون کان ڪجهہ وڌيڪ عرصو گذاريندي ۽ ملڪ کي چڱي ريت گهمندي.
جھاز جيئن ئي مراڪش شھر جي هوائي اڏي تي لھڻ جي ڪئي تہ آس پاس جو علائقو ظاهر ٿيڻ لڳو. ٻارن فوٽ بال راند پئي ڪئي، ٻار راند ۾ ايڏو تہ مگن هئا جو مٿي جھاز ڏي ڏٺائون ئي ڪونہ، جيئن پاڻ سنڌي جھازن کي ڏسندا آهيون.
مراڪش پنھنجي سرن جي رنگ جي عمارتن جي ڪري بہ سڃاتو وڃي ٿو ۽ شھر ڪجهہ وقت کان وٺي سياحن جي توجھہ جو مرڪز ٿي ويو آهي، جتي يورپ جي کوڙ ملڪن مان سڌا جھاز ڀرجي اچن ٿا. ڪن ماڻھن جو خيال آهي تہ جيئن تہ ٿائيلينڊ ۾ سونامي آئي تہ سڀني عياش پرست ماڻھن جو ڌيان هن طرف ويو ۽ انھن کي مراڪش ۾ بہ اهو سڀ ڪجهہ ملڻ لڳو جيڪو هنن کي ٿائيلينڊ ۾ ملندو هئو. پر هاڻي مراڪش ۾ هر قسم جا سياح گهمڻ اچن ٿا جن ۾ يورپ جي ماڻھن جو تعداد تمام گهڻو آهي. هتي مون کي ڌرم ۽ آزادي گڏ گڏ نظر آيا.
هوٽل جي ڪمري تي سامان رکي ٿورو ٿڪ ڀڃي شھر جو رخ ڪيم، خاص طور تي جامع الفنا اسڪوائر واري پاسي. اسڪوائر تمام وڏو آهي جتي هر وقت مقامي ماڻھو ۽ سياح نظر اچن ٿا. هن اسڪوائر تي صبح کان وٺي گھما گھمي شروع ٿئي ٿي جيڪا ويندي رات جو دير دير تائين جاري رهي ٿي. کاڌن پيتن جا اسٽال، ڪرتب ڏيکاريندڙ مداري، جادوگر، ناچو، روز مرھہ جي شين جا اسٽال، واندا ڇوڪرا ۽ وانديون ڇوڪريون هر وقت نظر ايندا. هي اسڪوائر اتر آفريڪا جي روايتي، ثقافتي ۽ تجارتي مرڪز جو هڪ لاجواب مثال آهي. اسڪوائر جي آس پاس وري هٿ جي هنر جا دڪان، هوٽلون، ڪھوا خانا جام نظر ايندا. انھيءَ جامع الفنا يعني مسجد واري چونڪ تي گهمندي گهمندي رات جا يارنھن ٿي ويا ۽ ٿڪاوٽ بہ ٿيڻ لڳي، سو پنڌ ئي واپس هوٽل تي آيس، هوٽل جي ڪمري تي ايڊيٽ باڪس يعني ٽي وي بہ هئي پر منھنجي هرو ڀرو ٽي وي سان گهڻي ڪانہ لڳي سو سوچيم اها بند ئي چڱي آهي.
ٻئي ڏينھن صبح جو ناشتو ڪرڻ لاءِ هوٽل جي لابي کان ٿيندو اچي سوئمنگ پول جي ڀرسان واري ٽيبل ڪرسي والاريم، اڃا اتي ئي ويٺو هوس تہ ٻن مائين کي اردو / پنجابيءَ ۾ ڳالھائيندي ٻڌم ۽ ٿوري دير کان پوءِ انھن سان ڳالھہ ٻولھہ شروع ٿي. ٻئي ماءُ ڌي پنھنجي پٽ ۽ ڀاءُ جي شادي جي سلسلي ۾ مراڪش آيل هيون. وڏي عمر جي مائي ٻڌايو تہ مان اصل ۾ راولپنڊيءَ جي آهيان پر شادي کان پوءِ گذريل پنجاھہ سالن کان اسان لنڊن ۾ رهندا آهيون. ڇوڪري ٻڌايو تہ سندس ڀاءَ سان هتان مراڪش جي ڇوڪري گڏ پڙهندي هئي ۽ هاڻي نوڪري بہ ساڳي ڪندا آهن. مون کي وڌيڪ ٻڌايائون تہ سڀاڻي اسان جا لڳ ڀڳ پنجاھہ ٻيا مائٽ بہ ايندا، ڪجهہ پاڪستان کان ايندا ۽ ڪجهہ وري انگلينڊ کان. ماءُ ۽ ڌيءُ ٻنھي مون کي بہ دعوت ڏني. مون سندن مھرباني مڃي پر معذرت پڻ ڪئي ۽ ٻڌايو مان تہ منھنجو ٽوئر بڪ ٿيل آهي سو مان روز ناشتي کان پوءِ مراڪش جي ٻين شھرن ڏانھن نڪري ويندس ۽ رات دير سان واپس مراڪش شھر ايندس.
اڄ سڄو ڏينھن مراڪش شھر گهمڻ لاءِ هيو، ان کان پوءِ رڳو رات جو ئي واپس ورڻو هئو. جامع الفنا واري چونڪ ۾ ڏينھن جو بہ وڏي گھما گھمي لڳي پئي هئي. دلائل خيرات جي خالق حضرت امام جازولي جي مزار تي حاضري ڀرڻ ۽ مختلف ڪسر ۽ محل ڏسڻ کان پوءِ آءُ مراڪش جي ڍڪ بازار جنھن کي مراڪش جا ماڻھو مدينہ بازار سڏين. ڏسڻ لاءِ ويس. مراڪش جي هن مدينہ بازار ۾ گهڙڻ کان پوءِ مون کي استنبول جي گرانڊ بازار ياد اچي وئي، پر هن مراڪش جي مدينہ بازار جي اڳيان اها استنبول جي بازار صفا ٻار نظر آئي. هن بازار جي مشھور ڳالھہ اها آهي تہ هتي هڪ دفعو اندر وڃڻ کان پوءِ ٻاهر نڪرڻ تمام ڏکيو آهي ۽ ان لاءِ اتان جي مقامي ماڻھن جي مدد وٺڻي ٿي پوي.
اگهن جي حوالي سان هتي بہ ساڳيو پٺاڻن وارو لقاءُ آهي، يعني جيڪڏهن چون پنج هزار تہ پنج سئو ۾ رازي ٿي ويندا ۽ ڪا شئي وٺي ٿورو اڳتي وڃو تہ احساس ٿيندو تہ ڀيڻا اڃا گهٽ چوانس ها، بھرحال آءُ خريداري نہ هئڻ جي برابر ڪندو آهيان، جيڪا سفر ۾ تمام بھترين ڳالھہ آهي، ماڻھو سامان ڍوئڻ کان بچي ٿو پوي. مراڪش هٿ جي هنر جي شين جو لاجواب شھر آهي، بلڪہ سڄي موروڪو ۾ هٿ جي هنر جي شين جو وڏو نالو آهي. مٿان وري هي انھن شين کي ڊيڪوريٽ پڻ ڪري ڄاڻن ۽ ڪمال جا واپاري آهن، مجال آ جو ڪو سياح دڪان ۾ اندر گهڙي ۽ واپس ڪا شئي وٺڻ کان بغير ٻاهر اچي.
بازار ۾ گهمندي گهمندي ٽي چار ڪلاڪ گذري ويا پر هاڻي سائين بازار مان موري جو سومرو ڪيئن نڪري، ڪجهہ ماڻھن کي وڏي واڪي سلام ورائي پڇندو ويس پر ڪم گهڻو هيو، بھرحال ايتري پڪ هئي تہ هتان نڪري ضرور ويندس.
ٿورو اڳتي هلندو ويس تہ اين تي نظر پئي، ساڻس گڏ هڪ ٽورسٽ گائيڊ بہ هيو، پوءِ دل ئي دل ۾ گد گد ٿيڻ لڳس تہ سومرو هاڻي بازار مان سولائي سان ٻاهر نڪري ويندو. اين مراڪش مان ۽ خاص ڪري هن بازار مان ڏاڍو متاثر هئي، چيائين “مان هتي هن بازار ۾ هر هر ايندس ۽ ايستائين ايندس جيستائين پاڻ ٻاهر اڪيلي نہ نڪري سگهان.” اين جي هٿ ۾ خريداري جون ٿيلھيون ڏسي مون کيس چيو هي مراڪش جا عرب ۽ بربر وڏا تيز آهن، سياحن کي ڪجهہ نہ ڪجهہ کڻايو ڇڏين، پاڻ زور سان کلي چيائين “ها بلڪل ائين آهي.”
جامع الفنا جي ويجهو هڪ ريسٽورنٽ تي مون، اين ۽ سندس گائيڊ مراڪش جي مشھور ڊش تاجن کاڌي ، تاجن اصل ۾ ٺڪر جو ٿانءُ آهي، جنھن ۾ هو ڪجهہ بہ پچائي سگهن ٿا، جيئن ڪڪڙ تاجن، ٻڪري، رڍ يا ڳئون جو گوشت ۽ ان سان گڏوگڏ ان ۾ ٻي بہ ڪا سائي ڀاڄي ضرور وجهن. جيئن ايران ۾ ڪھوا چانھہ مشھور آهي تہ هتي وري ڦودني جي تازن پنن جي چانھہ وڏي مشھور آهي ۽ تمام سوادي ٿئي ٿي. ماني کان پوءِ آءُ ۽ اين پنڌ ئي پنڌ پنھنجين پنھنجين هوٽلن ڏانھن وک وڌائي. اين پنھنجي هوٽل ۾ ويندي مون کي چيو تہ مان شايد توسان گڏ الصويره گهمڻ لا هلان، ائين ڪرڻ سان اسان ٻنھي جا پيسا بچي پوندا، مون هٿ لوڏي چيو مانس ها ڪو مسئلو ناهي ۽ مان اوڏانھن ويھين فيبروري تي ويندس.
صبح جو وري ناشتي تي وڏي مائي سندس ڌيءُ ۽ هڪ ٻي عورت نظر آيون، وري ڳالھہ ٻولھہ ٿي، مائي ٻڌايو هيءَ بہ منھنجي ڌي آهي ۽ لنڊن ۾ هڪ پاڪستاني وڪيل سان شادي ٿيل اٿس. وڌيڪ ٻڌايائين تہ اڄ خير سان شادي ٿيندي، مھمان بہ سڀ پھچي ويا آهن. پوءِ محسوس ٿيو تہ ڄڻ اڌ هوٽل پاڪستانين سان ڀريل هجي.
اڄ مون کي هڪ ٽوئرسٽ سونھين جمال سان ورزازات واري پاسي ريگستان ۾ وڃڻو هيو، جتي ڪسر ايت بن حدو ڏسڻو هيو ۽ ورزازات جو شھر پڻ. جڏهن سفر شروع ٿيو تہ مون محسوس ڪيو تہ هتي هر ڏهن پندرنھن ڪلو ميٽرن کان پوءِ زمين جو لينڊ اسڪيپ بدلجي پيو، معني ساوڪ، وري رڃ، ڪٿي ڪٿي برف، ايٽلس پھاڙن جي برف مان گذروڻو پيو، هڪ لائين ۾ کڻي چئجي تہ موروڪو مني پاڪستان هيو، پاڪستان کي جيڪڏهن گهمڻو آهي تہ اهي سڀ شيون يعني برفيلا پھاڙ، ريگستان، کليل ميداني علائقا گهمڻ ۽ ڏسڻ لاءِ گهڻو وقت کپي، پر موروڪو ۾ اهو ڪجهہ ڏينھن ۾ ممڪن آهي.
موروڪو ۾ ماڻھو اُٺن ۽ گهوڙن سان گڏوگڏ گڏهن تي پڻ جام سواري ڪن ٿا. روڊ ڀرسان اسڪولن جا ڏاڍا ٻار لفٽ وٺڻ لاءِ آڱوٺو ڏيکارين ٿا. مون جمال کان پڇيو تہ اوهان هتي لفٽ نہ ڏيندا آهيو ڇا؟ چيائين آءُ جڏهن اڪيلو هوندو آهيان تہ پوءِ ڏئي ڇڏيندو آهيان نہ تہ نہ. مون چيو مانس مون کي ڪو اعتراض ناهي، جيڪڏهن تون ڪنھن کي ڀلي پاڻ سان گڏ کڻي منزل تي پڄائين. هر هڪ شھر جي ٻاهران جڏهن گاڏي پھتي پئي تہ اتي مخصوص جگهہ تي بيھارڻي ٿي پئي ۽ تيستائين هلڻ جي اجازت نہ هئي جيستائين پوليس وارا اشاري سان وڃڻ جو چون، شھر ۾ اچڻ ۽ نڪرڻ تي پورو ڪنٽرول هئو. منھنجو خيال آ تہ شايد اهو ان ڪري ٿا ڪن تہ جيئين تہ موروڪو اسپين ۽ يورپ سان گنڍيل آهي تہ متان ڪي آفريڪا جي ٻين ملڪن جا ماڻھو غير قانوني سندن ملڪ جو استعمال ڪري يورپ نہ هليا وڃن.
ايت بن حدو جو ڪسر ڪنھن دور ۾ مراڪش ۽ صحارا جي وچ ۾ ڪاروان جي ڪم ايندو هئو، اڏاوت جو شاهڪار هئو، ننڍا ننڍا گهر ۽ انھن جي حفاظت ڪرڻ لاءِ ڀتيون ۽ ڪنڊن تي وري حفاظي ٽاور يا برج اٿس. اتي هڪڙي مصوري جي شاهڪار تصوير پيل هئي جنھن تي لکيل هو هتي هن قلعي کان اٺن تي مالي جي شھر ٽمبڪٽو تائين ٻاونجاھہ ڏينھن لڳندا، معني انھي دور ۾ صحارا ريگستان ۾ ڪلو ميٽرن جي بدران سفر ڏينھن ۾ ڳڻيندا هيا. مون کي ڪجهہ وقت لاءِ لڳو شايد مان بہ ان پراڻي وقت ۾ پھچي ويو آهيان. ڪسر ۾ هن وقت هٿ جي هنر جي شين جا دڪان هر چاڙهيءَ تي هئا، پر هتي مراڪش وانگر سياحن سان زوري نہ پئي ڪيائون.
ايت بن حدو جو هي ڪسر هالي ووڊ جي فلمن ۾ اچڻ کان پوءِ ڪافي مشھور ٿيو آهي، گليڊيئيٽر، گيم آف ٿرون، انسيپشن، لارينس آف عربيا ٻين ۽ ڪافي فلمن جا ڪافي سين هن ڪسر ۾ ڀريل آهن. جمال ٻڌايو تہ هاڻي بالي ووڊ بہ هتي موروڪو ۾ فلمن لاءِ اچي پئي پر پاڻ کي خبر ناهي بالي ووڊ جون ڪھڙين فلمن ۾ هن ڪسر يا علائقي کي ڏيکاريو ويو آهي. ورزازات جو شھر ۽ سندس قصبا تائوريرت ڏسڻ کان پوءِ جمال هڪ اسڪول جي اڳيان اچي جيپ بيھاري ۽ ٻڌايائين تہ هي اسڪول فلم جيل بريڪ ۾ جيل جي طور فلمايو ويو هيو، پھريان هتي فلم ٺاهڻ لاءِ ٺاهيو ويو ۽ پوءِ اتان جي انتظاميہ کي ڏنو ويو تہ جيئن ان ۾ اسڪول کولي ٻارن کي سھولت ڏني وڃي. ورزازات جي ڀرسان عرب ليگ نور سولر پاور اسٽيشن قائم ڪئي آهي جيڪا پنج سئو اسي ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ جي گنجائش رکي ٿي.
الصويره مراڪش شھر کان ڪو تمام گهڻو پري نہ هو، مزي سان ننڊ ڪري تيار ٿي هوٽل جي لابي ۾ آيس تہ جمال جو ننڍو ڀاءُ بن ياسين منھنجو انتظار ڪري رهيو هئو، اڄ اين بہ اسان سان گڏ هلڻي هئي، کيس اسان سندس هوٽل جي اڳيان اچي کنيو ۽ سفر لا روانا ٿياسين. جيئن جيئن مراڪش شھر کان ٻاهر نڪتاسين تہ ڌوڙ جو طوفان شروع ٿي ويو، جيڪو ڪافي وقت تائين پيڇو ڪندو رهيو پر آخر ۾ اسان کيس پوئتي ڇڏي اڳتي وڌندا وياسين. اڌ واٽ تي بن ياسين اسان کي آرگن تيل جي هڪ وڏي دڪان تي وٺي آيو، جيڪو روڊ سان ئي هيو ۽ اتي فرانس جي سياحن جي وڏي گھما گھمي هئي، فرانس جا سياح شايد موروڪو کي پنھنجو وطن ئي سمجهن ٿا ڇاڪاڻ تہ فرينچ ٻولي پڻ ڳالھائي وڃي ٿي. موروڪو جا ماڻھو هڪ ئي وقت فرينچ، اسپينش، عربي، انگريزي ۽ بربر ٻوليون ڳالھائين ٿا. ٻولين جي اهميت تي وري ڪنھن ٻئي حوالي سان لکبو. اين هن دڪان تان ڪجهہ خريداري ڪئي، جن ۾ آرگن تيل مان تيار ٿيل ڪريمون، صابڻ ۽ ٻيو الائي ڇاڇا شامل هئو. واٽ تي ريڍار ۽ ٻڪرار موروڪو جي مخصوص قميضن ۾ پنھنجي مال کي چاري رهيا هئا، انھن جي دنيا شايد رڳو اها ئي هئي.
الصويره (جنھن جو پراڻو نالو موگادور بہ هيو) ۾ داخل ٿياسين تہ اندازو لڳي ويو تہ هي شھر هپي ۽ جپسي ماڻھن جي آماجگاھہ آهي، هر هنڌ اهي نظر ايندا. موروڪو جي اولھہ ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ جي ڪناري هن شھر تي پورچوگيزن ۽ فرينچن جو قبضو رهيو آهي. شھر جي عمارتن جو رنگ اڇي ۽ نيري رنگ تي مشتمل آهي، جيڪو انتھائي سھڻو ۽ دلفريب لڳي ٿو. هن شھر ۾ يھودين جو وڻج واپار تي تمام گهڻو اثر رهيو آهي پر شايد پوءِ هتان لڏي ڪنھن ٻئي هنڌ هليا ويا آهن پر سندن عبادتگاھہ اڃا اتي موجود آهي. ٿي سگهي ٿو ڪجهہ گهر اڃا بہ اتي رهندا هجن، باقي مراڪش ۾ اڄ بہ يھودين جو علائقو موجود آهي پر ظاهري طور شايد خبر نہ پوندي تہ هي مسلمان آهي يا يھودي يا عيسائي.
الصويره مان ائٽلانٽڪ سمنڊ جو نظارو انتھائي سھڻو آهي، مٿان وري جڏهن سياح اتي سرفنگ ٿا ڪن تہ سمنڊ ۾ اڃا بہ رونق وڌيو وڃي. هتي جو سمنڊ ڪنارو انتھائي صاف سٿرو هيو، مھاڻن جو مڇي ڦاسائڻ جو بہ وڏو ڪم هيو، ٻيڙيون تقريبن سڀ جون سڀ نيري رنگ جون هيون ۽ انھن کي اڄ بہ ديسي طريقي سان پندرهن يا ويھن ماڻھن گڏجي پاڻي ۾ ٿي لاٿو يا وري واپس پئي ڪيو، هن شھر کي سمنڊ واري پاسي کان پڻ پراڻي دور جون ڀتيون اڃا تائين اڏيل هيون . شھر ۾ گهڻو وقت رل رلان ڪري پوءَ مراڪش شھر ڏانھن واپسي ڪئي.
هڪ دفعو وري ماءُ ۽ سندس ڌيئرن سان ناشتي واري جڳھہ تي ملاقات ٿي، شاديءَ جون تصويرون بہ ڏيکاريائون. مون کين سندس پٽ ۽ ڇوڪرين کي سندن ڀاءُ جي شادي جون واڌايون پڻ ڏنيون ۽ ٻڌايو مان تہ اڄ مان آئٽلس پھاڙ جي اوريڪا ويلي گهمي پوءِ اتان کان هوائي اڏي تي هليو ويندس. مائي دعائون ڏنيون.
اڄ جمال ۽ سندس ڀاءُ بن ياسين ٻئي گڏ هلڻا هئا، اين بہ اسان کي جوائن ڪيو، اوريڪا ويلي ويندي واٽ تي جمال اسان کي هڪ بربر خاندان جي گهر ۾ صبح جو هڪ دفعو وري ناشتو ڪرائڻ لاءِ وٺي ويو، جتي ڍڳي جي کير جو مکڻ، ماکي ، تازا نان ۽ ڦودني جي پنن جي چانھہ شامل هئي. بربر خاندان جو رهڻ ڪھڻ بہ ائين هيو ڄڻ سنڌ جي ڪنھن سکئي ستابي ٻهراڙي جي گهر جو. اوريڪا ويلي بہ ائين لڳي ڄڻ پاڪستان جي اترين علائقن جو ڪو تفريحي ماڳ، جبل، جبلن مٿان ڀولا، پاڻي جا وهڪرا ۽ انھن وهڪرن جي ڀرسان ڪرسيون ٽيبلون، ڪجهہ پاڻي جي اندر جڳھہ ٺاهي اتي بہ پٽ يا ڪرسين تي ويھڻ جي جڳھہ ٺاهيل هئي. اسان کي اتي وري هڪ مقامي سونھون ڪرڻو پيو جيڪو اسان کي مٿي جبل جي چوٽي جي پاڙ ۾ هڪ آبشار تي وٺي هليو، اتي بہ يورپ جي سياحن جي گهڻائي هئي. هٿ جي هنر جا دڪان جن تي ڪاريگر سندن ڪرت کي لڳا پيا هيا. مون کي اتي هڪ ڪاريگر انتھائي متاثر ڪيو، جيڪو پٿرن کي گهڙي انھن مان مختلف پٿرن جا جانورٺاهي رهيو هئو.
گهوٽ ڪنوار پنھنجي گهر خوش، پوڙهي ماءُ کي بہ سڪون تہ سندس آخري پٽ جي شادي بہ ٿي وئي. سومرو اهو ئي ساڳيو وري جھازن ۾، هتان کان هُت، رل رلان جي پويان، پر انھي قسم جي رلڻ ۾ سچ پچ تہ ڏاڍو مزو آهي. پنجابي ۾ چوندا آهن، رل تي گيان هان پر چس آگئي هي. واپسي تي جمال، بن ياسين ۽ اين منجهند ڌاري مون کي مراڪش جي هوائي اڏي تي لاٿو ۽ پاڻ رمندا رهيا.