مهاڳ : حق-سچ لکڻ وارو ليکڪ
جڏهن به سندس آفيس ۾ وڃبو، سدائين ڪم ۾مصروف-دوستن جا هجوم سندس جي چوڌاري ڪي ويٺل، ته ڪي وري بيٺل-! ڪرسي خالي نه ملندي... ٽيبل تي انيڪ قسم جون رنگبرنگي بال پينون ۽ مارڪرز ملندا... ٽيبل جي شيشي هيٺان دوستن جي نمبرن سان گڏوگڏ اخبارن جون ڪٽنگس، لطيف سائين جا بيت ۽ قرآن شريف جون آيتون ملنديون”... سدائين تازو توانو، کلمُک انرجيٽڪ، اٿي بيهي آڌرڀاءُ ڪندو... گلي ملي ڪرسي تي ويهاري پوءِ پاڻ ويهندو. نياز نوڙت ۽ پيار جو انداز هميشه متاثر ڪندڙ... حال احوال وٺي وري پنهنجي ڪم ۾ جنبي ويندو.... وقفي وقفي سان پيو ڳالهائيندو بور ٿيڻ به نه ڏيندو ۽ پنهنجو ڪم به ڌيان سان ڪندو... رجسٽر اهڙو ته پيار ۽ پاٻوهه ۽ احترام سان کڻندو جهڙوڪر ڪو سندس جو وڻندڙ ڪتاب هجي! پيار سان پنا اٿلاءِ رنگبرنگي پينن سان ويٺو ٺاهي ٺاهي لکندو.... ايئن لڳندو ڄڻ ڪو سونارو ڪنهن قيمتي سيٽ ۾ ننگ پيو پيوست ڪندو هجي!!.يا ڪو ڪنڀار پنهنجي ٿانءَ تي چٽ چٽيندو هجي... يا ڪو مصور پينٽنگ ۾ محوو خيال هجي.. ان مان سندس ڪم سان ذاتي دلچسپي ۽ فڪر جو چٽو اظهار اکئين پيو ڏسجي!!...
--اقبال بلوچ سان منهنجو ناتو سندس ڪتاب ڇپجڻ کان اڳ جو آهي... اقبال کي مان ڪتابن کان وڌيڪ سڃاڻان-هي منهنجو دوست به آهي، ڀاءُ به آهي، ته هڏ ڏوکي ۽ همدرد به---!
“اقبال” حساس ۽ انسانيت سان محبت ڪندڙ، دل جو سخي، سچو ۽ محنتي ماڻهو آهي... سندس شخصيت ۽ اخلاق ڪنهن تعريف جا غلام نه آهن. ڊپلوميسي ۽ خوشامندي ڄڻ ته سکيو ئي ڪونهي---“سچ” منهن تي چوڻ ۽ لکڻ ايتري تائين جو پنهنجي پاڻ کي به نه بخشڻ-تمام ڏکيو ۽ گهاٽي وارو ڪم آهي. هي بخوبي ڄاڻي ٿو ته پنهنجا پلؤ سچ سان ٻڌي جيئڻ ڪا مزاڪ ڪانهي---سچ واقعي وزن ۾ ڀاري ۽ ڳورو ٿئي ٿو، سچ سان نباهه مشڪل ترين نباهه آهي. پر منهنجو يار اڃا تائين نڀائيندو اچي-جنهن لاءِ کيس جس ڏيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهجي.
سوري سڏ ٿيو ڪا هلندي جيڏيون
وڃڻ تن پيو نالو نينهن ڳنهن جي...
(لطيف)
اقبال کي خبر آهي ته سچ سج جيان آهي. ان کان ڪو به انڪار ڪري نٿو سگهي، سچ چوڻ وارو ڪڏهن به ڪنهن جي بليڪ ميل ۽ فريب ۾ نٿو ڦاسي. انسان جو معيار ۽ عظمت جُڙي ئي عملي ڪردار سان ٿو. هر فرد جي سوچ ۽ ترجيحات سندس شخصيت جيان الڳ الڳ ٿين ٿا... سچ چوڻ وارو سدائين بي ڊپو ۽ مطمئن رهي ٿو. سچ جو هڪ الڳ رستو ٿئي ٿو. جيڪو بنا ڪنهن ٻئي کي تڪليف يا رنج رسائڻ جي منزل تائين رسائي ٿو. سچو ماڻهو ئي سماج جي زخمن ۽ اهنجن جي صحيح طرح سان نشاندهي ڪرڻ سان گڏوگڏ صحيح تشخيص ۽ اعلاج لاءِ ايمانداري سان نسخا آڇي سور کي ناسور ٿيڻ کان بچائي سگهي ٿو. ڇاڪاڻ ته سندس جو ضمير ۽ خمير هر دم سجاگ رهن ٿا. ان لاءِ هو نيڪ نيتي ۽ نيڪ عملي سان خود کي قرباني ۽ جدوجهد لاءِ هر وقت تيار رکي ٿو. سچو ماڻهو ڪڏهن به نااميد يا ناڪام نٿو ٿئي.،. سچو ماڻهو سختگير آزمائش ۽ دُشوار راهن هوندي به هميشه ثابت قدم ۽ تڪميل سفر جي آرزو سان گڏ سرخرو ۽ سرفراز ٿيڻ لاءِ سرگردان رهي ٿو-۽ پنهنجي لياقت کي ضايع ٿيڻ نٿو ڏئي.
شيخ اياز جي هڪ گيت جو بند آهي...
“ڏات وڏي شيءَ ناهي،
پر سچ وڏي شيءَ آهي،
۽ جو سچ مچائي،
سو مچ وڏي شيءَ آهي!!”.
ڪنهن کي خبر هئي ته 1956-12-01 تي شهر تلهار ضلع بدين ۾، حسن علي بلوچ جي گهر ۾ پيدا ٿيندڙ ٻار “اقبال” وڏو ٿي ادبي دنيا ۾ پنهنجو نالو روشن ڪندو. “اقبال بلوچ” جي لکڻ جو انداز سڀني کا الڳ ٿلڳ سادي ٻولي پر هوندو سچ آهي... لڳ ڀڳ 40 سالن کان مسلسل لکندو اچي، سندس قلم جي نوڪ ڪڏهن سُڪي ڪونهي...!! ڪڏهن ڪهاڻي، ڪڏهن مضمون، خاڪا-مطلب ته ادب جي ڪنهن نه ڪنهن صنف لکڻ ۾ سدائين رڌل...!!
هيل تائين سندس جا 02 ڪتاب، هڪ ڪهاڻي جو مجموعو “سانول جا سور” ۽ ٻيو شاعري جو مجموعو “اي منهنجي شهر جي مٽي” ڇپجي چڪا آهن. جن ڪافي مڃتا ۽ مشهوري ماڻي آهي... محمد اقبال بلوچ جو هاڻي ادبي دنيا ۾ نالو ڪو نئون ناهي بلڪه هي پنهنجو پاڻ مڃائي چڪو آهي. هي تازو ڇپجڻ وارو ڪتاب “سروس بخير” پنهنجو مٽ پاڻ آهي. سٽاءِ جي لحاظ کان ڪتاب کي ٽن بابن ۾ ورهايو ويو آهي پهريون باب “يادگيريون” ٻيون باب “ٽريزري جون سدا بهار شخصيتون” ٽيون باب “يادگيرين ورايو اسانکي”. ڪتاب پڙهڻ سان ايئن لڳو ڄڻ هن پنهنجي 40 سالن جي ڪهاڻي حرف به حرف ايمانداري سان پنن تي اتاري آهي سندس 40 سالن جي هن Autobiography ۾، ڪتاب “سروس بخير” ۾ ٽريزري جو يادگيرون لکندي، اقبال بلوچ جڏهن وجود ۾ يادن جون ڦيريون ڦرندي، دردن جون ڍيريون اوچتو کولي ٿو ويهي ته: انتهائي پريشان ٿو ڏسڻ ۾ اچي. خزاني جي آفيس ۾ ڪم ڪندي 40 سال کيس اک ڇنب جيان لڳن ٿا... لکي ٿو ته “25 مارچ 1976” ٿي نوڪري Join ڪئي هيم، ۽ پهرين ڊسمبر 2016، يعني هن سال جي آخري مهيني جي پهرين تاريخ 60 سالن جو ٿيندي ئي رٽائر ٿي ويندس......، اڳتي ساروڻيون ساريندي شگر مل جي نوڪري کان وٺي خزاني جي نوڪري تائين سموري ڪهاڻي، ايتري تائين جو ماءُ جو رات جو ننڊ مان اوٿارڻ ۽ گڏجي روئڻ تائين سڀ ڪجھ انتهائي ايمانداري سان لکيو آهي... خزاني جي نوڪري ڪيئن ملي ۽ ان وچ ۾ ڪهڙن مهربانن مهرباني ڪئي؟ ڏکئي وقت ۾ ڪهڙا سڄڻ ڪم آيا. اقبال سڀني جا ٿورا ڳڻيا آهن. ڪنهن کي به ناهي وساريو.
ٽريزري آفيس ۾ نوڪري جو آڊر ٿيڻ، Joining کان وٺي ڪم سکڻ، ۽ دوستن وٽان مدد ۽ مڃتا ملڻ تائين، سمورو سربستو احوال تاريخن ۽ روين سان گڏ...، اقبال بلوچ اهڙي ته شاندار نموني سان لکيو آهي جهڙوڪر پڙهڻ وارو اتي موجود هجي. سندس يادگيريون پڙهڻ سان ايئن ٿو لڳي جهڙوڪر ادا اقبال بلوچ منڍ کان ئي اهو سڀ ڪجھ ڊائري تي لکندو آيو هجي، يا شايد منڍ کان وٺي سندس من ۾ ڪتاب ڇپرائڻ جو ارادو هو... نه ته بروقت ايترو سڀ ڪجھ ياد اچڻ يا ڪٺو ڪرڻ ممڪن نٿو لڳي. بدين ٽريزري آفيس ۾ مختلف دوستن سان واسطو پوڻ... نئين نئين نوڪري، ڪم سکڻ ۽ وري اُتان پوءِ حيدرآباد بدلي ٿي اچڻ... مطلب ته نوڪري دوران جهڙوڪر وک وک جو ذڪر ٿيل آهي.
حيدرآباد ٽريزري آفيس بابت ساروڻيون ساريندي “مونکي مليو پيار” جي عنوان سان لکي ٿو ته “مونکي انهي زماني ۾ سڄي آفيس ۾خوش قسمت سمجهيو ويندو هو، جو مون وٽ ڊاڪٽرياڻيون اچي ويهنديون هيون، پنهنجي آفيس جي ڪم ڪار کانسواءِ ڪچهريون پيون هلنديون هيون، چانهه پاڻي بمبئي جا ڪيڪ، علي بابا جي ڪافي، ڪيفي صلاح جي چانهه جا دور پيا هلندا هئا...!”
ادا اقبال اهو سراسر سچ لکيو آهي ان جو آئون پاڻ شاهد آهيان پر سندس جو اهو لکڻ ته “آئون نرم مزاج ماڻهو هئس، منهنجو نرم رويو، پيار ڀريو لهجو، ڊاڪٽرن ۽ ڊاڪٽرياڻين کي موهي وڌو...” لاءِ ڪجھ به چئي نٿو سگهجي. سونهن ۽ ساڃاهه سان، جن جو پيچ پيو-سي ته صبح جو ساجهر ئي اچي حاضر ٿيندا هوندا. سي پنهنجي پاڻ کي ڪٿي ٿا روڪي سگهن. ....
نيرانا ئي نيڻ، نيئي آڇ پرين کي!
ستر کاڌا کيڻ، جہ ڏٺو منهن محبوب جو.
شاهه
_______
پهرين باب ۾ خزاني جي نوڪري، مونکي مليو پيار، سرواڻ جو جنم، دل جو دورو، خزاني جا اديب، خزاني جا ڪلاڪار، صاحب جي زال به آفيسر، هڪ خوشي، ڏک ڀريا لمحا، آءُ به راهي هن راهه جو، ٽريزري جا عشق ۽ هڪ درد ڀريو واقعو جي هيڊنگس ڏئي اقبال بلوچ، جيڪي ويچار ونڊيا آهن سي سڀ پڙهڻ وٽان ۽ سارهائڻ جوڳا آهن، البت مونکي هڪ خوشي پڙهي سچ پچ ته اکين مان ڳوڙها، اچي ويا پاڻ روڪي نه سگهيس. ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته خدا ڪارڻ ڪنهنجي مدد ڪرڻ، ڪنهنجي ڪم اچڻ، اجايو نٿو وڃي. ان جي ڀرپور موٽ ملي ٿي، ۽ الله وٽ ان جو اجر عظيم آهي... ۽ غريب بي پهچ جي دعا آسمانن تائين سڌو سئون رسي ٿي ۽ قبول ٿئي ٿي. ڪنهن سان خداڪارڻ سٺو هلڻ، پيار جا ٻه ٻول ڳالهائڻ، مرڪي ملڻ ۽ مدد ڪرڻ هڪ سٺي انسان هجڻ جون وصفون آهن... توهان ادا اقبال بلوچ جو ڪتاب پڙهي ڏسو ته توهانکي خبر پوندي ته ٽريزري آفيس ۾ ڊاڪٽرن سان سٺو هلڻ، مان کيس ڪيترو فائدو ۽ پيار مليو... ان وقت جڏهن کيس دل جو دورو پوي ٿو يا کيس سرواڻ پٽ ڄمي ٿو،.... اقبال بلوچ خود پنهنجي ڪتاب ۾ ٿورا مڃيندي لکي ٿو ته ڊاڪٽرن طرفان مونکي ايترو پروٽوڪول، عزت ۽ پيار مليو جو ارد گرد وارا حيران ۽ پريشان ٿي ويا سڄي وارڊ ۾ مٺائي ورهائي وئي،...
اقبال بلوچ پنهنجي ڪتاب ۾ ٻين به ڪافي دوستن جو ذڪر ڪيو آهي، جن کي ڏکئي وقت ۾ اقبال بلوچ ڪم آيو هو....! ان ۾ ڪو به شڪ آهي ئي ڪونه ته، انسان جي خدمت افضل عبادت آهي. مالڪ ڪريم راضي ۽ خوش ٿئي ٿو...
--اتي مونکي هڪ قصو ياد اچي ٿو ته: هڪ عبادت گذار بندي جي من ۾ خيال آيو ته هي جيڪا مان عبادت ڪيان ٿو سا الله وٽ قابل قبول آهي يا نه؟ ڪيئن پڪ ڪريان جيئن مونکي دلي اطمينان ٿئي، ان لاءِ ڇا ڪيائين جو سڪل ٽاري درياءِ جي ڪپ تي کوڙي عبادت ۾ مشغول ٿي ويو، ۽ دل ۾ اهو خيال رکيائين ته جيستائين اها سائي نٿي ٿئي، تيستائين اٿڻو ناهي... جي سائي ٿي ته معنى منهنجي عبادت الله وٽ قبول پئي. عبادت ۾ مشغول هو ته هڪ راهه ويندڙ شخص هن کي عبادت ۾ مشغول ڏسي بيهي رهيو ۽ سندس کان اهڙي نموني عبادت ڪرڻ جو مختصر پڇي پاڻ به ان کان ٿلهو سڪل ٽار درياءَ جي ڪپ تي کوڙي، عبادت ڪرڻ ويهي رهيو جيئن هن عبادت ٿي ڪئي ايئن هي به ڪرڻ لڳو... ٿوري دير کانپوءِ هڪ پوڙهو پاڻي پيئڻ جي نيت سان ڪپر تي ويهي ٻڪ سان پاڻي پيئڻ لڳو، ڪپر آلو هجڻ ڪري اچانڪ پوڙهي جو پير ترڪي ويو ۽ دريا ۾ هليو ويو... ٻڏڻ لڳو. پاسي ۾ بيٺل مسافر وٺي رڙيون ڪيون ته مونکي ترڻ نٿو اچي پوڙهو ٻڏي ويندو... جلدي ڪر پر عبادت گذار بندي وراڻيو ته جيستائين هي ٽاري سائي نٿي ٿئي مان نه اٿندس... مسافر رهي نه سگهيو پنهنجي عبادت ترڪ ڪري جان جي پرواهه ڪرڻ بنا وٺي درياءَ ۾ ٽپ ڏنائين ڏکيو سکيو جيئن تيئن ڪري پوڙهي کي اچي ڪپر تي ڪڍيائين، جڏهن پوئتي لوڻو هڻي ڏٺائين ته سندس سڪل ٽار سائو ٿي چڪو هو جڏهن ته عبادت گذار جو اڃا تائين ساڳو سڪل هو.
باب ٻئي ۾ اقبال بلوچ ٽريزري جون سدا بهار شخصيتون جي عنوان سان پنهنجن ٽريزري جي ساٿين کي مان ڏيندي پنهنجي سوچ، تعلق، ۽ ڪردار جي ڪسوٽي تي پرکي مختصرن مگر جامع تعارف لکيا آهن. لڳ ڀڳ 36 دوستن جو ذڪر، فڪر ۽ اظهار ٿيل آهي.
جيئن ته هر ماڻهو جو مزاج ۽ سوچ مختلف ٿئي ٿي. ذوق شوق، اُٿڻ ويهڻ، ۽ ترجيحات الڳ الڳ ٿين ٿا اهڙي سمي 36 مختلف شخصيتن جي باري ۾ لکڻ سندن سان مزاج مطابق ٺاهي رکڻ ۽ راءِ ڏيڻ سندس وسيع تعلقات ۽ قرب جو انوکو مثال آهي.
ڪتاب ۾ باب ٽيون “وري يادگيرين ورايو اسانکي” جي عنوان سان وڇڙي ويل دوستن کي ساري سندن ياد کي تازو ڪرڻ ۽ ڀيٽا ڏيڻ سان گڏوگڏ، ڪجھ رهجي ويل انهن دوستن جو ذڪر آهي جن جو تعارف هن ڪتاب ۾ ناهي ڏنل پر پوءِ به سندن نالا وٺي ياد ڪرڻ اقبال بلوچ جي سخاوت ۽ دوستي جي حوالي سان باوفا هجڻ جو ثبوت آهي....، اقبال بلوچ حساس ۽ انسانيت سان محبت ڪندڙ ۽ سڀني جو خيرخواه، خيال ڪندڙ، محبتي ماڻهو آهي، سندس ۾ اها ڳالهه کيس معتبر ۽ محترم بڻائي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو سندس دوستي جو حلقو وسيع تر آهي. هو ڪڏهن به اڪيلو ناهي ٿيو.
محبتي ميڙي ڳوٺ ٻڌجي هڪڙو،
انهي جي ويڙهي، پاڻهين ايندو سپرين
شاهه
آخر ۾ آخري پيغام جي عنوان سان نوجوان دوستن کي پنهنجي تجربي ۽ سروس جي بنياد تي صلاح ڏيندي چوي ٿو ته: “آءُ ويندي ويندي پنهنجي آفيس جي نوجوان ڪليگس کي اپيل ڪندس ته انهن مان جيڪي ماڻهن سان وابسته Public Dealing ٽيبلن تي ڪم ڪن ٿا جھڙوڪ پينشن سيڪشن ۾ هڪ ننڍڙي ملازم پٽيوالي کان وٺي وڏي آفيسر تائين، يتيم ٻارڙن ۽ بيوه عورتن جو واسطو پوي ٿو انهن سان مٺي زبان ۽ نرم لهجي سان ڳالهائجو، ڪڏهن ڪڏهن انسان جو نرم مزاج جي گفتگو مٺي زبان، ۽ وڏن وڏن ڪنهنجن دردن ڪنهنجي مايوسين، ڪنهن جي غمن کي مٽائي ٿي ڇڏي، انهن سان خلق خدا جي خدمت به ٿي ويندي، عبادت به ٿي ويندي، ۽ توهان جي خدمت به ٿي ويندي، ۽ توهان ڪيتريون ئي ڪمايون ڪمائي ويندا”...
آخر ۾ ڪل سروس جو نتيجو يا رزلٽ هن بيت جي صورت ۾ ٻڌائي ٿو ته...
جهڙو ماڻهو تهڙو ناڻو،
هر ڪو پنهنجي اگھ اگهاڻو،
جيڪو ماڻهو ڪونه وڪاڻو،
سو ئي ماڻهو موتي داڻو.
ادا اقبال جو ڪتاب “سروس بخير” اصل ۾ سندس زندگي جي ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ همت، محنت، مشقت، مسلسل جدوجهد، ثابت قدمي، بک ۽ ڏکن سان مقابلي جو داستان آهي... علم سان دوستي ۽ عزت سان جيئڻ جو سبق ۽ انسان دوستي جو درس ۽ روشن ضميري حق-سچ اخلاقي قدرن، ادب-احترام ۽ محبت جي ڪهاڻي آهي....
اقبال بلوچ جا اڳ به ڇپيل ڪتاب پسند ڪيا ويا هيا، پڙهندڙن وٽان کيس سٺي موٽ ملي هئي، پر هي ڪتاب انهن ڪتابن کان منفرد ۽ اڳين سڀني کان مٿاهون، شاندار، نرالو ۽ دل کي وڻندڙ، ڇهندڙ، پيارو ڪتاب آهي. پڙهندڙن تي انشاءالله سٺو اثر ڇڏيندو.
ادا اقبال بلوچ کي اهڙو ڪتاب لکڻ تي “لک مبارڪون”
هر دم دعاڳو
[b] -رضا چانڊيو
[/b] مير ڪالوني ٽنڊوڄام