1989
Dr. khalid Mahmood Soomro
( M.B.B.S RMP )
M.A ( Islamic Culture
Dty: Gen: Secretary
JAMIAT – E – ISLAM
SINDH – PAKISTAN
Adress:- Jamia Islamia, Ishaitul – Quran Wal-Hadith, Dodaiy Road Larkana Sindh - Pakistan
تاريخ: 1989ع – 3 – 17
مانوارا سائين دادا سنڌي صاحب!
خوش هجو شال
اسلام عليڪم رحمتہ ﷲ وبرڪتہ
خيريت طرفين مطلوب. اوهان جو محبت نامو مليو.
يقيناً اوهان جي ادبي نالي کان واقف آهيان. رڳو واقف ئي نہ پر متاثر بہ. اوهان جن لفظن ۾ مون کي ياد ڪيو آهي. مان هرگز انھن لائق نہ آهيان. دعا ڪندا تہ رب سائين شال دين ۽ اسلام جي خدمت سان گڏوگڏ ملڪ ۽ ملت جي بھتر مفاد ۾ سوچڻ ۽ لوچڻ جي توفيق عطا فرمائي. آمين .
پنھنجي قوم جي خدمت، قومي مسائل لاءِ آواز بلند ڪرڻ ۽ جائز معملات تي نڪري نروار ٿي بيھڻ قوم جي باشعور فرزند جو فرض آهي. جيڪڏهن ﷲ پاڪ ڪا ٿوري گهڻي خدمت پنھنجي هن احمق بندي کان بہ وٺي ٿو تہ اها منھنجي لاءِ هڪ تمام وڏي سعادت آهي. اوهان پنھنجي مڪتوب گرامي ۾ جنھن ڪتاب جو تذڪرو ڪيو آهي. ان جو سختي سان انتظار رهندو ۽ اوهان جي مشوري مطابق حضرت سائين تاج محمد امروٽي رحمتہ ﷲ عليہ جي ڏهاڙي ملھائڻ لاءِ مان اڄ ئي سڄي سنگت کي لکي رهيو آهيان. يقيناً اهو ڏينھن ملھائڻ گهرجي. اهو سائين امروٽي رحمتہ ﷲ عليہ جو اسان تي حق آهي.
مان ان مشوري تي پڻ اوهان جو شڪريو ادا ڪريان ٿو. مزيد عرض آهي تہ وقتاً وقتاً پنھنجن زرين مشوري نوازڻ سان گڏوگڏ احمق جي خامين جي بہ نشاندهي ڪندا رهندا تہ جيئن اڳتي قدم کڻڻ ۾ آساني ٿئي.
اوهان جو پنھنجو
ڊاڪٽر خالد محمود سومرو
113
حيدرآباد
1989 – 4 – 2
داداسائين!
اوهان جو خط مليو، جنھن محبت ۽ دل جي ميٺاج سان توهان کي ياد ڪيوآهي. ان جو جواب مون وٽ ڪونھي. پھرين توهان جو شڪريو ادا ڪيان يا هي لکان
جنين هيڪار منجهان مھر مون ڪيو
باقي سڀ ڄمار، اورڙ اهو ئي ٿيو
مان اوهان جي دل جي ويڪرائي کي بہ ياد ڪندس، پر مان توهان جي خلوص کي بہ ياد ڪندس، جنھن جي ڪري توهان مون کي پاڻ جي ويجهو اچڻ جي دعوت ڏني آهي. داداسائين مان توهان کي ذاتي طور تي نہ رڳو سڃاڻان، پر هر دفعي جڏهن بہ توهان کي ڏٺو اٿم تہ چوندو آهيان تہ دل کولي مان پنھنجي باري ۾ سڀ ڪجهہ جيڪر توهان کي ٻڌائي ڇڏيان.
پر خير ڳچ خبرون چارون. سائين توهان جي صحت ڪيئن آهي. توهان ڪيئن ٿا گذاريو. ٻچڙا توهان جا ڪيئن آهن، خوش باش آهن يا ڪنھن مسئلي ۾ منجهيل. مان توهان سان ڪيئن ملان. ڇا اهو ممڪن نہ آهي تہ پاڻ ڪنھن ادبي ميلي ۾ ڀاڪر پائي ملون. سچ پچ تہ بھاري ٿي ويندي.
داداسائين مون کي ڪي ٽيھارو سال قلمڪاري ڪندي گذري ويا. توهان جي مھرباني جو توهان منھنجي تحريرن سان واقفيت ڏيکاري آهي. افسوس اهو آهي جو منھنجا ڪتاب بہ مون وٽ ڪونہ آهن. منھنجا ٽي ڪتاب شايع ٿيا آهن.
1. سنڌي ٻولي جو سماجي ڪارج
2. تنقيدون
3. ادب جا فڪري محرڪ
مضمونن جي باري ۾ اوهان کي معلوم ئي آهي. مان خوش باش آهيان، توهان جي دعائن جو طلبگار آهيان. ڪيئي ڪتاب ۽ شاعري شايع نہ ڪرائي سگهيو آهيان. علم تحقيق، چٽ ٻولي ۽ انگريزي ۾ ڪھاڻين جو هڪ ڪتاب ” دي ٽيلس ريٽولڊ “ بہ آهي. ڪي اڃان بہ وڌيڪ ڪتاب هٿ اکرن ۾ موجود آهن.
داداسائين توهان جو اچڻ ٿئي تہ مون کي بہ ڏاڙهي ڏيکاريندا وڃجو. ڍڳ ڳالھين جو ڪري وٺندا سين. ٿوڙي خدمت لائق سمجهو تہ ضرور اچجو. ايڊريس تہ منھنجي اوهان وٽ آهي.
ها هڪڙي ڳالھہ جيڪا لکڻي هئي، سا هاڻي ياد پيم، ويجهڙائي ۾ مان ” سنڌ ۾ ڏوهن جو سماجي پسمنظر“ جيڪو لکيو اٿم، اهو سماجيات جو مضمون آهي. ان کان اڳ ” سنڌ جي پراڻن نسلن جو اڀياس ۽ ان جا طريقا “ علم الانسان جي موضوع سان تعلق رکي ٿو. مون سماجي نفسيات تي بہ لکيو آهي ۽ تاريخ تي به. اميد تہ توهان پراڻي دور جي نئين زندگي ۾ ڇاپيل منھنجا مضمون ڏٺا هوندا.
توهان جي همت افزائي ڪرڻ جو مان ٿورائتو آهيان. توهان لکيو آهي تہ مان هڪ کان وڌيڪ علمن سان نباهيو آهي ۽ سائنسي علمن تي بہ ڀروسو رکان ٿو.
اڄڪلھہ منھنجا ڪي افسانا بہ شايع ٿيا آهن. مثال طور ” موچڙي جو موت “ ۽ ” مصنف، شاعر ۽ وڪيل جي لاءِ“ . اوهان پڙهجو ۽ راءِ ڏجو. راءِ لاءِ نئين زندگي کي ئي لکو، پر راءِ ڀرپور ڏيو، جيئن مان وڌيڪ بھتر لکي سگهان. مان ان تول فرانس ۽ ايڇ جي ويلس تي بہ لکيو آهي. ان کان سواءِ عورتن جي حوال تي هڪ نئين ۽ نرالي تحرير ”سگهڙين سٿ “ کي موڪلي، پر ائين شايع ڪيائون جيئن داغ لکيو آهي ” ٽڪري ڪر ڊالي هماري نام ڪي“ . دادا توهان ئي انھن کي لکو، ائين نہ ڪبو آهي. آهي نہ ڏک جي ڳالھہ.
دعائن جو طالب
الھہ داد ٻوهيو
16 - اي ٽو، جي او آر، ڪالوني حيدرآباد
114
وائيس چانسلر
سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو
1989ع – 4 – 16
علم دوست ۽ ادب پرور
محترم دادا سنڌي
اسلام عليڪم!
اميد تہ خوش هوندا. قادر ڪريم جا لک قرب جو مون کي دروتدريس جي مقدس منصب کي زندگي جو اهم مقصد بنائڻ جو موقعو مليو . سالن جا سال سنڌي زرعي يونيورسٽي جي وائيس چانسلر ٿيڻ کان پوءِ سنڌ جي عظيم درسگاھہ سنڌ يونيورسٽي جي انتظامي قيادت ڪرڻ نصيب ٿي. منھنجو ذهن ۽ ضمير، دل ۽ دماغ، انھي ڳالھہ تي مطمئن آهن تہ مون انھي عرصي دوران تعليمي ترقي، ادبي اوسر، ٻولي جي خدمت ۽ تاريخ خواه ثقافت جي تحفظ کي پنھنجا منصبي فرض ڄاڻي، ڏيھہ جي ڏاهن انسانن کان صلاح ۽ سھڪار جي سوغات حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. انھي سلسلي ۾ مون سنڌ جي استادن، اديبن، شاعرن، ليکڪن ۽ صحافين سان خط وڪتابت جو سلسلو شروع ڪيو . خاص طور تي سندن ولادت جي تاريخ واري سونھري موقعي تي ڏانھن سالگرھہ ناما موڪلي، سندن توجھہ پرڳڻي جي تعليمي ماحول ۽ معيار طرف ڇڪرايو. اها منھنجي خوش نصيبي جو جنھن بہ ساٿي ڏانھن گذارش نامو موڪليم. هن مھربان انھي جي موٽ ۾ صلاح ۽ سھڪار جي موتين سان نوازيو. اهڙي نموني سان سنڌ يونيورسٽي هن ناچيز کي اهو موقعو فراهم ڪيو تہ اداري جي تاريخ ۾ هڪ مثال قائم ڪندي، هڪ وائيس چانسلر جي عظيم تر مفادن کي ڌيان ۾ رکندي ذاتي طور تي ڏيھہ جي ڏاهن انسانن سان خط و ڪتابت ڪئي. اسان جي اها خط و ڪتابت عرصي تائين اسان جي خلوص ۽ خدمت جي شاهدي لاءِ رڪارڊ تي رهندي.
هاڻي جڏهن آئون پنھنجي موجوده منصب کي ڇڏي، خدمت ۽ محبت جي نئين ميدان ۾ قدم رکي رهيو آهيان، تڏهن سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ اوهان سان آخري خط و ڪتابت ڪرڻ جو اعزاز ماڻڻ چاهيان ٿو.
سنڌ صدين کان علم دوستي ۽ ادب پروريءَ جو گهوارو رهي آهي. هن ڌرتي جي هر هڪ وستي ۽ واهڻ، ڳوٺ ۽ شھر مان علم و دانش جا سرچشما ڦٽندا رهيا آهن. جن اسان جي لافاني قدرن، اصولن، تاريخ ۽ ثقافت جي چمن جي پئي آبياري ڪئ آهي. ليڪن وقت ۽ حالتن جي بي رحم هٿن اسان جي ادارن کي بري طرح متاثر ڪيو. جھڙوڪ اسان جا ادارا ﷲ کي پيارا ٿي ويا. عوام ادارن مان اميدون لاهي نراس ۽ نااميد ٿي پيو.
اهي ادارا ئي آهن، جن کي قومن جو تشخص چيو ۽ مڃيو ويندو آهي. اهي ادارا ئي آهن، جيڪي ” انسان سازي “ جو ڪم ڪندا آهن. انھن ادارن ۾ ئي قوم جي قدرن، نظرين، اصولن، تاريخ ۽ ثقافت جي تشريح ٿيندي آهي. پر وقت ۽ حالاتن اسان جي ادارن کي غير فعال بڻائي ڇڏيو. انھن ادارن ۾ درس، تدريس ۽ تحقيق بدران سياست کي پروان چاڙهڻ جو موقعو فراهم ڪيو ويو. نتيجي ۾ شاگردن استادن ۽ ڪتابن جو مقدس رشتو مجروح ٿيئڻ لڳو. ان جو فائدو وٺندي منفي قوتن پنھنجي ناڪامين جو بدلو وٺندي اسان جي نئين نسل کي گمراھہ ڪرڻ شروع ڪيو. اسان جي نئين نسل کي سبز باغ ڏيکاري، سندن هٿن مان ڪتاب کسي ڪلاشنڪوف ڏني ۽ ذهن مان علم جو تقدس ختم ڪري ڪاپي جي وبا کي عام ڪيو. انھن منفي قوتن اسان جي نئين نسل کي ڪلاس رومن مان ڪڍي، رستن ۽ روڍن تي آندو ۽ شاگردن کي دنيا جھان سڌارڻ جو نشو ڏئي، سندن مستقبل کي تباھہ ڪيو.
سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ اهي ئي ڏک سور کڻي آئون ڏيھہ جي ڏاهن سان خط وڪتابت ڪندو رهندس.
آئون پنھنجي علم ڌڻين جو ٿورائتو آهيان، جن مون سان ڀرپور سھڪار ڪيو. مون کي رسمي موٽ ڏيڻ بدران تعليمي مسئلن تي فڪرانگيز، ڪارائتا ۽ وقتائتا مشورا ڏنا. مون کي سندن عنايت نامن جي لفظ لفظ مان ڏاهپ، دورانديشي، مسئلي جي ڄاڻ ۽ ان سان لاڳاپيل اسان جا ” اجتماعي مسئلا “ سندن انفرادي مسئلا هجن. حالتن جي حادثن تي سندن قلم جيئن ۽ جيڪي رت جا ڳوڙها وهايا آهن، اهي اسان جي موجوده حالتن جي جيئري جاڳندي تاريخ ۽ ان جي شاهديءَ برابر آهن. انشاءَ ﷲ تعالى اهي خط شايع ٿيندا ۽ دنيا ڏسندي تہ هن دور جا ڏاها، باشعور، حساس ۽ ذميوار فرد قومي مسئلن تي ڪيئن سوچين ٿا.
جڏهن آئون هتان وڃي رهيو آهيان، تڏهن سمورن سنڌ واسين کي پنھنجي سمورن مقدس ادارن جي تقدس کي بحال ڪرڻ جي پارت ڪريان ٿو. هن موقعي تي اهو ٻڌائڻ ضروري ٿو ڄاڻان تہ آئون جتي بہ هجان، پر پرڳڻي جي تعليمي ماحول ۽ معيار سڌارڻ، ٻوليءَ جي خدمت، ادب جي ترقي، تاريخ خواھہ ثقافت جي حفاظت لاءِ جيڪڏهن منھنجي تن، من ۽ ڌن جي ضرورت پوندي تہ آئون ڪڏهن بہ پٺتي پير نہ هٽائيندس. آئون ادنى خادم ۽ خيرخواھہ جي حيثيت ۾ انھيءَ ڏس ۾ ورتل هر ڪنھن ڪوشش ۽ محاذ تي پھرين صف ۾ موجود هوندس.
سنڌ يونيورسٽي جي ادنى خادم ۽ خيرخواھہ جي حيثيت ۾ مون کي تجربن ۽ مشاهدن جا جيڪي خزانا مليا، هن موڙ تي آئون انھن کي پڻ عيان ڪرڻ گهران ٿو. سنڌ يونيورسٽي جي استاد برادري مون کي پنھنجي سھڪار ۽ صلاحن جي اڻ مئي انمول سوغات عطا ڪئي. انھيءَ احسان ۽ وڏي وڙ مون کي ڏڍ ڏنو ۽ آئون ٿوري وقت ۾ نھايت مشڪل حالاتن ۾ جيڪي انتظامي ۽ تدريسي ڪاميابيون حاصل ڪري سگهيو آهيان، اهي سموريون سندن بي لوث سھڪار جون مرهون منت آهن. آئون جتي بہ هوندس، سندس ٿورا ڳائيندو رهندس.
استاد برادري جي احسانن جي ڳالھہ نڪتي آهي تہ پوءِ آئون هڪ گذارش بہ ڪندو هلان. مون کي پنھنجي تجربي ۽ مشاهدي مان اهو محسوس ٿيو تہ انا ۽ذاتي خواھہ گروهي اختلافن جي اڏوهي اسان جي مانائتي استاد برادري جي مقدس اتحاد کي لڳي چڪي آهي. وقت جي تقاضا آهي تہ بي دل اداري ۽ ان جي ڪاڪردگيءَ وارن عظيم تر مفادن خاطر اختلافن جي اڏوهي جو خاتمو آندو وڃي. انشاءَ ﷲ خاص طور تي سنڌ يونيورسٽي ۽ عام طور تي باقي ادارن جي استاد برادري منھنجي هن گذارش تي ڌيان ڏيندي ڇو تہ اسان هنن حالتن ۾ اختلافن کي برداشت ڪري نہ ٿا سگهون. اتحاد، محبت ۽ محنت اسان لاءِ اڻٽر ضرورتن جي برابر آهن.
هن موقعي تي مانائتي استاد برادري ۽ قلم قبيلي وارن مھربانن جي معرفت آئون پنھنجي نئين نسل ۽ شاگرد برادري کي بہ اها گذارش ڪندس تہ اوهان ئي اسان جي ” آئيندي جا ابا “ ۽ ” روشن مستقبل جي ضمانت“ آهيو. اوهان جي زندگيءَ جو هڪ هڪ پل دنيا جي سمورن خزانن کان وڌيڪ قيمتي آهي. جيڪڏهن اوهان هن وقت پنھنجي شخصيت ۽ ڪردار جي تعمير ۽ تڪميل ڪرڻ تي توجھہ نہ ڏنو تہ پوءِ ايندڙ دور ۾ اسان جون حالتون ڪير بدلائيندو؟ اهو انسان جيڪو پاڻ کي سڌاري نٿو سگهي، سو اڳتي هلي دنيا کي ڪيئن سڌاري ۽ بدلائي سگهندو؟ ان ڪري اچو تہ رستن ۽ روڊن ي حياتي گهارڻ بدران استادن، ڪتابن ۽ ادارن جي دنيا ڏانھن موٽي هلون.
آخر ۾ آئون وري بہ استادن، عالمن، اديبن، شاگردن ۽ باقي ساٿين جا ٿورا مڃان ٿو. ٿورا نہ ٿورا مون تي ماروئڙن جا.
مون کي اميد آهي تہ انھن عظيم مقصدن خاطر جيستائين زندگي باقي آهي، پنھنجي وچ ۾ صلاح ۽ سھڪار جي سوغات جي مٽاسٽا ٿيندي رهندي.
اوهان جو خير انديش
ڊاڪٽر عبدالقادر انصاري
وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو
115
ڊائريڪٽوريٽ آف ڪلچر
پبليڪيشن سيڪشن
جناح ڪورٽس، ڊاڪٽر ضياءُ الدين احمد روڊ، ڪراچي
تاريخ : 1989ع – 6 – 22
محترم سائين دادا سنڌي!
وعليڪم سلام! اميد تہ خيريت سان هوندا.
اوهان جو 9 جون تي لکيل خط 21 جون تي مليو. اوهان سنڌي ادب ۾ جيڪي لاڀائتيون ڪوششون ڪيون آهن. انھن کان مان چڱي طرح واقف آهيان ۽ اوهان جو ” سنڌين جي جنگي مھارت “ ڪتاب بہ خريد ڪيل آهي. مضمون تہ وقتاً وقتاً پڙهندو رهندو آهيان.
اوهان مھرباني ڪري اهي ٻارن لاءِ لکيل ٻئي ڪتاب ڏياري موڪليو. اسان ڪوشش ڪري شايع ڪندا سين. جيئن تہ اداري جي پاليسي مطابق ڇپيل ڪتابن جو معاوضو نہ ڏنو ويندو آهي. پر پوءِ بہ مان ڪوشش ڪندس تہ اوهان کي ڪجهہ معاوضو ڏنو وڃي. ٻيو تہ جيڪي مواد اسان ڏي موڪليو، اهو ڇپائي لاءِ ڪنھن ٻئي اداري ڏانھن نہ موڪليو. جيڪڏهن ڪن مجبورين هيٺ اسان اهو شايع نہ ڪري سگهياسين تہ هفتي اندر اوهان کي ان جو جواب ملندو.
اوهان مھرباني ڪري پنھنجي ڪيل ادبي ڪمن جو وچور موڪليو تہ جيئن اوهان کي اداري پاران ٻيو ڪم بہ ڏئي سگهجي. ادارو اوهان جي ڪوششن کي قدر جي نگاھہ سان ڏسي ٿو.
اوهان جو پنھنجو
آفتاب ابڙو
116
ڊائريڪٽوريٽ آف ڪلچر
پبليڪيشن سيڪشن
جناح ڪورٽس، ڊاڪٽر ضياءُ الدين احمد روڊ، ڪراچي
تاريخ : 1989ع – 08 – 27
محترم سائين دادا سنڌي!
وعليڪم سلام! اميد تہ خيريت سان هوندا.
عرض تہ اوهان جو خط پڙهي ڏاڍو ڏک ٿيو، جنھن اڪير ۽ محبت واري جذبي سان مون اوهان ڏانھن خط لکيو هو. ان جو جواب اوهان ڇا ڏنوآهي. ”نھايت افسوس جي ڳالھہ آهي تہ مون اوهان ڏانھن ٻارن لاءِ لکيل ڪتابن بابت عرض ڪيو هو، پر اوهان حڪم ڪيو تہ ................“ ” باقي اوهان معاوضي نہ ڏيڻ جي ڳالھہ ڪئي آهي، ان لاءِ عرض آهي تہ اڳ سنڌي اديبن کي ڪھڙا تاج پھرايا ويا آهن يا مٿس سونا چٽ جهولايا ويا آهن، جو هاڻي گهر ڪندا........“
اوهان پنھنجي خط ۾ ڇا لکيو آهي، ان جي فوٽو ڪاپي اوهان کي ڏياري موڪليان ٿو ۽ منھنجي جواب جي ڪاپي اوهان مھرباني ڪري ٻيھر پڙهندا. مون توبھہ ڪئي. اوهان کي بنان چوڻ جي، اوهان جي خدمتن جي آڌار ي جيڪو قومي فرض سمجهندي، ڪم ڏيڻ ٿي چاهيو. ان لاءِ معزت خواھہ آهيان.
رهيو سوال ٻاراڻي ادب جو تہ اهو بہ قومي فرض سمجهندي مون شروع ڪيو آهي. ڪتاب اڃان پريس ۾ آهن، ٻہ ڪتاب شايع ٿيا آهن. پر جڏهن 16 ڪتاب شايع ٿيندا تہ پوءِ باقاعدہ پڌرا ڪنداسين.
اوهان جو نيازمند
آفتاب ابڙو
117
گڊو
1989- 10 – 14
محترم دادا سنڌي
اسلام عليڪم!
مون اوهان جي ڪالم ” تاريخ جي ڇندڇاڻ “ تحت لکيل مضمون ” حضور صه جن جا سنڌ سان لاڳاپا“ اخبار عوامي آواز 14 آڪٽوبر ۾ پڙهيو. ۽ انھي سلسلي ۾ اوهان جي خدمت ۾ هي خط لکان پيو.
انھيءَ کان اڳ جو مان پنھنجي اصل موضوع تي اچان . مان پنھنجو تعارف ڪرائي ڇڏيان، جيئن اوهان کي ڪا پريشاني نہ ٿئي.
منھنجو نالو رياض حسين لغاري آهي. ۽ آءُ هي گڊو انٽر واپڊا ڪاليج جو پھرئين سال جو شاگرد آهيان. اوهان منھنجي والد خان محمد لغاري کي تہ ضرور سڃاڻيندا هوندا.
سائين اوهان جو اڄوڪو مضمون تاريخ جي هر شاگرد کي ڪجهہ سوچڻ تي مجبور ڪندو آهي. ساڳئي طرح منھنجي ذهن ۾ بہ ڪجهہ سوال اُڀري آيا آهن. جن جا جواب ڏيئي مون کي پنھنجو مشڪور ڪندا.
سائين هر تاريخ دان محب وطن هوندو آهي ۽ پنھنجي وطن سان پيار ڪندو آهي. مگر تاريخ کي مروڙي سروڙي پيش ڪرڻ هڪ اهڙي خيانت آهي تاريخ سان. جيڪا خود اسان جي نسلن کي گمراھہ ڪندي. تاريخ لکڻ وقت شخص نہ صرف سنڌي هوندو آهي. بلڪ هو هڪ امانت دار بہ هوندو آهي. جيڪو هڪ نسل جو احوال ٻئي نسل کي ٻڌائيندو آهي.
اوهان اڄوڪي مضمون ۾ نہ صرف حضور اڪرم ﷺ جي لاڳاپن کي زير بحث آندو آهي، جيڪي پاڻ سڳورن جا سنڌ سان هئا. بلڪ اوهان پوري مذهب اسلام جو لاڳاپو ڏيکاريو آهي سنڌ سان. جيڪو ڪنھن حد تائين درست بہ آهي.
جيڪڏهن اوهان جي ڪالم جي نالي کي ڏسجي يعني تاريخ جي ڇندڇاڻ تہ يقين اهو غلط نظر ايندو. ڇو تہ اوهان تاريخ جي ڇندڇاڻ نہ ڪئي آهي. بلڪہ حوالي تاريخ ڏني آهي. جيڪو ريفرنس اوهان کي جتان مليو آهي. اوهان انھيءَ کي اتان اڌارو ورتو آهي. بغير انھي تصديق ڪرڻ جي تہ اهو درست آهي بہ يانہ. اوهان صرف انھي خيال کان ورتو آهي جو انھي ۾ سنڌ جو نالو آهي.
حضرت آدم ع ڪٿي لٿو. اها هڪ ثابت ٿيل ڳالھہ آهي، انھي جي اوهان تصديق ڪئي آهي. ليڪن هتي اوهان هڪ ٻي حقيقت کي نظرانداز ڪري ڇڏيو آهي، اهو آهي زمين جو ڀڃ ڊاھہ. اوهان چيو آهي تہ عربي سمنڊ اڳ سمنڊ ڪونہ هيو. بلڪہ خشڪي هئي. منھنجي خيال ۾ جيڪڏهن حضرت آدم جي زمين تي نازل ٿيڻ کان وٺي اڄ تائين اسين 10000 سال ڳڻيون تہ منھنجي خيال ۾ اهو ڪو ايڏو وڏو عرصو ڪونھي.. جو انھي عرصي ۾ زمين ۾ ڪي ايتريون تبديليون اچي سگهن. ڇا اوهان انھيءَ ڳالھہ کي نظر انداز ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن منھنجو اهو خيال غلط آهي تہ اوهان جو انھيءَ باري ۾ ڪھڙو خيال آهي.
ان کان علاوہ اوهان جي حضور اڪرم ﷺ جي باري ۾ ” سنڌ ۾ آمد “ جي ڳالھہ قطعي گول ڪئي تہ حضور اڪرم ﷺ سنڌ جي ڪناري تي پھتا هئا ۽ اوهان سنڌ جي انھي ڪناري جي وضاحت نہ ڪئي آهي ۽ انھي ڳالھہ کي حضور اڪرم ﷺ جي سنڌي واپارين سان واقفيت تائين ختم ڪئي آهي.
سنڌين جا مھانڊا ۾ اوهان حضرت موسى ع جي ڪنھن رط سان شاهبت ڏيکاري آهي. هتي اهي ڳالھيون عجيب آهن.
1. تہ دنيا ۾ هزارين قومون آهن ۽ ڪروڙين ماڻھو آهن ۽ هيا ۽ انھن مان گهڻن جا منھن مھانڊا هڪٻئي جي مطابقت رکي سگهن. ڪو پاڪستاني جيڪڏهن انگريزن جي مھانڊي آهي تہ اهو قطعي طرح انگريز تہ نہ آهي. تہ مضمون ۾ بيان ڪيل مھانڊي کي اوهان ڪيئن سنڌين جي مشاهبت ئي چئي سگهو ٿا.
2. رط کي سنڌ جي ذات جت طور ورتو آهي، جيڪو ٿي سگهي درست بہ هجي. مگر جيڪڏهن ڪا ذات ترڪ ڪري ڪنھن ٻئي ملڪ ڏانھن هلي وڃي ٿي تہ نہ صرف اها اتان جا اثر قبول ڪري ٿي. بلڪہ اتان جي تھذيب ۽ ثقافت بہ قبول ڪري ٿي ۽ پنھنجي ٻولي بہ وساري نئين ٻولي ڳالھائين ٿا. ظاهر آهي تہ انھن جي جسماني خدو خال بہ بدلجي ويندا آهن. تہ اوهان ڪيئن چئي سگهو ٿا زط معني ” سنڌي “ .
آخر ۾ اوهان حضرت علي رضه جي گهر واري ۽ حضرت محمد بن حنيفه جي والدہ کي بہ سنڌي ڄاڻايو آهي. حافظ ارشد انڍڙ جي حوالي سان ( سائين معاف ڪندا اوهان نئون حوالو يعني حافظ ارشد انڍڙ جو حوالو ڇو ڏنو آهي. حالانڪه اوهان کي ڏيڻ تہ اصل، حقيقي ۽ قديم حوالو گهرجي ها). ساڳئي طرح هڪڙي حوالي ۾ خود اوهان پنھنجو حوالو ڏنو آهي. مان نہ ٿو سمجهان تہ اوهان مٿي ذڪر ڪيل مضمون بہ اڃان ثابت ڪيو آهي. اها ساڳئي ڳالھہ پروفيسر اين ميري شل پنھنجي ڪتاب ”پيپلس فرام انڊس “ ۾ بہ چئي آهي. ليڪن انھي جو حوالو ڪونھي ڏنل.
سائين مٿي ڏنل مضمون ۾ اوهان ڪھڙي ڳالھہ ثابت ڪرڻ چاهيندا آهيو؟ ۽ ڪھڙو سبق ڏيڻ چاهيندا آهيو؟ مھرباني ڪري وضاحت ضرور ڪندا.
سائين جيڪڏهن اوهان پنھنجي جوابي خط ۾ انھيءَ جي تفصيلي موٽ ڏيندا تہ مھرباني ٿيندي. سائين اوهان جي حيثيت هڪ تاريخ دان جي حيثيت سان مڃيل آهي. انھي ۾ ڪو تر جيترو شڪ بہ ڪونھي. مگر حب الوطني ۾ تاريخي حقيقتن کي پيش پُشت ڪرڻ تاريخ سان خيانت آهي.
سائين مون اوهان جو لکيل ڪتاب ” سنڌين جي فوجي مھارت“ جو مطالعو ڪيو هو ۽ ٻيا به. ڪيترائي وڏا آرٽيڪل ۽ مضمون پڙهيا آهن. مگر مون کي هڪڙي ڳالھہ انھي مٿين ڪتاب جي سلسلي ۾ سمجهہ ڪانہ آئي تہ اوهان صرف تعارف ڏيڻ چاهيو آهي. يا انھي موضوع تي هڪ مستند ۽ تفصيلي ڪتاب لکيو آهي. اڃا گهڻو ڪجهہ رهندو هو.
سائين جيڪڏهن اوهان مٿين ڳالھين جي باري ۾ مختصرًا جواب ڏيندا تہ اوهان جو شڪرگذار رهندس.
اوهان جو شاگرد
رياض حسين لغاري
ڪواٽر نمبر 63، ڪالوني نمبر 3
ٽي پي ايڇ گڊو ڪراچي
118
هفتيوار ” سنڌ “ باتصوير سکر ( سنڌ )
ڪراچي
1989- 11 – 16
محترم عالي قدر جناب دادا سنڌي صاحب
اسلام عليڪم!
گذارش تہ چڱو وقت ٿيو جو اوهان جو عنايت نامو بندہ کي پھتو هو. پر وقتي طور جواب نہ ڏئي سگهيس. واضح هجي تہ اخبار جي سلسلي ۾ ٻين ضرورتن جي تحت هت ڪراچي ڪجهہ ڏينھن کان آيل هئس ۽ انشاءَ ﷲ اڄ رات جو سکر ايڪسپريس ۾ روانگي آهي. وڌيڪ عرض آهي تہ اوهان جي وڏي ذره نوازي جو گهربل علمي، ادبي ۽ تھذيني ڪمن لاءِ اوهان کي ڪيل گذارشات جي روشني ۾ مون شايد اوهان کي ڏهرڪي جي هڪڙي فنڪار راڳيندڙ کي مون سان وابستہ ٿيڻ لاءِ عرض ڪيو هو. اوهان مھرباني فرمائي مذڪوره نوجوان کي مون ڏانھن اماڻيو هو. اهي نونھال بندہ سان سکا سيف ڪرڻ لاءِ منھنجي غريب خاني تي اچي پھتو هو ۽ معلوم ٿيو تہ ٻہ دفعا آيو هو، پر افسوس آءُ ڪنھن پروگرام تحت شڪارپور ويو هئس ۽ رات جو دير سان گهر پھتو هئس. اڄ هتان مان روانگي کان ڪجهہ وقت اڳ ۾ مون کي اها گذريل روءِ داد جي يادگيري پئي ۽ ان ڏس ۾ اوهان جي مھرباني جي موٽ ڏيڻ جي فرصت ملي اٿم.
آءُ انشاءَ ﷲ سڀاڻي 17 نومبر تي سکر پھچندس ۽ گهٽ ۾ گهٽ هڪ هفتو کن تہ ضرور سکر هوندس. اوهان انھي ڏينھن تي ميان جميل سومري کي مون ڏانھن روانو ڪندا جيئن جيڪڏهن گفتگو نتيجه خيز ثابت ٿي تہ خدا جي فضل وڪرم سان هي گڏجاڻي خوش آئنده ثابت ٿيندي. اوهان جي بيحد ذره نوازي سمجهان ٿو، جو اوهان هن ناچيز جي سرگشت بابت ڪجهہ قلم بند ڪرڻ چاهيو ٿا. هن باري ۾ اوهان کي جڏهن هن پاسي قدم رنج فرمائڻ ٿئي تہ هليا اچو تہ آءُ انشاءَﷲ حڪم جي پيروي ڪرڻ لاءِ سروچشم حاضر آهيان.
زيادہ خير
دعاگو
برڪت علي آزاد
مھراڻ مرڪز سکر
119
20- 11 –1989
Dear Mr, Dada Sindhi
Aslam Aliakum, The boys of your School have some complains, they may very kindly be heared sympathetically and get their problems solved. As the school at present is running under your administration, therefore the boys as directed to explain their problems before your honour, hope they will be given sympathetic hearing.
Thanks
Pray for you and for your school , boys and staff cooperation.
Ahmed Ali Khan Pitafi
120
لاڙڪاڻو
1989 – 11 – 26
محترم چاچا سائين
اسلام عليڪم!
اميد اٿم تہ اوهان خير سان پھچي ويا هوندا. عرض اٿم تہ ان ڏينھن جيڪا رت جي ٽيسٽ لاءِ رت ڏني هئي سون، ان جي رپورٽ ملي ويئي. رت ۾ چرٻي جي ليول ڪجهہ وڌيڪ آهي.
نارمل ريٽ آهي 250 ايم جي، پر اوهان جي رت ۾ چرٻي جو مقدار 300 ايم جي آهي. يعني 50 ايم جي وڌيڪ آهي. اها رپورٽ ڊاڪٽر سعيد صاحب کي ڏيکاري ويئي. جنھن هيٺيون هدايتون ڏنيون.
15 ڏينھن دوا کائيندا رهو.
15 ڏينھن صبح شام بلڊ پريشر چيڪ ڪرائيندا رهو ۽ ان جي رپورٽ پاڻ وٽ رکو.
اوهان مھرباني ڪري بلڊ پريشر صبح شام علي حسن پتافي کان چيڪ ڪرائيندا رهندا ۽ ان جي رپورٽ پاڻ وٽ رکندا.
رت ۾ چرٻي جي مقدار گهٽائڻ لاءِ گيھہ، جيرا، بڪيون، مڇي، وڏو گوشت وغيرہ کائڻ بند ڪيو تہ جيئن چرٻي جو مقدار گهٽ ٿئي. پڪوان تيل ڀلي کائيندا رهو. ڀٽائي، مھراڻ، سرمست جھڙا گيھہ بلڪل بند ڪريو.
رت ۾ چرٻي کي گهٽائڻ لاءِ روزانو صبح جو ورزش ڪندا رهو. پارٽيون کائڻ بند ڪريو. اوهان هيءَ موڪليل رپورٽ ڊاڪٽر لغاري ۽ ڊاڪٽر پتافي کي ڏيکاريندا ۽ کانئن پڇندا تہ رت ۾ چرٻي جي ليول کي گهٽائڻ لاءِ ڇا ڇا ڪجي.
اوهان مھرباني ڪري 15 ڏينھن جي بلڊ پريشر جي رپورٽ گڏ ڪري مون ڏانھن موڪليندا تہ ڇا دوا اثر ڪيو يا ساڳيو بلڊ پريشر بيٺو آهي.
ڊاڪٽر سعيد سانگي صاحب جو چوڻ آهي تہ 15 ڏينھن جي رپورٽ کان پوءِ اوهان پنھنجو مريض ڏيکاريندا. وڌيڪ اوهان جي مرضي. اميد اٿم تہ گهر جا ڀاتي ٺيڪ ٺاڪ هوندا. امتحان 30 تاريخ تي شروع آهن. بورچين هڙتال ختم ڪري ڇڏي. سلام گهر جي سڀني ڀاتين کي ڏيندا. اياز خان کي اسلام. امان صاحبہ کي دعا لاءِ عرض ڪندا.
اوهان جو
الطاف سومرو